Омыртқасыздар (ағылш. Invertebrate) — омыртқа жотасы жоқ жәндіктер тобы. Омыртқасыз жануарлар басқа организмдермен қоректену арқылы тіршілік етеді. Олардың жасушасы да қатты қабықпен қоршалмаған. Жыныстық жолмен өрбитін омыртқасыздар түрі көп. Оларда қозғалатын кішкене аталық жасушасы мен қозғалмайтын ірі аналық жасушасын шығару үшін мейозға ұшырайтын бірнеше арнайы жыныс кілеткасы бар.Аналық жасушасының және аталық жыныс жасушасының қосылуы зиготаны түзеді. Ал бұл өз кезегінде жаңа ағзаның пайда болуына алып келеді.
Тарихы
Тасқа айналған жануарлардың ішінде омыртқасыздар да бар. 665 миллион жыл бұрын алғашқы тасқа айналған алғашқа губкалар еді. Кейбір палеонтологтар жануарлар әлде қайда ерте, "1 миллиард жыл бұрын пайда болы мүмкін" деген болжамдар айтады.Тониан дәуірінде табылған іздер мен індер секілді, тасқа айналған жануарлардың белгілері метазондар сияқты триплобласты құрттарды сол замандарда да тіршілік еткенін дәлелдейді. Олардың ені-5 мм шамасында, үлкен және жер құрты тәрізді күрделі
Омыртқасыздардың мекен ету орны
Сусыз тіршілік жоқ екені белгілі. Омыртқасыздардың көптеген түрін әлемдік мұхиттардан, сулы өңірлерден, жағалаулар мен ылғалды ормандардан көптеп кездестіруге болады. Топырақ асты немесе жер беті, ағаш-дарақтардың тамырлары, діңі.жапырағында да омыртқасыздардың мекен ортасы бола алады. Өрмегін тоқыған өрмекші, илеуіндегі құмырсқа, жапырақ астындағы түрлі құрттар мен топырақ астындағы ұя қазған шылаушындар-бәрін қоршаған ортадан көптеп кездестіресің. Адам мен жануарлардың тәнін мекендейтін омыртқасыздар-паразиттер де көп.
Омыртқасыздардың қоректенуі
Омыртқасыздар өздерінің мүмкіндіктеріне қарай әртүрлі жолмен тамақтанады. Олардың бірі жапырақ немесе өлексенің шіріндісімен қоректенсе, адам немесе жануарлардың қанын соратын немесе тірі ағзаларға жабысып тіршілік ететін паразиттер де бар. Жеміс-жидек, гүл шырынын, дәндер, көптеген ұсақ жануарларды жейтін омыртқасыздар да жеткіліті. Әрине, омыртқасыздардың дене құрылысы омыртқалыларға қарағанда қарапайымдау. Бұл олардың қоректену ерекшелігіне де әсерін тигізеді.
Омыртқасыздардың өзін-өзі қорғауы мен шабуыл жасауы
Омыртқасыздырдың жасушалы қорғанысы туралы алғашқы баяндама теңіз жұлдызының дернәсілі мен фагоцитозды зерттеуі жайында еді. Фагоцитоз-бір жасушалы жануарлардан бастап сүтқоректілерге дейін жануарлар эволюциясының барлық кезеніңде қорғау механизмі маңызды рөл атқарды. Омыртқасыздар сонымен бірге жағымсыз иіс шығару, электр тоғын шығару, т.б. тәсілдермен қорғанады. Омыртқасыздардың кейбір түрі пайдалы болғанымен, адам-затқа кері әсерін тигізетін зиянкестері де жетерлік.
Теңіз омыртқасыздары
Теңіз омыртқасыздары теңізде, әлемдік мұхиттарда тіршілік етеді. Өздерін қорғау үшін олар қабыршақты немесе қатты экзоқаңқаны жетілдіреді, алайда бұл барлық теңіз омыртқасызына тән емес. Теңіз омыртқасыздарының етінде ақуыздар өте көп екені белгілі, яғни ол адам ағзасына пайдалы, сондықтан теңіз омыртқасыздарын көптеген халық ас мәзірінде пайдаланады. Сонымен қатар теңіз омыртқасыздары марганец, йод, кобальт т.б. микроэлементтерге де бай. Теңіз омытрқасыздарынан даярланған тағам ағзадағы зат алмасуды жақсартады.
Омыртқасыз теңіз жұлдыздары
Теніз жұлдыздары немесе теңіз жұлдыздарының дене пішіні әртүрлі. Теңіз жұлдыздары мен теңіз кірпілерінде сутүтікшелі аяқтар болады. Ондай аяқтарда сорғыш табан бар. Тікентерілер сутүтікшелі аяқтарымен баяу жылжып, теңіз түбімен жүре алады. Теңіз кірпілері денесінің үстіңгі бөлігінде, теіәз жұлдыздарының ұшында ұарапайым құрылысты көзшелері бар. Бұл көзшелермен олар жарықтың аз-көптігін ғана сезіне алады. Теңіз жұлдыздары мен теңізкірпілері тері желбезектері арқылы тыныс алады.
Омыртқасыз теңіз жұлдыздарының түрлері
Барнакл маржаны не теңіз емен жаңғағының желбезектері болмайды және мұртшалары (түкті аяқтар) мен дене қабырғасы арқылы газ алмасады. Теңіз құлақшасы немесе галиотистің қаны-көк жасыл түсті. Онда қанда қоюлану механизмі болмайтындықтан алған жарақат теңіз құлақшасы үшін өте қауіпті. Зәкір немесе балға маржаны уын нематоцисте тасиды. Бұл қармалауыштардың ұшындағы кішкентай зәрлі жасушалар. Губкалар-омыртқасыздардың бір типі."Шынылы", "ізбесті" және "кәдімгі губкалар" болып бөлінеді. Су түбінде қозғалмай жатады. Балдырлар мен бактериялармен қоректенеді. Кейбірінен денеге шомылғанда пайдаланатын ысқылауыш жасайды.
Дереккөздер
Жануарлар эциклопедиясы Аруна баспасы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Omyrtkasyzdar agylsh Invertebrate omyrtka zhotasy zhok zhәndikter toby Omyrtkasyz zhanuarlar baska organizmdermen korektenu arkyly tirshilik etedi Olardyn zhasushasy da katty kabykpen korshalmagan Zhynystyk zholmen orbitin omyrtkasyzdar tүri kop Olarda kozgalatyn kishkene atalyk zhasushasy men kozgalmajtyn iri analyk zhasushasyn shygaru үshin mejozga ushyrajtyn birneshe arnajy zhynys kiletkasy bar Analyk zhasushasynyn zhәne atalyk zhynys zhasushasynyn kosyluy zigotany tүzedi Al bul oz kezeginde zhana agzanyn pajda boluyna alyp keledi TarihyTaska ajnalgan zhanuarlardyn ishinde omyrtkasyzdar da bar 665 million zhyl buryn algashky taska ajnalgan algashka gubkalar edi Kejbir paleontologtar zhanuarlar әlde kajda erte 1 milliard zhyl buryn pajda boly mүmkin degen bolzhamdar ajtady Tonian dәuirinde tabylgan izder men inder sekildi taska ajnalgan zhanuarlardyn belgileri metazondar siyakty triploblasty kurttardy sol zamandarda da tirshilik etkenin dәleldejdi Olardyn eni 5 mm shamasynda үlken zhәne zher kurty tәrizdi kүrdeliOmyrtkasyzdardyn meken etu ornySusyz tirshilik zhok ekeni belgili Omyrtkasyzdardyn koptegen tүrin әlemdik muhittardan suly onirlerden zhagalaular men ylgaldy ormandardan koptep kezdestiruge bolady Topyrak asty nemese zher beti agash daraktardyn tamyrlary dini zhapyragynda da omyrtkasyzdardyn meken ortasy bola alady Өrmegin tokygan ormekshi ileuindegi kumyrska zhapyrak astyndagy tүrli kurttar men topyrak astyndagy uya kazgan shylaushyndar bәrin korshagan ortadan koptep kezdestiresin Adam men zhanuarlardyn tәnin mekendejtin omyrtkasyzdar parazitter de kop Omyrtkasyzdardyn korektenuiOmyrtkasyzdar ozderinin mүmkindikterine karaj әrtүrli zholmen tamaktanady Olardyn biri zhapyrak nemese oleksenin shirindisimen korektense adam nemese zhanuarlardyn kanyn soratyn nemese tiri agzalarga zhabysyp tirshilik etetin parazitter de bar Zhemis zhidek gүl shyrynyn dәnder koptegen usak zhanuarlardy zhejtin omyrtkasyzdar da zhetkiliti Әrine omyrtkasyzdardyn dene kurylysy omyrtkalylarga karaganda karapajymdau Bul olardyn korektenu ereksheligine de әserin tigizedi Omyrtkasyzdardyn ozin ozi korgauy men shabuyl zhasauyOmyrtkasyzdyrdyn zhasushaly korganysy turaly algashky bayandama teniz zhuldyzynyn dernәsili men fagocitozdy zertteui zhajynda edi Fagocitoz bir zhasushaly zhanuarlardan bastap sүtkorektilerge dejin zhanuarlar evolyuciyasynyn barlyk kezeninde korgau mehanizmi manyzdy rol atkardy Omyrtkasyzdar sonymen birge zhagymsyz iis shygaru elektr togyn shygaru t b tәsildermen korganady Omyrtkasyzdardyn kejbir tүri pajdaly bolganymen adam zatka keri әserin tigizetin ziyankesteri de zheterlik Teniz omyrtkasyzdaryTeniz omyrtkasyzdary tenizde әlemdik muhittarda tirshilik etedi Өzderin korgau үshin olar kabyrshakty nemese katty ekzokankany zhetildiredi alajda bul barlyk teniz omyrtkasyzyna tәn emes Teniz omyrtkasyzdarynyn etinde akuyzdar ote kop ekeni belgili yagni ol adam agzasyna pajdaly sondyktan teniz omyrtkasyzdaryn koptegen halyk as mәzirinde pajdalanady Sonymen katar teniz omyrtkasyzdary marganec jod kobalt t b mikroelementterge de baj Teniz omytrkasyzdarynan dayarlangan tagam agzadagy zat almasudy zhaksartady Omyrtkasyz teniz zhuldyzdaryTeniz zhuldyzdary nemese teniz zhuldyzdarynyn dene pishini әrtүrli Teniz zhuldyzdary men teniz kirpilerinde sutүtiksheli ayaktar bolady Ondaj ayaktarda sorgysh taban bar Tikenteriler sutүtiksheli ayaktarymen bayau zhylzhyp teniz tүbimen zhүre alady Teniz kirpileri denesinin үstingi boliginde teiәz zhuldyzdarynyn ushynda uarapajym kurylysty kozsheleri bar Bul kozshelermen olar zharyktyn az koptigin gana sezine alady Teniz zhuldyzdary men tenizkirpileri teri zhelbezekteri arkyly tynys alady Omyrtkasyz teniz zhuldyzdarynyn tүrleriBarnakl marzhany ne teniz emen zhangagynyn zhelbezekteri bolmajdy zhәne murtshalary tүkti ayaktar men dene kabyrgasy arkyly gaz almasady Teniz kulakshasy nemese galiotistin kany kok zhasyl tүsti Onda kanda koyulanu mehanizmi bolmajtyndyktan algan zharakat teniz kulakshasy үshin ote kauipti Zәkir nemese balga marzhany uyn nematociste tasidy Bul karmalauyshtardyn ushyndagy kishkentaj zәrli zhasushalar Gubkalar omyrtkasyzdardyn bir tipi Shynyly izbesti zhәne kәdimgi gubkalar bolyp bolinedi Su tүbinde kozgalmaj zhatady Baldyrlar men bakteriyalarmen korektenedi Kejbirinen denege shomylganda pajdalanatyn yskylauysh zhasajdy DerekkozderZhanuarlar eciklopediyasy Aruna baspasy