Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Астероид (гр. ἀστεροειδής – жұлдызсияқтылар) — газ-тозаңды бұлттардың эволюциясы барысында пайда болған Күн жүйесіндегі кіші денелер, кіші планеталар деп те аталады.
Бірінші астероидты 1801 жылы 1 қаңтарда италиялық астроном Джузеппе Пьяцци ашты, оны Церера деп атады. 1802 жылы астрономиямен айналысатын неміс дәрігері Ольберс Церераға жақын аймақтан жаңа аспан денесін тауып, оның атауын Паллада деп қояды. 1804 жылы Юнона, 1807 жылы Веста табылды. Кішкентай планеталарды Уильям Гершель астероид яғни «жұлдыз іспетті» деп атауды ұсынды.
Бастапқы кезде құдайлардың аттарымен аталған астероидтарға кейін ұлы адамдардың есімі берілді. Астероидтар табылғанда оған ашылған жылы көрсетілген белгі тағылады. Астероидтың орбитасы есептелген соң тұрақты номер және аты беріледі.
Есептеулер бойынша Күн жүйесінде 1,1-ден 1,9 миллионға дейін радиусы 1 шақырымнан асатын денелер бар. Қазіргі уақытта анықталған астероидтардың көбісі Марс пен Юпитердің арасында орналасқан астероидтар белдеуінде орналасқан. Астероидтық белдеудің жалпы массасы жуық есеппен алғанда 3,0—3,6·1021 кг құрайды. Бұл Ай массасының 4%-н ғана құрайды.
Орбитаға байланысты жіктелуі
- Жерге жақындайтын астероидтар:
- тобы
- тобы
- тобы
- тобы
- (Марс орбитасын қиып өтетіндер)
- Негізгі белдеудің астероидтары
- Троян астероидтары
- Кентавр астероидтары
Астероид орбиталарының шеңберден өзгешілігі аз, сондықтан астероидтардың көпшілігі Күн жүйесінің ішкі аймағына кірмейді. Бірақ кейбір астероидтар Күнге жақын келіп немесе Сатурн орбитасының сыртына шығып кетеді. Юпитер орбитасы бойымен планетаның алдында және артында қозғалатын астероидтардың екі тобы бар. Олар «Гректер» мен «Трояндықтар» деп аталады. Олардың айналу периоды Юпитердің айналу периодына сәйкес келеді және орбитадағы орны аспан механикасының теориясын құрушы Лагранждың тапқан заңы бойынша есептеп шығарған нәтижесінен ауытқымайды.
Спектрлік түрлері
Құрамы жағынан астероидтар келесі үш негізгі спектрлік түрге бөлінеді: көміртекті C, силикатты S және металды M астероидтары.
C спектрлік түріндегі астероидтардың альбедосы өте төмен, яғни олардан аз жарық шағылады, және телескоппен бақылағанда, олар қараңғылау болып көрінеді. S астероидтары керісінше жарық болады, яғни альбедосы жоғары болып келеді. M астероидтары никель мен темірге бай, олардың альбедо көрсеткіші орташа шамаларда орналасады.
Бұдан басқа да спектрлік түрлер бар, бірақ оларға жатқызылатын астероидтар салыстырмалы түрде сирек кездеседі.
Пайда болуы
Көпшілік қабылдаған теория бойынша, планеталар пайда бола бастаған кезеңде Марс пен Юпитер аралығында ғарыштық тозаңның аккрециясына Юпитердің гравитациялық өрісі кедергілер келтіріп жүрген. Сондықтан планетезимальдар одан ірі нысандарға айнала алмаған және көптеген соқтығысулар нәтижесінде шағылып, ұсақталып қалатын.
Кейбір ерекше астероидтар
| Атауы | Диаметр (шақырым) | Ашылуы | Деректер |
|---|---|---|---|
| (1) Церера | 939 | 1 қаңтар 1801 | Алғашқы ашылған астероид, қазір ергежейлі планета деп саналады |
| (4) Веста | 529 | 29 наурыз 1807 | Жер бетінен көзбен бақылауға болатын жалғыз астероид, Церерадан кейін ең үлкені және ең салмақтысы (V спектрлік түрі) |
| (10) Гигея | 431 ± 7 | 12 сәуір 1849 | C спектрлік түрінде ең үлкен астероид |
| (15) Эвномия | 268 | 29 шілде 1851 | S спектрлік түрінде ең үлкен астероид |
| (16) Психея | 186 | 17 наурыз 1852 | M спектрлік түрінде ең үлкен астероид |
| (87) Сильвия | 261 | 16 мамыр 1866 | Жанында екі серігі ашылған алғашқы астероид (2005 жылы анықталды) |
| (90) Антиопа | 80 | 1 қазан 1866 | Алғашқы ашылған қосарлы астероид (2000 жылы анықталды) |
| (243) Ида | 56×24×21 | 29 қыркүйек 1884 | Серігі бар екені анықталған алғашқы астероид (1993 жылы анықталды) |
| (323) Брюсия | 36 | 22 желтоқсан 1891 | Астрофотография әдісімен ашылған алғашқы астероид |
| (433) Эрос | 13×13×33 | 13 тамыз 1898 | Алғашқы ашылған Жерге жақын астероид, ғарыш кемесі қонған алғашқы астероид, жасандысерігі болған алғашқы астероид (қ. NEAR Shoemaker) |
| 135,5 | 22 ақпан 1906 | Юпитердің жанында ашылған алғашқы троян астероиды | |
| 370×195 | 10 ақпан 1907 | Юпитер трояндықтарының ішінде ең үлкені | |
| (846) Липперта | 52,4 | 26 қараша 1916 | Өз осімен ең баяу айналатын астероидтардың бірі (1641 сағат ішінде) |
| (951) Гаспра | 12,2 | 30 шілде 1916 | Ғарыш кемесі ұшып барған алғашқы астероид |
| (1566) Икар | 1,4 | 27 маусым 1949 | Меркурий орбитасын кесіп өтетін бірінші белгілі астероиды |
| 97 | 18 сәуір 1972 | Диаметрі 100 шақырымнан асатын соңғы белгілі астероид | |
| 5 | 11 қазан 1983 | Ғарыштан ашылған алғашқы астероид | |
| ~2–4 | 20 маусым 1990 | Марстың жанында ашылған алғашқы троян астероиды | |
| (7968) Эльст — Писарро | 3,8 | 14 шілде 1996 | Кометалық белсенділігі байқалған алғашқы астероид |
| 1,3 | 26 қыркүйек 1998 | Тозаң үлгісі ғарыш кемесімен Жерге жеткізілген алғашқы астероид (қ. Хаябуса) | |
| 2010 TK7 | ~0,3 | қазан 2010 | Жердің жанында ашылған алғашқы троян астероиды |
| P/2013 R3 | – | қыркүйек 2013 | Ыдырауы бақыланған алғашқы астероид |
| ~0,017 | 1 қыркүйек 2014 | Өз осімен ең жылдам айналатын астероид (16,2 секунд ішінде) |
Дереккөздер
- Asteroids: Overview, Abstracts, and Bibliography — Nova Science Publishers, 2002. — P. 2. — ISBN 978-1-59033-482-9.
- Redd, Nola Taylor Asteroid Belt: Facts & Information. Space.com (11 маусым 2012).
- P. Vernazza et al. (2021) VLT/SPHERE imaging survey of the largest main-belt asteroids: Final results and synthesis. Astronomy & Astrophysics 54, A56
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Asteroid gr ἀsteroeidhs zhuldyzsiyaktylar gaz tozandy bulttardyn evolyuciyasy barysynda pajda bolgan Kүn zhүjesindegi kishi deneler kishi planetalar dep te atalady En үlken asteroidtarEn үlken asteroidtar Birinshi asteroidty 1801 zhyly 1 kantarda italiyalyk astronom Dzhuzeppe Pyacci ashty ony Cerera dep atady 1802 zhyly astronomiyamen ajnalysatyn nemis dәrigeri Olbers Cereraga zhakyn ajmaktan zhana aspan denesin tauyp onyn atauyn Pallada dep koyady 1804 zhyly Yunona 1807 zhyly Vesta tabyldy Kishkentaj planetalardy Uilyam Gershel asteroid yagni zhuldyz ispetti dep ataudy usyndy Bastapky kezde kudajlardyn attarymen atalgan asteroidtarga kejin uly adamdardyn esimi berildi Asteroidtar tabylganda ogan ashylgan zhyly korsetilgen belgi tagylady Asteroidtyn orbitasy eseptelgen son turakty nomer zhәne aty beriledi Esepteuler bojynsha Kүn zhүjesinde 1 1 den 1 9 millionga dejin radiusy 1 shakyrymnan asatyn deneler bar Қazirgi uakytta anyktalgan asteroidtardyn kobisi Mars pen Yupiterdin arasynda ornalaskan asteroidtar beldeuinde ornalaskan Asteroidtyk beldeudin zhalpy massasy zhuyk eseppen alganda 3 0 3 6 1021 kg kurajdy Bul Aj massasynyn 4 n gana kurajdy Orbitaga bajlanysty zhikteluiZherge zhakyndajtyn asteroidtar toby toby toby toby Mars orbitasyn kiyp otetinder Negizgi beldeudin asteroidtary Troyan asteroidtary Kentavr asteroidtary Asteroid orbitalarynyn shenberden ozgeshiligi az sondyktan asteroidtardyn kopshiligi Kүn zhүjesinin ishki ajmagyna kirmejdi Birak kejbir asteroidtar Kүnge zhakyn kelip nemese Saturn orbitasynyn syrtyna shygyp ketedi Yupiter orbitasy bojymen planetanyn aldynda zhәne artynda kozgalatyn asteroidtardyn eki toby bar Olar Grekter men Troyandyktar dep atalady Olardyn ajnalu periody Yupiterdin ajnalu periodyna sәjkes keledi zhәne orbitadagy orny aspan mehanikasynyn teoriyasyn kurushy Lagranzhdyn tapkan zany bojynsha eseptep shygargan nәtizhesinen auytkymajdy Spektrlik tүrleriҚuramy zhagynan asteroidtar kelesi үsh negizgi spektrlik tүrge bolinedi komirtekti C silikatty S zhәne metaldy M asteroidtary C spektrlik tүrindegi asteroidtardyn albedosy ote tomen yagni olardan az zharyk shagylady zhәne teleskoppen bakylaganda olar karangylau bolyp korinedi S asteroidtary kerisinshe zharyk bolady yagni albedosy zhogary bolyp keledi M asteroidtary nikel men temirge baj olardyn albedo korsetkishi ortasha shamalarda ornalasady Budan baska da spektrlik tүrler bar birak olarga zhatkyzylatyn asteroidtar salystyrmaly tүrde sirek kezdesedi Pajda boluyKopshilik kabyldagan teoriya bojynsha planetalar pajda bola bastagan kezende Mars pen Yupiter aralygynda garyshtyk tozannyn akkreciyasyna Yupiterdin gravitaciyalyk orisi kedergiler keltirip zhүrgen Sondyktan planetezimaldar odan iri nysandarga ajnala almagan zhәne koptegen soktygysular nәtizhesinde shagylyp usaktalyp kalatyn Kejbir erekshe asteroidtarAtauy Diametr shakyrym Ashyluy Derekter 1 Cerera 939 1 kantar 1801 Algashky ashylgan asteroid kazir ergezhejli planeta dep sanalady 4 Vesta 529 29 nauryz 1807 Zher betinen kozben bakylauga bolatyn zhalgyz asteroid Cereradan kejin en үlkeni zhәne en salmaktysy V spektrlik tүri 10 Gigeya 431 7 12 sәuir 1849 C spektrlik tүrinde en үlken asteroid 15 Evnomiya 268 29 shilde 1851 S spektrlik tүrinde en үlken asteroid 16 Psiheya 186 17 nauryz 1852 M spektrlik tүrinde en үlken asteroid 87 Silviya 261 16 mamyr 1866 Zhanynda eki serigi ashylgan algashky asteroid 2005 zhyly anyktaldy 90 Antiopa 80 1 kazan 1866 Algashky ashylgan kosarly asteroid 2000 zhyly anyktaldy 243 Ida 56 24 21 29 kyrkүjek 1884 Serigi bar ekeni anyktalgan algashky asteroid 1993 zhyly anyktaldy 323 Bryusiya 36 22 zheltoksan 1891 Astrofotografiya әdisimen ashylgan algashky asteroid 433 Eros 13 13 33 13 tamyz 1898 Algashky ashylgan Zherge zhakyn asteroid garysh kemesi kongan algashky asteroid zhasandyserigi bolgan algashky asteroid k NEAR Shoemaker 135 5 22 akpan 1906 Yupiterdin zhanynda ashylgan algashky troyan asteroidy370 195 10 akpan 1907 Yupiter troyandyktarynyn ishinde en үlkeni 846 Lipperta 52 4 26 karasha 1916 Өz osimen en bayau ajnalatyn asteroidtardyn biri 1641 sagat ishinde 951 Gaspra 12 2 30 shilde 1916 Ғarysh kemesi ushyp bargan algashky asteroid 1566 Ikar 1 4 27 mausym 1949 Merkurij orbitasyn kesip otetin birinshi belgili asteroidy97 18 sәuir 1972 Diametri 100 shakyrymnan asatyn songy belgili asteroid5 11 kazan 1983 Ғaryshtan ashylgan algashky asteroid 2 4 20 mausym 1990 Marstyn zhanynda ashylgan algashky troyan asteroidy 7968 Elst Pisarro 3 8 14 shilde 1996 Kometalyk belsendiligi bajkalgan algashky asteroid1 3 26 kyrkүjek 1998 Tozan үlgisi garysh kemesimen Zherge zhetkizilgen algashky asteroid k Hayabusa 2010 TK7 0 3 kazan 2010 Zherdin zhanynda ashylgan algashky troyan asteroidyP 2013 R3 kyrkүjek 2013 Ydyrauy bakylangan algashky asteroid 0 017 1 kyrkүjek 2014 Өz osimen en zhyldam ajnalatyn asteroid 16 2 sekund ishinde DerekkozderAsteroids Overview Abstracts and Bibliography Nova Science Publishers 2002 P 2 ISBN 978 1 59033 482 9 Redd Nola Taylor Asteroid Belt Facts amp Information Space com 11 mausym 2012 P Vernazza et al 2021 VLT SPHERE imaging survey of the largest main belt asteroids Final results and synthesis Astronomy amp Astrophysics 54 A56