Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Юпитер (Есекқырған) — Күн жүйесінің бесінші ғаламшары.
 Бұл сурет 1990 жылы АҚШ Геологиялық Бақылауымен Voyager суретінен 1979 жылы түсірілген. Түстері әдейілеп анықтап көру үшін әсерленген. | |||||||||||||||||||||||
| Орбиталық сипаттамасы | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Афелиі: | 816,520,800 км 5.458104 | ||||||||||||||||||||||
| Перигелиі: | 740,573,600 км 4.950429 AU | ||||||||||||||||||||||
| Үлкен жарты осі: | 778,547,200 км 5.204267 AU | ||||||||||||||||||||||
| Эксцентриситет: | 0.048775 | ||||||||||||||||||||||
| Орбитамен айналу: | 4331.572 11.85920 | ||||||||||||||||||||||
| : | 398.88 days | ||||||||||||||||||||||
| Орташа орбит. жылд-ғы: | 13.07 км/с | ||||||||||||||||||||||
| Мағыналы ауытқысы: | 18.818° | ||||||||||||||||||||||
| Орбитаның қиғаштығы: | 1.305° 6.09° to 's equator | ||||||||||||||||||||||
| Үдемелі түйін бойлығы: | 100.492° | ||||||||||||||||||||||
| Перигелий аргументі: | 275.066° | ||||||||||||||||||||||
| Серіктері: | |||||||||||||||||||||||
| Физикалық сипаттамалары | |||||||||||||||||||||||
| Экваторлық радиусы: | 71,492 ± 4 км 11.209 Earths | ||||||||||||||||||||||
| Полюстік радиусы: | 66,854 ± 10 км 10.517 Earths | ||||||||||||||||||||||
| : | 6.21796×1010 км² 121.9 Earths | ||||||||||||||||||||||
| Деңгейі: | 1.43128×1015 км³ 1321.3 Earths | ||||||||||||||||||||||
| Массасы: | 1.8986×1027 kg 317.8 Earths | ||||||||||||||||||||||
| Тығыздығы: | 1.326 g/cm³ | ||||||||||||||||||||||
| Экватордағы еркін түсу үдеуі: | 24.79 2.528 | ||||||||||||||||||||||
| жыту жылдамдығы: | 59.5 км/с | ||||||||||||||||||||||
| : | 9.925 h | ||||||||||||||||||||||
| Экватордағы айналым тездігі: | 12.6 км/с 45,300 км/сағ | ||||||||||||||||||||||
| : | 3.13° | ||||||||||||||||||||||
| Солтүстік полюстің : | 268.057° 17 h 52 min 14 s | ||||||||||||||||||||||
| Солтүстік полюстің : | 64.496° | ||||||||||||||||||||||
| Альбедо: | 0.343 () 0.52 () | ||||||||||||||||||||||
| Беттік темп-сы: 1 bar level 0.1 bar |
| ||||||||||||||||||||||
| Көрінетін жұлд. шама: | -1.6 to -2.94 | ||||||||||||||||||||||
| : | 29.8" — 50.1" | ||||||||||||||||||||||
| Атмосферасы | |||||||||||||||||||||||
| Беттік қысымы: | 20–200 (cloud layer) | ||||||||||||||||||||||
| Құрамы: |
| ||||||||||||||||||||||
Қызылжұлдыз бен Сатурн (Қоңырқай) ғаламшарларының арасында орналасқан. Есекқырған күннен 773 млн. шақырым қашықтықта орналасқан. Есекқырған Күн жүйесінің ең үлкен ғаламшары. Диаметр бойынша ол Жерден 11 есе, ал салмағы бойынша 300 есе үлкен.
Есеккқырғанның бір жылы Жердегі 11 жылына сәйкес, яки Есекқырған Күнді 11 жылда бір айналады. Бірақ Есекқырғанда Жердегідей жыл мезгілдері жоқ, өйткені ғаламшардың белі оның орбитасының жазықтығына перпендикуляр болып тұр. Есекқырғанның, Жермен сәйкестегенде, жылы ұзақ болса, тәулігі өте қысқа.
Есекқырғанның бір тәулігі 9 сағат 50 минутқа сәйкес. Ол бар үлкен ғаламшарлар секілді өте жылдам өз белін айналады.
Ғаламшар бетіндегі орта шама температурасы −138 °C. Есекқырғанның — Еуропа (серік), , , .
Атауы
Юпитер көне юнандардың Зевс құдайының мадағына атаған. «Юпитер» бұл Зевс құдайының латын аты.
Қазақтың атауы «Есекқырған» ғаламшардың ерте аспанға шыққанынан пайда болған. Есек керуенді басқаратын адамдар оны Шолпан ғаламшарымен шатасып, есектерді ерте оятқан. Есектер дұрыс дем алмай, таңертенге шейін шыдай алмағаннан өліп қырылған. Соңдықтан ел аузында ғаламшарды Есекқырған деп атау бастаған.
Серіктері
Әртүрлі жазбаларда Юпитердің әртүрлі серіктер саны келтіріледі. Ресми деректерде ғаламшардың 95 серігі бар деп жиі жазылады. Ең ірі серіктерді Галилей серіктері деп атайды, өйткені оны Галилео 1610 жылы алғаш бақылаған. Олар: Ганимед, Ио, Еуропа және Каллисто. Юпитердің барлық үлкен серіктері синхронды түрде айналады және планетаның күшті толқындық күштерінің әсерінен Юпитерге қарай әрқашан бір жаққа қарайды. Юпитердің де әлсіз сақиналары бар, олар «Вояджер-1» 1979 жылы Юпитерді ұшып өтуі кезінде табылған.
Юпитердің Галилей тапқан ең танымал төрт серігін қарастырайық.
- Ганимед - Күн жүйесіндегі ең ірі серік. Ол тіпті кейбір ғаламшарлар, атап айтқанда, Меркурий мен Плутоннан да ірі.
- Ио - Юпитердің тамаша серігі. Күн жүйесінде геологиялық ең белсенді дене. Оның бетінде бір уақытта жиырмаға тарта жанартаулар атқылап, балқыған күкірт өзендері ағып жатады.
- Еуропа - тауы жоқ мұзды әлем, Соңғы мәліметтерге сүйенсек, мұздың астында жүз км тереңдікте су пайда болуы мүмкін. Ал онда, өз кезегінде бір жасушалы балдырлар өмір сүруі мүмкін.
- Каллисто - ең күңгірт әрі мұзды серік. Күн жүйесінде кратерлері ең көп дене. Ғаламшар бетінде өте терең шұңқыр бар, ол планетаның төрт миллиард жыл бұрын астероидпен соғысқандығын айтады. Оны алғаш Галилео Галилей байқаған Галилей серіктерінің бірі болып, ірі серік ретінде Меркурийдің үлкендігіндей көлемге ие.
Юпитер - үлкен ғаламшар, соның арқасында ол Күн жүйесіндегі барлық планеталар үшін қорғаныс болып табылады, өйткені оның гравитациялық әсерінен ол көптеген ғарыштық денелерді, кометаларды, метеориттерді, астероидтарды тартады. Мысалы, 1992 жылы қызықты құбылыс байқалды - Юпитердің Шумейкер-Леви кометасымен соқтығысуы. Толқындық күштердің әсерінен комета фрагменттерге бөлінді.
Алып планеталарды зерттеудің бүкіл тарихы «Пионер», «Вояджер», «Галилео» және т.б. сияқты құрылғылармен байланысты болды. 1972 жылы және 1973 жылы АҚШ-тың алғашқы ғарыш кемесі «Пионер-10 және -11» Юпитерге жіберілді. «Вояджер-1 және -2» ғарыш аппараттары да 1977 жылдың күзінде ұшырылып, планетаға 1979 жылы жетті. 1995-2003 жылдар аралығында «Галилео» ғарыш кемесі Юпитерде жұмыс істеді. «Галилео» көмегімен ғалымдар «Шумейкер-Леви» кометасының құлауын байқады.Олар 2011 жылы планетаны егжей-тегжейлі зерттеу үшін «Юнон» ғарыш аппаратын ұшырды.
Юпитерге телескоп арқылы қарасаңыз, экваторға параллель орналасқан қызыл-қызғылт сары көлденең жолақтарды көруге болады. Бұл оның бұлттары. Бұлттар жарық аймақтарынан тұратын әртүрлі ендіктер жолақтарында орналасқан аммиак кристалдарынан тұрады. Юпитер бұлттарының қызғылт сары және қоңыр түстері Күннің ультракүлгін сәулеленуіне ұшыраған фосфор мен күкірт бар қосылыстардан туындайды.
Юпитерде сіз антициклондық құйын деп аталатын қызықты құбылысты байқауға болады, оны Ұлы Қызыл дақ деп атайды. Бұл оңтүстік тропиктік аймақта орналасқан әртүрлі мөлшердегі сопақ түзілу. Бақылаулардың басында оның өлшемдері: ұзындығы - 50 000 км., ал ені – 13 000 км болды.
Қазір оның ұзындығы қысқарып, шамамен 12 000 - 13 000 км құрайды.
Ел аузындағы аңыздардан
Бір жаққа тауар апара жатып, жолда бір бекетке түнеген көпес күзетшіге: Шолпан туа оят, ертерек жүреміз, — деп бұйрық беріп жатып қалады. Ұйқылы-ояу қалғып отырған күзетші бір кезде күншығыстан туып келе жатқан жарық жұлдызды көріп, Шолпан туып қалыпты, тұрыңдар деп керуеншілерді оятады. Таң жақын деп керуен жолға түсіп тартып береді. Бірақ таң атпайды, оның үстіне борасын көтеріліп, күн суытады. Керуен жолдан адасады. Жылы қорадан шығып кеткен есектер суықтан қырылады. Мен Шолпан екен десем, ол есекті қыруға шыққан жұлдыз екен ғой депті аңқау күзетші. Осылай манағы жарық жұлдыз таң алдында туатын Шолпан емес, Есекқырған жұлдызы деп аталады.
Дереккөздер
- Yeomans, Donald K. HORIZONS System. NASA JPL (13 шілде 2006). Тексерілді, 8 тамыз 2007. — At the site, go to the "web interface" then select "Ephemeris Type: ELEMENTS", "Target Body: Jupiter Barycenter" and "Center: Sun".
- Orbital elements refer to the barycenter of the Jupiter system, and are the instantaneous values at the precise epoch. Barycenter quantities are given because, in contrast to the planetary centre, they do not experience appreciable changes on a day-to-day basis from to the motion of the moons.
- Williams, Dr. David R. Jupiter Fact Sheet. NASA (қараша 16, 2004). Тексерілді, 8 тамыз 2007.
- Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; et.al. (2007). "Report of the IAU/IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 90: 155–180. :10.1007/s10569-007-9072-y. 0923-2958. http://adsabs.harvard.edu/doi/10.1007/s10569-007-9072-y. Retrieved 2007-08-28.
- Refers to the level of 1 bar atmospheric pressure
- NASA: Solar System Exploration: Planets: Jupiter: Facts & Figures Мұрағатталған 16 желтоқсанның 2002 жылы.
- Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000. HNSKY Planetarium Program (2001). Тексерілді, 2 ақпан 2007.
- Anonymous (Наурыз 1983). "Probe Nephelometer". Galileo Messenger (NASA/JPL) (6). http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html. Retrieved 2007-02-12.
- Владимир Сурдин.Солнечная система.//М:ФИЗМАТЛИТ,2008.cтр.210.ISBN: 978-5-9221-0989-5
- Ian Morison.Introduction to astronomy and cosmology.//University of Manchester.- 2008. -p.108. ISBN: 978-0-470-03333-3
- Владимир Сурдин.Солнечная система.//М:ФИЗМАТЛИТ,2008.cтр.210.ISBN: 978-5-9221-0989-5
- Wong, M. H., Marcus, P. S., Simon, A. A., de Pater, I., Tollefson, J. W., and Asay-Davis, X. Evolution of the Horizontal Winds in Jupiter's Great Red Spot From One Jovian Year of HST/WFC3 Maps.//Geophysical Research Letters, vol. 48, no. 18, 2021. DOI:10.1029/2021GL093982
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Yupiter Esekkyrgan Kүn zhүjesinin besinshi galamshary Esekkyrgan Bul suret 1990 zhyly AҚSh Geologiyalyk Bakylauymen Voyager suretinen 1979 zhyly tүsirilgen Tүsteri әdejilep anyktap koru үshin әserlengen Orbitalyk sipattamasyAfelii 816 520 800 km 5 458104 Perigelii 740 573 600 km 4 950429 AUҮlken zharty osi 778 547 200 km 5 204267 AUEkscentrisitet 0 048775Orbitamen ajnalu 4331 572 11 85920 398 88 daysOrtasha orbit zhyld gy 13 07 km sMagynaly auytkysy 18 818 Orbitanyn kigashtygy 1 305 6 09 to s equatorҮdemeli tүjin bojlygy 100 492 Perigelij argumenti 275 066 Serikteri Fizikalyk sipattamalaryEkvatorlyk radiusy 71 492 4 km 11 209 EarthsPolyustik radiusy 66 854 10 km 10 517 Earths 6 21796 1010 km 121 9 EarthsDengeji 1 43128 1015 km 1321 3 EarthsMassasy 1 8986 1027 kg 317 8 EarthsTygyzdygy 1 326 g cm Ekvatordagy erkin tүsu үdeui 24 79 2 528 zhytu zhyldamdygy 59 5 km s 9 925 hEkvatordagy ajnalym tezdigi 12 6 km s 45 300 km sag 3 13 Soltүstik polyustin 268 057 17 h 52 min 14 sSoltүstik polyustin 64 496 Albedo 0 343 0 52 Bettik temp sy 1 bar level 0 1 baren azmag en kop165 112 KKorinetin zhuld shama 1 6 to 2 94 29 8 50 1 AtmosferasyBettik kysymy 20 200 cloud layer Қuramy 89 8 2 0 H2 10 2 2 0 0 3 0 026 0 003 HD 0 0006 0 0004 SuIces NH4SH Chandra derekteri bojynsha yupiterdin gamma diapazonynda sәulelenui Қyzylzhuldyz ben Saturn Қonyrkaj galamsharlarynyn arasynda ornalaskan Esekkyrgan kүnnen 773 mln shakyrym kashyktykta ornalaskan Esekkyrgan Kүn zhүjesinin en үlken galamshary Diametr bojynsha ol Zherden 11 ese al salmagy bojynsha 300 ese үlken Esekkkyrgannyn bir zhyly Zherdegi 11 zhylyna sәjkes yaki Esekkyrgan Kүndi 11 zhylda bir ajnalady Birak Esekkyrganda Zherdegidej zhyl mezgilderi zhok ojtkeni galamshardyn beli onyn orbitasynyn zhazyktygyna perpendikulyar bolyp tur Esekkyrgannyn Zhermen sәjkestegende zhyly uzak bolsa tәuligi ote kyska Esekkyrgannyn bir tәuligi 9 sagat 50 minutka sәjkes Ol bar үlken galamsharlar sekildi ote zhyldam oz belin ajnalady Ғalamshar betindegi orta shama temperaturasy 138 C Esekkyrgannyn Europa serik AtauyYupiter kone yunandardyn Zevs kudajynyn madagyna atagan Yupiter bul Zevs kudajynyn latyn aty Қazaktyn atauy Esekkyrgan galamshardyn erte aspanga shykkanynan pajda bolgan Esek keruendi baskaratyn adamdar ony Sholpan galamsharymen shatasyp esekterdi erte oyatkan Esekter durys dem almaj tanertenge shejin shydaj almagannan olip kyrylgan Sondyktan el auzynda galamshardy Esekkyrgan dep atau bastagan SerikteriTolyk makalasy Yupiter serikteri Әrtүrli zhazbalarda Yupiterdin әrtүrli serikter sany keltiriledi Resmi derekterde galamshardyn 95 serigi bar dep zhii zhazylady En iri serikterdi Galilej serikteri dep atajdy ojtkeni ony Galileo 1610 zhyly algash bakylagan Olar Ganimed Io Europa zhәne Kallisto Yupiterdin barlyk үlken serikteri sinhrondy tүrde ajnalady zhәne planetanyn kүshti tolkyndyk kүshterinin әserinen Yupiterge karaj әrkashan bir zhakka karajdy Yupiterdin de әlsiz sakinalary bar olar Voyadzher 1 1979 zhyly Yupiterdi ushyp otui kezinde tabylgan Yupiterdin Galilej tapkan en tanymal tort serigin karastyrajyk Ganimed Kүn zhүjesindegi en iri serik Ol tipti kejbir galamsharlar atap ajtkanda Merkurij men Plutonnan da iri Io Yupiterdin tamasha serigi Kүn zhүjesinde geologiyalyk en belsendi dene Onyn betinde bir uakytta zhiyrmaga tarta zhanartaular atkylap balkygan kүkirt ozenderi agyp zhatady Europa tauy zhok muzdy әlem Songy mәlimetterge sүjensek muzdyn astynda zhүz km terendikte su pajda boluy mүmkin Al onda oz kezeginde bir zhasushaly baldyrlar omir sүrui mүmkin Kallisto en kүngirt әri muzdy serik Kүn zhүjesinde kraterleri en kop dene Ғalamshar betinde ote teren shunkyr bar ol planetanyn tort milliard zhyl buryn asteroidpen sogyskandygyn ajtady Ony algash Galileo Galilej bajkagan Galilej serikterinin biri bolyp iri serik retinde Merkurijdin үlkendigindej kolemge ie Yupiter үlken galamshar sonyn arkasynda ol Kүn zhүjesindegi barlyk planetalar үshin korganys bolyp tabylady ojtkeni onyn gravitaciyalyk әserinen ol koptegen garyshtyk denelerdi kometalardy meteoritterdi asteroidtardy tartady Mysaly 1992 zhyly kyzykty kubylys bajkaldy Yupiterdin Shumejker Levi kometasymen soktygysuy Tolkyndyk kүshterdin әserinen kometa fragmentterge bolindi Alyp planetalardy zertteudin bүkil tarihy Pioner Voyadzher Galileo zhәne t b siyakty kurylgylarmen bajlanysty boldy 1972 zhyly zhәne 1973 zhyly AҚSh tyn algashky garysh kemesi Pioner 10 zhәne 11 Yupiterge zhiberildi Voyadzher 1 zhәne 2 garysh apparattary da 1977 zhyldyn kүzinde ushyrylyp planetaga 1979 zhyly zhetti 1995 2003 zhyldar aralygynda Galileo garysh kemesi Yupiterde zhumys istedi Galileo komegimen galymdar Shumejker Levi kometasynyn kulauyn bajkady Olar 2011 zhyly planetany egzhej tegzhejli zertteu үshin Yunon garysh apparatyn ushyrdy Yupiterge teleskop arkyly karasanyz ekvatorga parallel ornalaskan kyzyl kyzgylt sary koldenen zholaktardy koruge bolady Bul onyn bulttary Bulttar zharyk ajmaktarynan turatyn әrtүrli endikter zholaktarynda ornalaskan ammiak kristaldarynan turady Yupiter bulttarynyn kyzgylt sary zhәne konyr tүsteri Kүnnin ultrakүlgin sәulelenuine ushyragan fosfor men kүkirt bar kosylystardan tuyndajdy Yupiterde siz anticiklondyk kujyn dep atalatyn kyzykty kubylysty bajkauga bolady ony Ұly Қyzyl dak dep atajdy Bul ontүstik tropiktik ajmakta ornalaskan әrtүrli molsherdegi sopak tүzilu Bakylaulardyn basynda onyn olshemderi uzyndygy 50 000 km al eni 13 000 km boldy Қazir onyn uzyndygy kyskaryp shamamen 12 000 13 000 km kurajdy El auzyndagy anyzdardanBir zhakka tauar apara zhatyp zholda bir beketke tүnegen kopes kүzetshige Sholpan tua oyat erterek zhүremiz dep bujryk berip zhatyp kalady Ұjkyly oyau kalgyp otyrgan kүzetshi bir kezde kүnshygystan tuyp kele zhatkan zharyk zhuldyzdy korip Sholpan tuyp kalypty turyndar dep keruenshilerdi oyatady Tan zhakyn dep keruen zholga tүsip tartyp beredi Birak tan atpajdy onyn үstine borasyn koterilip kүn suytady Keruen zholdan adasady Zhyly koradan shygyp ketken esekter suyktan kyrylady Men Sholpan eken desem ol esekti kyruga shykkan zhuldyz eken goj depti ankau kүzetshi Osylaj managy zharyk zhuldyz tan aldynda tuatyn Sholpan emes Esekkyrgan zhuldyzy dep atalady DerekkozderYeomans Donald K HORIZONS System NASA JPL 13 shilde 2006 Tekserildi 8 tamyz 2007 At the site go to the web interface then select Ephemeris Type ELEMENTS Target Body Jupiter Barycenter and Center Sun Orbital elements refer to the barycenter of the Jupiter system and are the instantaneous values at the precise epoch Barycenter quantities are given because in contrast to the planetary centre they do not experience appreciable changes on a day to day basis from to the motion of the moons Williams Dr David R Jupiter Fact Sheet NASA karasha 16 2004 Tekserildi 8 tamyz 2007 Seidelmann P Kenneth Archinal B A A hearn M F et al 2007 Report of the IAU IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements 2006 Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 90 155 180 10 1007 s10569 007 9072 y 0923 2958 http adsabs harvard edu doi 10 1007 s10569 007 9072 y Retrieved 2007 08 28 Refers to the level of 1 bar atmospheric pressure NASA Solar System Exploration Planets Jupiter Facts amp Figures Muragattalgan 16 zheltoksannyn 2002 zhyly Seidelmann P K Abalakin V K Bursa M Davies M E de Burgh C Lieske J H Oberst J Simon J L Standish E M Stooke P Thomas P C Report of the IAU IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites 2000 HNSKY Planetarium Program 2001 Tekserildi 2 akpan 2007 Anonymous Nauryz 1983 Probe Nephelometer Galileo Messenger NASA JPL 6 http www2 jpl nasa gov galileo messenger oldmess 2Probe html Retrieved 2007 02 12 Vladimir Surdin Solnechnaya sistema M FIZMATLIT 2008 ctr 210 ISBN 978 5 9221 0989 5 Ian Morison Introduction to astronomy and cosmology University of Manchester 2008 p 108 ISBN 978 0 470 03333 3 Vladimir Surdin Solnechnaya sistema M FIZMATLIT 2008 ctr 210 ISBN 978 5 9221 0989 5 Wong M H Marcus P S Simon A A de Pater I Tollefson J W and Asay Davis X Evolution of the Horizontal Winds in Jupiter s Great Red Spot From One Jovian Year of HST WFC3 Maps Geophysical Research Letters vol 48 no 18 2021 DOI 10 1029 2021GL093982