Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Гондурас Республикасы (ис. República de Honduras [reˈpuβlika ðe onˈduɾas]) — Орталық Америкада орналасқан мемлекет. Елордасы — қаласы (1880 жылға дейін — Комаягуа). Оңтүстік-шығыста Никарагуа елімен, оңтүстік-батыста Сальвадормен, ал батыста болса Гуатемала елдерімен шекараласады. Солтүстікте Кариб теңізі және оңтүстікте Тынық мұхиты орналасқан.
| Гондурас Республикасы ис. República de Honduras | |||||
| |||||
| Ұран: «Libre, Soberana e Independiente» | |||||
| Әнұран: | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 15 қыркүйек 1821 жыл (жарияланды) 1823 жыл (мойндалды) ((Испаниядан)) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | испан тілі | ||||
| Елорда | |||||
| Ірі қаласы | |||||
| Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы | Әлем бойынша 101-ші орын 112 492 км² | ||||
| Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2007) • Тығыздығы | 9 112 867 адам (95-ші) 7 529 403 адам 64 адам/км² (128-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 49,010 млрд. $ (104-ші) 5,817 $ (133-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 23,835 млрд. $ (108-ші) 2,829 $ (128-ші) | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,617 (орташа) (133-ші) | ||||
| Валютасы | |||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | HON | ||||
| ХОК коды | HON | ||||
| Телефон коды | +504 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC−6:00 | ||||
Кезінде Британ Гондурасынан (қазіргі Белиз) ажырату үшін Испан Гондурасы деп аталатын.
Этимологиясы
Испан тілінен honduras («онду́рас») — «Тереңдіктер» деп аударылады. Аңыз бойынша Христофор Колумб өзінің 1502 жылғы төртінші және соңғы экспедициясында үлкен дауылға түседі де, аман қалғаннан кейін «Gracias a Dios que hemos salido de esas honduras!» («Осы тереңдіктен құтқарылып қалғанымызға Құдайға шүкір!») деген.
Басында Гондурас аты тек Құдайға Шүкір мүйісінің (исп. «Грасиас а Диос мүйісі») шығыс аумағы туралы ғана қолданылатын.
Тарихы
Ежелгі заманда Гондурасты майя, ленка, отоми-манге, мискито-матагальпа, хикаке сияқты үнді тайпалары алғашқы қауымдық құрылысында мекендейтін. Көбінесе егіншіліктің отап-өртеу жүйесі, балық шаруашылығымен мен аң аулаумен айналысатын.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта өзінің жазуы, қолөнері мен әскері бар майялар басқа үндістерді құнарсыз жерге ығыстырады. Олар сол кездің өзінде өте дамыған болатын: Жүгері өсіріп, тастан ғимарат құрып және жол құрастыра алатын. Қазіргі Гондурас жерінде майялардың ең ірі орталықтарының бірі, қаласы, орналасатын. Алайда ІХ ғасырда белгісіз себептерге байланысты майялар сол жерден кетіп, Юкатан түбегіне көшеді. Копан қаласының қалдықтары 1839 жылы (Мексикалық) археологтармен табылған.
Колониализм кезі
1502 жылы Христофор Колумб Гондурастың солтүстік жағалауын ашады, және 22 жылдан кейін оның толық жаулануы басталады. Алтын мен күміс іздеген Конкистадор жасағы Мексика жаулаушысы Эрнан Кортес бұйрығымен 1524 жылы Гондурас жерінде басшылығын орнатады. Сол жерде тапқан күміс кен орындарында олар қоныстар құрады, соның ішінде үш ғасырдан кейін Гондурас астанасы болып кететін да бар.
1536 жылы көсем испан колонизаторларына қарсы соғыс бастайды. Алайда, ол соныңда сәтсіз болып шығып, Лемпира шайқаста өлгеннен кейін оның жасағы ыдырайды.
XVI ғасырының ортасынан бастап Гондурас Гуатемала генерал-капитаншылық құрамына кіріп кетеді. Сол кезде Гондураста феодалисттік құрылым пайда болады, соның көбі испандармен иеленетін. XVIII ғасырдың басына қарай күміс алу Гондурас экономикасының негізі болып кетеді, және болашақ астана Тегусигальпа маңында кен орындардың көбісі болатын. XVII—XVIII ғасырларда испан колонизаторлары негр құлдардың елге кіргізілуін бастайды және үнді-испан метистері Гуатемаладан Гондурасқа көшіп келе жататын.
XVI—XVII ғасырларда ағылшын, голланд және француз қарақшыларының Кариб теңізінде шабуылдары сирек емес жағдай болатын. Олар Гондурастың солтүстік жағалауына да бірнеше рет шапқыншылық ұйымдастыратын. Кейбір болжамдарға сүйенсек, ұрлағаны Гондурас маңындағы аралдардың бірінде тығылған.
XIX ғасыр
XIX ғасырда Гондурас орталықтарының бірі болатын және 1821 жылы 15 қыркүйекте Гондурас өзінің тәуелсіздігін жариялайды. Дәл осы кезде Гондураста түрлі саяси партиялар пайда болды; соның ішінде консервативті жериеленушілер мен либералды буржуазия. Екеуінің арасында бәсекелестік жиі байқалатын, соңында жеңіске жеткендер консервативті жериеленушілер болады да, соған байланысты 1821 жылы Гондурас құрамына кіріп кетеді.
1823 жылы Гондурас құрамына кіреді. Сонда да либерал мен консерваторлардың шайқасы бітпеді. Енді либералдардың басты мақсаты - федералисттік басқаруды, таптық (сословиелік) артықшылықтардың жойылуы мен жер реформасының жасалуын қолдау және консерваторлардың басты мақсаты - жериеленуші мен дін басылар артықшылықтарын мен унитарлы құрылымның жасалуын қолдау.
Федерацияның құрылғанына себеп болған азаматтық соғыста Гондурастық генерал үлкен рөл ойнады. 1829 жылы ол басқарған әскер қаласын жаулап алған. Федералды конституция жаңартылады да, Федерацияның Президенті болып сайланады.
Соған қарамастан болған қақтығыстар 1838 жылы Федерацияның ыдырауына және Гондурастың тәуелсіздік жариялауына әсер етеді. 1839 жылдың қаңтарда Гондурастың тұңғыш конституциясы қабылданады.
Өзін әлі де Орталық Америка Федерациясының Президенті қылып санаған генерал Сальвадор мен Коста-Рикада нығайып, әскерінің күшін қолданып Орталық Американы басқаруға тырысады.1842 жылы гондурастықтарға тұтқынға түсіп, атылады.
Кейінгі бірнеше он жылдықтардың ішінде Гондураста болатын оқиғаның барлығы да көрші елдерге қарсы шайқастар, азаматтық соғыстар (1845 мен 1875 жылдар арасында Гондураста 12 азаматтық соғыс болады) мен әскери төңкерістер; соның барлығына себеп болған - либерал мен консерватор арасындағы келіспеушілік пен билікке талас.
XIX ғасырдың соңына қарай Гондурасқа шетелдік инвестициялар салынатын болды; соның ішінде британдық (көбінесе финанстық секторға) пен АҚШтың (америкалық компаниялар көптеген банан плантацияларын құруды бастайды және теңіз порттар мен жолдар салумен айналысады).
ХХ ғасыр
1954 жылдың мамырында жұмысшылардың наразылығынан "Юнайтед Фрут Компани"-дің талаптың қанағаттандырылуына тура келеді. 1954 жылдың Президенттік сайлауында либерал Вильеда Моралес жеңеді, алайда ол әділетсіз болып шығады да, оның орнына Президенттік орынды уақытша Вице-Президент Лосано Диас алады. Ел ішінде шу тоқтамады және 1956 жылының қазанында әскери төңкеріс болады да, елді әскери хунта басқаратын болады.
1957 жылы Вильеда Моралес сайлауда қайтадан жеңіске жетеді, алайда оның әкімшілігінің жасаған шешімдеріне келіспеген әскер 1963 жылының қазанында оның үкіметі орындарынан босатылады да, Гондурасты басқаратын полковник Освальдо Лопес Арельяно болады.
1965 ақпанында әскери хунта сайлау өткізеді. Сол жерде консерваторлар жеңіске жетеді. Ассамблея бұдан бұрын да билеп жүрген Лопес Арельяноны Президент тағына отырғызады. Ол прессаға цензура бастайды, демократиялық ұйымдарға қарсы репрессиялар жасайды да, өзінің мен Либералды партиялардан басқа саяси партиялардың барлығына да тыйым салады.
1969 жылдың шілдесінде Сальвадор мен Гондурас арасында Футбол соғысы атты қарулы қақтығыс болады. Соның нәтижесінен Арельяно режімнің либерализациялауына тура келеді. 1971 жылдың қаңтарында Либералды мен Консервативті партиялар арасында екі-партиялық құрылымның орнауы туралы келісім жасалады. Сол жылдың маусымында Президенттік сайлауда консерватор Рамон Э. Крус жеңеді.
1981 жылдың қарашасында Гондурас азаматтық басқаруға оралады, алайда әскерилердің әсері саясатта әлі де болып жатады. 1982 жылдың Конституциясы әлі де қолданылыста.
Географиясы
Гондурас Орталық Америкада орналасқан және Орталық Америка Истмусының солтүстік бөлігін алып жатыр. Оңтүстікте Гондурас Никарагуамен, батыста Гуатемаламен, оңтүстік-батыста Сальвадормен шектеседі; солтүстігінде және шығысында Кариб теңізі, оңтүстік-батысында Тынық мұхитындағы Фонсека шығанағы орналасқан. Ел құрамына оның айналасындағы аралдар да жатады.
Территориясының көп бөлігін биік таулар (биіктігі 2870 м-ге дейін) құрайды, негізінен архейдің кристалды және метаморфтық жыныстарынан, ал оңтүстігінде кайнозой лаваларынан тұрады.
Гондурас шығыстан батысқа қарай тау жоталарымен қиылысатын кең қыратта орналасқан: Монтекилос, Комаягуа және Опалак, елдің ең биік нүктесі Серро-Лас-Минас тауы (2870 м). Гондурас территориясының 80%-ын таулар алып жатыр, ал ойпаттар негізінен тек жағалауында кездеседі. Терең тектоникалық аңғар тау жоталарын солтүстіктен оңтүстікке, Улуа өзенінің бастауынан Фонсека шығанағына дейін бөліп тұрады. Оның Кариб теңізі жағалауынан шығанағына дейінгі ұзындығы 280 км, ал түбінің ең биік нүктесі, яғни екі мұхит алаптарының аңғарішілік су алабы, теңіз деңгейінен 940 м биіктікке жетеді. Гондурастағы басқа екі үлкен өзендері - Патука және Агуан.
Елдің ең үлкен көлі – Йохоа.
Дереккөздер
- World Economic Outlook Database, October 2018. .
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- https://kk.wikisko.ru/wiki/History_of_Honduras
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 14 38 00 s e 86 49 00 b b 14 63333 s e 86 81667 b b 14 63333 86 81667 G O Ya Gonduras Respublikasy is Republica de Honduras reˈpublika de onˈduɾas Ortalyk Amerikada ornalaskan memleket Elordasy kalasy 1880 zhylga dejin Komayagua Ontүstik shygysta Nikaragua elimen ontүstik batysta Salvadormen al batysta bolsa Guatemala elderimen shekaralasady Soltүstikte Karib tenizi zhәne ontүstikte Tynyk muhity ornalaskan Gonduras Respublikasy is Republica de HondurasҰran Libre Soberana e Independiente Әnuran TarihyTәuelsizdik kүni 15 kyrkүjek 1821 zhyl zhariyalandy 1823 zhyl mojndaldy Ispaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tili ispan tiliElordaIri kalasyҮkimet tүri Prezidenttik respublikaGeografiyasyZher aumagy Barlygy Әlem bojynsha 101 shi oryn 112 492 km Zhurty Sarap 2016 Sanak 2007 Tygyzdygy 9 112 867 adam 95 shi 7 529 403 adam 64 adam km 128 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 49 010 mlrd 104 shi 5 817 133 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 23 835 mlrd 108 shi 2 829 128 shi ADI 2017 0 617 ortasha 133 shi ValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody HONHOK kody HONTelefon kody 504Uakyt beldeuleri UTC 6 00 Kezinde Britan Gondurasynan orys kazirgi Beliz azhyratu үshin Ispan Gondurasy dep atalatyn EtimologiyasyIspan tilinen honduras ondu ras Terendikter dep audarylady Anyz bojynsha Hristofor Kolumb ozinin 1502 zhylgy tortinshi zhәne songy ekspediciyasynda үlken dauylga tүsedi de aman kalgannan kejin Gracias a Dios que hemos salido de esas honduras Osy terendikten kutkarylyp kalganymyzga Қudajga shүkir degen Basynda Gonduras aty tek Қudajga Shүkir mүjisinin isp Grasias a Dios mүjisi agyl shygys aumagy turaly gana koldanylatyn TarihyEzhelgi zamanda Gondurasty majya lenka otomi mange miskito matagalpa hikake siyakty үndi tajpalary algashky kauymdyk kurylysynda mekendejtin Kobinese eginshiliktin otap orteu zhүjesi balyk sharuashylygymen men an aulaumen ajnalysatyn Kopandagy Majya okilinin ieroglifi Majya orkenieti Gondurastyn batys boliginde basym boldy B z d II mynzhyldykta ozinin zhazuy koloneri men әskeri bar majyalar baska үndisterdi kunarsyz zherge ygystyrady Olar sol kezdin ozinde ote damygan bolatyn Zhүgeri osirip tastan gimarat kuryp zhәne zhol kurastyra alatyn Қazirgi Gonduras zherinde majyalardyn en iri ortalyktarynyn biri kalasy ornalasatyn Alajda IH gasyrda belgisiz sebepterge bajlanysty majyalar sol zherden ketip Yukatan tүbegine koshedi Kopan kalasynyn kaldyktary 1839 zhyly Meksikalyk arheologtarmen tabylgan Kolonializm kezi 1502 zhyly Hristofor Kolumb Gondurastyn soltүstik zhagalauyn ashady zhәne 22 zhyldan kejin onyn tolyk zhaulanuy bastalady Altyn men kүmis izdegen Konkistador zhasagy Meksika zhaulaushysy Ernan Kortes bujrygymen 1524 zhyly Gonduras zherinde basshylygyn ornatady Sol zherde tapkan kүmis ken oryndarynda olar konystar kurady sonyn ishinde үsh gasyrdan kejin Gonduras astanasy bolyp ketetin da bar 1536 zhyly kosem ispan kolonizatorlaryna karsy sogys bastajdy Alajda ol sonynda sәtsiz bolyp shygyp Lempira shajkasta olgennen kejin onyn zhasagy ydyrajdy XVI gasyrynyn ortasynan bastap Gonduras Guatemala general kapitanshylyk kuramyna kirip ketedi Sol kezde Gondurasta feodalisttik kurylym pajda bolady sonyn kobi ispandarmen ielenetin XVIII gasyrdyn basyna karaj kүmis alu Gonduras ekonomikasynyn negizi bolyp ketedi zhәne bolashak astana Tegusigalpa manynda ken oryndardyn kobisi bolatyn XVII XVIII gasyrlarda ispan kolonizatorlary negr kuldardyn elge kirgiziluin bastajdy zhәne үndi ispan metisteri Guatemaladan Gonduraska koship kele zhatatyn XVI XVII gasyrlarda agylshyn golland zhәne francuz karakshylarynyn Karib tenizinde shabuyldary sirek emes zhagdaj bolatyn Olar Gondurastyn soltүstik zhagalauyna da birneshe ret shapkynshylyk ujymdastyratyn Kejbir bolzhamdarga sүjensek urlagany Gonduras manyndagy araldardyn birinde tygylgan XIX gasyr XIX gasyrda Gonduras ortalyktarynyn biri bolatyn zhәne 1821 zhyly 15 kyrkүjekte Gonduras ozinin tәuelsizdigin zhariyalajdy Dәl osy kezde Gondurasta tүrli sayasi partiyalar pajda boldy sonyn ishinde konservativti zherielenushiler men liberaldy burzhuaziya Ekeuinin arasynda bәsekelestik zhii bajkalatyn sonynda zheniske zhetkender konservativti zherielenushiler bolady da sogan bajlanysty 1821 zhyly Gonduras kuramyna kirip ketedi 1823 zhyly Gonduras kuramyna kiredi Sonda da liberal men konservatorlardyn shajkasy bitpedi Endi liberaldardyn basty maksaty federalisttik baskarudy taptyk soslovielik artykshylyktardyn zhojyluy men zher reformasynyn zhasaluyn koldau zhәne konservatorlardyn basty maksaty zherielenushi men din basylar artykshylyktaryn men unitarly kurylymnyn zhasaluyn koldau General portreti Federaciyanyn kurylganyna sebep bolgan azamattyk sogysta Gondurastyk general үlken rol ojnady 1829 zhyly ol baskargan әsker kalasyn zhaulap algan Federaldy konstituciya zhanartylady da Federaciyanyn Prezidenti bolyp sajlanady Sogan karamastan bolgan kaktygystar 1838 zhyly Federaciyanyn ydyrauyna zhәne Gondurastyn tәuelsizdik zhariyalauyna әser etedi 1839 zhyldyn kantarda Gondurastyn tungysh konstituciyasy kabyldanady Өzin әli de Ortalyk Amerika Federaciyasynyn Prezidenti kylyp sanagan general Salvador men Kosta Rikada nygajyp әskerinin kүshin koldanyp Ortalyk Amerikany baskaruga tyrysady 1842 zhyly gondurastyktarga tutkynga tүsip atylady Kejingi birneshe on zhyldyktardyn ishinde Gondurasta bolatyn okiganyn barlygy da korshi elderge karsy shajkastar azamattyk sogystar 1845 men 1875 zhyldar arasynda Gondurasta 12 azamattyk sogys bolady men әskeri tonkerister sonyn barlygyna sebep bolgan liberal men konservator arasyndagy kelispeushilik pen bilikke talas XIX gasyrdyn sonyna karaj Gonduraska sheteldik investiciyalar salynatyn boldy sonyn ishinde britandyk kobinese finanstyk sektorga pen AҚShtyn amerikalyk kompaniyalar koptegen banan plantaciyalaryn kurudy bastajdy zhәne teniz porttar men zholdar salumen ajnalysady HH gasyr 1954 zhyldyn mamyrynda zhumysshylardyn narazylygynan Yunajted Frut Kompani din talaptyn kanagattandyryluyna tura keledi 1954 zhyldyn Prezidenttik sajlauynda liberal Vileda Morales zhenedi alajda ol әdiletsiz bolyp shygady da onyn ornyna Prezidenttik oryndy uakytsha Vice Prezident Losano Dias alady El ishinde shu toktamady zhәne 1956 zhylynyn kazanynda әskeri tonkeris bolady da eldi әskeri hunta baskaratyn bolady 1957 zhyly Vileda Morales sajlauda kajtadan zheniske zhetedi alajda onyn әkimshiliginin zhasagan sheshimderine kelispegen әsker 1963 zhylynyn kazanynda onyn үkimeti oryndarynan bosatylady da Gondurasty baskaratyn polkovnik Osvaldo Lopes Arelyano bolady 1965 akpanynda әskeri hunta sajlau otkizedi Sol zherde konservatorlar zheniske zhetedi Assambleya budan buryn da bilep zhүrgen Lopes Arelyanony Prezident tagyna otyrgyzady Ol pressaga cenzura bastajdy demokratiyalyk ujymdarga karsy repressiyalar zhasajdy da ozinin men Liberaldy partiyalardan baska sayasi partiyalardyn barlygyna da tyjym salady 1969 zhyldyn shildesinde Salvador men Gonduras arasynda Futbol sogysy orys atty karuly kaktygys bolady Sonyn nәtizhesinen Arelyano rezhimnin liberalizaciyalauyna tura keledi 1971 zhyldyn kantarynda Liberaldy men Konservativti partiyalar arasynda eki partiyalyk kurylymnyn ornauy turaly kelisim zhasalady Sol zhyldyn mausymynda Prezidenttik sajlauda konservator Ramon E Krus zhenedi 1981 zhyldyn karashasynda Gonduras azamattyk baskaruga oralady alajda әskerilerdin әseri sayasatta әli de bolyp zhatady 1982 zhyldyn Konstituciyasy әli de koldanylysta GeografiyasyGonduras fizikalyk kartasy Gonduras Ortalyk Amerikada ornalaskan zhәne Ortalyk Amerika Istmusynyn soltүstik boligin alyp zhatyr Ontүstikte Gonduras Nikaraguamen batysta Guatemalamen ontүstik batysta Salvadormen shektesedi soltүstiginde zhәne shygysynda Karib tenizi ontүstik batysynda Tynyk muhityndagy Fonseka shyganagy ornalaskan El kuramyna onyn ajnalasyndagy araldar da zhatady Territoriyasynyn kop boligin biik taular biiktigi 2870 m ge dejin kurajdy negizinen arhejdin kristaldy zhәne metamorftyk zhynystarynan al ontүstiginde kajnozoj lavalarynan turady Gonduras shygystan batyska karaj tau zhotalarymen kiylysatyn ken kyratta ornalaskan Montekilos Komayagua zhәne Opalak eldin en biik nүktesi Serro Las Minas tauy 2870 m Gonduras territoriyasynyn 80 yn taular alyp zhatyr al ojpattar negizinen tek zhagalauynda kezdesedi Teren tektonikalyk angar tau zhotalaryn soltүstikten ontүstikke Ulua ozeninin bastauynan Fonseka shyganagyna dejin bolip turady Onyn Karib tenizi zhagalauynan shyganagyna dejingi uzyndygy 280 km al tүbinin en biik nүktesi yagni eki muhit alaptarynyn angarishilik su alaby teniz dengejinen 940 m biiktikke zhetedi Gondurastagy baska eki үlken ozenderi Patuka zhәne Aguan Eldin en үlken koli Johoa DerekkozderWorld Economic Outlook Database October 2018 2018 Human Development Report United Nations Development Programme 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 https kk wikisko ru wiki History of Honduras