Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Испандар (өздерінің атауы – эспаньолес) – Испанияның байырғы халқы. Жалпы саны – 47 млн. адам (2021). Испанияда 42 миллионнан астамы. Испан эмигранттары негізінен Америка мен Еуропада тұрады: 300 мыңнан астам Францияда, 155 мың Германияда, 120 мың АҚШ-та, 100 мың Аргентинада, 98 мың Ұлыбританияда, 73 мың Венесуэлада, 70 мың Швейцарияда, 50 мың Бельгияда және т.б.
| Испандар | |
| эспаньолес | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 47 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Испания | 42 млн. |
 Франция | 300 000 |
 Германия | 155 000 |
 АҚШ | 120 000 |
 Аргентина | 100 000 |
 Ұлыбритания | 98 000 |
 Венесуэла | 73 000 |
 Швейцария | 70 000 |
 Бельгия | 50 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
Олар испан (кастилия), каталан/валенсия, арагон және астур тілдерінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Испан тілі испандықтардың ұлттық болмысының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Ол Рим империясы кезінде Пиреней түбегінде кең таралған латын тілінен тамыр алады. Испан тілі - Испания, Оңтүстік, Орталық Америка мен Мексиканың, Кубаның ресми тілі. Сондай-ақ, Перуде (кечуа тілімен қатар), Боливияда (кечуа жэне аймара тілдерімен қатар), Пуэрто-Рикода (ағылшын тілімен қатар) ресми тіл болып саналады.
Діні
Испания үшін діннің маңызы зор. Халықтың ұлттық болмысы католиктік ілімнің күшті ықпалымен қалыптасты. Елдің тарихы мен мәдениеті шіркеумен тығыз байланысты.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында шіркеу анархистер мен социалистердің әрекеттерінен зардап шекті. Ондаған шіркеулер өртеніп, діни қызметкерлер мен монахтар қудаланды. Республикашылар жеңілгеннен кейін Франко режимі шіркеуді қайтарды.
Испанияның бүкіл тарихында католицизм негізгі дін болды және болып қала береді. 1978 жылға дейін ол елдің жалғыз ресми діні болып танылды. Қазіргі Испания зайырлы мемлекет. Конституция сөз бостандығы мен барлық конфессиялардың теңдігін жариялайды. Қоғам мен шіркеу арасындағы қарым-қатынас демократиялық нормаларға сәйкес құрылған.
Этнонимі
Испандықтар біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықта ел аумағын мекендеген иберлерден шыққан. Сондай-ақ, испандықтарға кельттер, римдіктер, герман тайпалары әсер етті. Алайда, тарихи кезеңдерде басқа халықтардың Испания территориясына қоныс аударуы неолит пен қола дәуіріндегі оқиғаларға қарағанда испандықтардың генетикалық құрылымына аз әсер етті. Қазіргі испандықтар шамамен 50% неолиттік егіншілерден, 25% ежелгі аңшы жинаушылардан және 20% далалық адамдардан шыққан. Бірақ еуропалық популяциялардың испандықтардың шығу тегіне қосқан үлесін Y-хромосомалық ДНҚ сынағы арқылы да бағалауға болады.
Испандық ата тегінің көпшілігі (50-85%) үнді-еуропалық (R1b, G2a3b1, J2b2 және R1a). Олар кельттердің мұрасы және аз дәрежеде кейінгі рим және герман мұралары болып саналады. Римдіктер Y-хромосомалық ДНҚ-ның 1% -дан 15% -на дейін қалдырды, бұл үлес Жерорта теңізі жағалауында, Андалусия мен Экстремадурада жоғары. Қазіргі уақытта германдық ерлер линиясы шамамен 4% құрайды, олар солтүстік-батыста және Каталонияда жиі кездеседі (6-10%).
Аналық тектер негізінен неолит және мезолит тектес, әсіресе H1, H3, HV0, K1A, J1c, J2a1, J2b1a, T2, U5b, V және X гаплогруппалары, олар Баск елі немесе Астурия сияқты аймақтардағы митохондриялық ДНҚ-ның 80% - дан астамын құрайды және әрқашан кез келген аймақ халқының 50% - дан астамын құрайды. Сондай-ақ, испандықтар африкалық ата-тегінің аймақтық әртүрлі пропорцияларын көрсетеді (0-11%), бұл біздің эрамыздың 860-1120 жылдарында (мұсылмандық кезең) солтүстік-батыс африкалық популяциялармен араласу оқиғасымен байланысты.
Тарихы
Б.з.б. 1-ші мыңжылдықта Пиреней түбегіне қоныс аударған ибер, ішінара кельт тайпалары Испаниядағы ең ежелгі халықтың қалыптасуына әсер етті. Рим империясының үстемдігі Пиреней түбегіндегі халықтың романдануын тездетті. Одан кейінгі 5-6 ғасырларда келіп қоныстанған герман тайпалары жергілікті халықпен араласып кетті.
711-718 жылы Испанияға басып кірген арабтар мен берберлер де испан этносының қалыптасуына өз әсерін тигізді. 15 ғасырда біртұтас испан мемлекетінің құрылуы халықтың этникалық бірлігін нығайтты. Америка құрлығы ашылғаннан кейін Испандар жаңа жерге көптеп қоныс аударып, Бразилиядан басқа бүкіл Латын Америкасы халықтарының бәрінің этностық қалыптасуына әсер етті. 19 ғасырдың соңына қарай испан халқы ұлтқа айналды. 1983 жылы Испаниядағы субэтникалық топтар мен каталон, галиси, баск секілді ұсақ этностарға автономия берілді.
Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі – егіншілік, оның ішінде суармалы егіншілік. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің ерекшелігі сақталған: дәнді дақылдар (негізінен бидай) негізінен Месета, Арагон және Андалусия жаңбырлы жерлерінде таралған. Солтүстік облыстарда жүгері, қара бидай және картоп, барлық жерде бұршақ дақылдары, бүкіл ел бойынша жүзім, әсіресе Ла-Манча, Каталония және т.б. Зәйтүн ағаштары барлық жерде, бірақ ең алдымен латифундияның аудандарында (Андалусияда, Жаңа Кастилияда, Экстремадурада және Альбасетеде), шығыс жағалауында цитрус өсіріледі.
Басқа дәстүрлі кәсіптерге мал өсіру, соның ішінде (ірі қара мал, қой, шошқа, корридалық бұқалар) және теңіз балық аулау (негізінен сардина, тунец) жатады. Өнеркәсіп негізінен Каталонияда, Баск аймағында, Астурияда және Мадрид маңайында шоғырланған. Қолөнер бұйымдары бар көптеген шағын шеберханалардың саны көп.
Халықтық қолданбалы өнер түрлерінің ішінде керамика, ағаш ою, көркемдік соғу, кесте тігу, тоқу және тоқыма өнері, сондай-ақ шыныдан жасалған көркем бұйымдар өндірісі үлкен дамуға қол жеткізді. ХХ ғасырдың 50-60 жылдардың басында экономиканы кеңінен жаңғырту басталды, миллиондаған шаруалар, қолөнершілер мен фермерлер ауылдық жерлерден Испания мен Батыс Еуропаның басқа елдерінің қалаларына қоныс аударды. Испанияның еңбекке қабілетті халқының көп бөлігі өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласында жұмыс істейді.
Тұрмыс салты
Туыстық жүйесі ағылшын тектес. Испандар өздерінің тұрмыс-тіршілігінде католик дініне қатысты жоралғыларға баса көңіл аударады. Отбасылық қатынастар, соның ішінде жекелеген салалардағы әйелдердің жағдайы аймақтарда айтарлықтай ерекшеленді. Астурияда, Кантабрияда, Арагонда әйелдер көбінесе жұмыстарға және отбасылық мәселелерді шешуге ер адамдармен бірге қатысты, ал Леонда олар егістікте жұмыс істеді, ал ер адамдар үй шаруашылығымен айналысты. Керісінше, оңтүстік аудандарда әйелдің қызмет саласы негізінен үймен шектелді.
Испандықтардың ауылдық елді мекендері әртүрлі: бір аулалы хутордан бірнеше мың тұрғыны бар үлкен ауылдарға дейін. Жалпы, солтүстіктен оңтүстікке және жағалаудан орталыққа қарай ауылдық елді мекендердің көлемі, олардың ықшамдығы мен арақашықтығы артып келеді. Әр аймақтың табиғи географиялық жағдайына орай тұрғын үйлердің түр-түрі кездеседі. Елдің Оңтүстік өңірінде тастан, кірпіштен қаланған дөңгелек немесе сопақша пішінді үйлер (пальясо) салынады. Орман-тоғайы аз жерде саз балшықтан, саманнан, ал Солтүстік өңірде тастан, каркастан қалап тұрғызылған екі қабатты үйлер көбірек. Оның астыңғы қабатында шаруашылық саймандары болады да, екінші қабаты тұрғын-жайға арналған.
Ұлттық киімдері – ерлер тізеге дейін шолақ шалбар, ақ жейде, әр түрлі үлгіде тігілген кеудеше мен куртка киеді. Беліне матадан тігілген белбеу буынады. Басына кең жиекті қалпақ, берет, аяқтарына теріден тігілген немесе эспартодан тоқылған аяқ киім киеді. Әйелдер әр алуан кестемен әшекейленеді. Ұзын көйлек, кең белдемше алжапқышымен, сарафан, тоқылған аяқ киім киеді.
Ұлттық тағамында қуырылған, бұқтырып пісірілген шошқа еті мен майы () көп қолданылады. Ас тұздығына пияз, сарымсақ, қызыл бұрыш пайдаланады. Дастарқан мәзірінде балық, көкөніс мол. Сусындары – кофе, сүт, , жүзім, цитрус шырындары.
Діни мейрамда, көктемгі карнавалда, т.б. мереке кезінде жәрмеңке ұйымдастырып, корридалар аренаға шығады. Театрланған қойылымдар көрсетіледі. Халық ауыз әдебиетінде лиро-эпикалық мазмұнды романстар мен аңыз әңгімелер елеулі орын алады. Әсем қимылмен, қызу орындалатын Испандардың дәстүрлі би өнері (фламенго) кеңінен танымал.
Қазақстандағы испандар
Испандар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы испандардың саны:
- 1970 жылы - 68 адам;
- 1979 жылы - 33 адам;
- 1989 жылы - 41 адам;
- 1999 жылы - 34 адам;
- 2009 жылы - 41 адам.
Дереккөздер
- https://bigenc.ru/c/ispantsy-6dd32c?ysclid=ls92z58fhl976146649
- https://genetik.pro/nacionalnosti/ispancy/?ysclid=ls92zvqfi3250172479
- https://ispaniya.com/religiya?ysclid=lsa1rch8av131693454
- https://blog.genotek.ru/spaniards-origin?ysclid=ls935ai093738581699
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- http://www.etnosy.ru/node/212
- http://www.etnolog.ru/people.php?id=ISPA
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 192-бет ISBN 978-601-7472-88-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ispandar ozderinin atauy espanoles Ispaniyanyn bajyrgy halky Zhalpy sany 47 mln adam 2021 Ispaniyada 42 millionnan astamy Ispan emigranttary negizinen Amerika men Europada turady 300 mynnan astam Franciyada 155 myn Germaniyada 120 myn AҚSh ta 100 myn Argentinada 98 myn Ұlybritaniyada 73 myn Venesuelada 70 myn Shvejcariyada 50 myn Belgiyada zhәne t b IspandarespanolesBүkil halyktyn sany47 mln En kop taralgan ajmaktar Ispaniya42 mln Franciya300 000 Germaniya155 000 AҚSh120 000 Argentina100 000 Ұlybritaniya98 000 Venesuela73 000 Shvejcariya70 000 Belgiya50 000Tilderiispan tiliDinikatolicizmTiliOlar ispan kastiliya katalan valensiya aragon zhәne astur tilderinde sojlejdi Zhazuy latyn әlipbiine negizdelgen Ispan tili ispandyktardyn ulttyk bolmysynyn manyzdy kuramdas bolikterinin biri bolyp tabylady Ol Rim imperiyasy kezinde Pirenej tүbeginde ken taralgan latyn tilinen tamyr alady Ispan tili Ispaniya Ontүstik Ortalyk Amerika men Meksikanyn Kubanyn resmi tili Sondaj ak Perude kechua tilimen katar Boliviyada kechua zhene ajmara tilderimen katar Puerto Rikoda agylshyn tilimen katar resmi til bolyp sanalady DiniIspaniya үshin dinnin manyzy zor Halyktyn ulttyk bolmysy katoliktik ilimnin kүshti ykpalymen kalyptasty Eldin tarihy men mәdenieti shirkeumen tygyz bajlanysty HH gasyrdyn 30 zhyldarynda shirkeu anarhister men socialisterdin әreketterinen zardap shekti Ondagan shirkeuler ortenip dini kyzmetkerler men monahtar kudalandy Respublikashylar zhenilgennen kejin Franko rezhimi shirkeudi kajtardy Ispaniyanyn bүkil tarihynda katolicizm negizgi din boldy zhәne bolyp kala beredi 1978 zhylga dejin ol eldin zhalgyz resmi dini bolyp tanyldy Қazirgi Ispaniya zajyrly memleket Konstituciya soz bostandygy men barlyk konfessiyalardyn tendigin zhariyalajdy Қogam men shirkeu arasyndagy karym katynas demokratiyalyk normalarga sәjkes kurylgan EtnonimiIspandyktar bizdin dәuirimizge dejingi 1 mynzhyldykta el aumagyn mekendegen iberlerden shykkan Sondaj ak ispandyktarga keltter rimdikter german tajpalary әser etti Alajda tarihi kezenderde baska halyktardyn Ispaniya territoriyasyna konys audaruy neolit pen kola dәuirindegi okigalarga karaganda ispandyktardyn genetikalyk kurylymyna az әser etti Қazirgi ispandyktar shamamen 50 neolittik eginshilerden 25 ezhelgi anshy zhinaushylardan zhәne 20 dalalyk adamdardan shykkan Birak europalyk populyaciyalardyn ispandyktardyn shygu tegine koskan үlesin Y hromosomalyk DNҚ synagy arkyly da bagalauga bolady Ispandyk ata teginin kopshiligi 50 85 үndi europalyk R1b G2a3b1 J2b2 zhәne R1a Olar keltterdin murasy zhәne az dәrezhede kejingi rim zhәne german muralary bolyp sanalady Rimdikter Y hromosomalyk DNҚ nyn 1 dan 15 na dejin kaldyrdy bul үles Zherorta tenizi zhagalauynda Andalusiya men Ekstremadurada zhogary Қazirgi uakytta germandyk erler liniyasy shamamen 4 kurajdy olar soltүstik batysta zhәne Kataloniyada zhii kezdesedi 6 10 Analyk tekter negizinen neolit zhәne mezolit tektes әsirese H1 H3 HV0 K1A J1c J2a1 J2b1a T2 U5b V zhәne X gaplogruppalary olar Bask eli nemese Asturiya siyakty ajmaktardagy mitohondriyalyk DNҚ nyn 80 dan astamyn kurajdy zhәne әrkashan kez kelgen ajmak halkynyn 50 dan astamyn kurajdy Sondaj ak ispandyktar afrikalyk ata teginin ajmaktyk әrtүrli proporciyalaryn korsetedi 0 11 bul bizdin eramyzdyn 860 1120 zhyldarynda musylmandyk kezen soltүstik batys afrikalyk populyaciyalarmen aralasu okigasymen bajlanysty TarihyB z b 1 shi mynzhyldykta Pirenej tүbegine konys audargan iber ishinara kelt tajpalary Ispaniyadagy en ezhelgi halyktyn kalyptasuyna әser etti Rim imperiyasynyn үstemdigi Pirenej tүbegindegi halyktyn romandanuyn tezdetti Odan kejingi 5 6 gasyrlarda kelip konystangan german tajpalary zhergilikti halykpen aralasyp ketti 711 718 zhyly Ispaniyaga basyp kirgen arabtar men berberler de ispan etnosynyn kalyptasuyna oz әserin tigizdi 15 gasyrda birtutas ispan memleketinin kuryluy halyktyn etnikalyk birligin nygajtty Amerika kurlygy ashylgannan kejin Ispandar zhana zherge koptep konys audaryp Braziliyadan baska bүkil Latyn Amerikasy halyktarynyn bәrinin etnostyk kalyptasuyna әser etti 19 gasyrdyn sonyna karaj ispan halky ultka ajnaldy 1983 zhyly Ispaniyadagy subetnikalyk toptar men katalon galisi bask sekildi usak etnostarga avtonomiya berildi KәsibiNegizgi dәstүrli kәsibi eginshilik onyn ishinde suarmaly eginshilik Auyl sharuashylygy dakyldaryn osirudin ereksheligi saktalgan dәndi dakyldar negizinen bidaj negizinen Meseta Aragon zhәne Andalusiya zhanbyrly zherlerinde taralgan Soltүstik oblystarda zhүgeri kara bidaj zhәne kartop barlyk zherde burshak dakyldary bүkil el bojynsha zhүzim әsirese La Mancha Kataloniya zhәne t b Zәjtүn agashtary barlyk zherde birak en aldymen latifundiyanyn audandarynda Andalusiyada Zhana Kastiliyada Ekstremadurada zhәne Albasetede shygys zhagalauynda citrus osiriledi Baska dәstүrli kәsipterge mal osiru sonyn ishinde iri kara mal koj shoshka korridalyk bukalar zhәne teniz balyk aulau negizinen sardina tunec zhatady Өnerkәsip negizinen Kataloniyada Bask ajmagynda Asturiyada zhәne Madrid manajynda shogyrlangan Қoloner bujymdary bar koptegen shagyn sheberhanalardyn sany kop Halyktyk koldanbaly oner tүrlerinin ishinde keramika agash oyu korkemdik sogu keste tigu toku zhәne tokyma oneri sondaj ak shynydan zhasalgan korkem bujymdar ondirisi үlken damuga kol zhetkizdi HH gasyrdyn 50 60 zhyldardyn basynda ekonomikany keninen zhangyrtu bastaldy milliondagan sharualar kolonershiler men fermerler auyldyk zherlerden Ispaniya men Batys Europanyn baska elderinin kalalaryna konys audardy Ispaniyanyn enbekke kabiletti halkynyn kop boligi onerkәsip pen kyzmet korsetu salasynda zhumys istejdi Turmys saltyTuystyk zhүjesi agylshyn tektes Ispandar ozderinin turmys tirshiliginde katolik dinine katysty zhoralgylarga basa konil audarady Otbasylyk katynastar sonyn ishinde zhekelegen salalardagy әjelderdin zhagdajy ajmaktarda ajtarlyktaj erekshelendi Asturiyada Kantabriyada Aragonda әjelder kobinese zhumystarga zhәne otbasylyk mәselelerdi sheshuge er adamdarmen birge katysty al Leonda olar egistikte zhumys istedi al er adamdar үj sharuashylygymen ajnalysty Kerisinshe ontүstik audandarda әjeldin kyzmet salasy negizinen үjmen shekteldi Ispandyktardyn auyldyk eldi mekenderi әrtүrli bir aulaly hutordan birneshe myn turgyny bar үlken auyldarga dejin Zhalpy soltүstikten ontүstikke zhәne zhagalaudan ortalykka karaj auyldyk eldi mekenderdin kolemi olardyn ykshamdygy men arakashyktygy artyp keledi Әr ajmaktyn tabigi geografiyalyk zhagdajyna oraj turgyn үjlerdin tүr tүri kezdesedi Eldin Ontүstik onirinde tastan kirpishten kalangan dongelek nemese sopaksha pishindi үjler palyaso salynady Orman togajy az zherde saz balshyktan samannan al Soltүstik onirde tastan karkastan kalap turgyzylgan eki kabatty үjler kobirek Onyn astyngy kabatynda sharuashylyk sajmandary bolady da ekinshi kabaty turgyn zhajga arnalgan Ұlttyk kiimderi erler tizege dejin sholak shalbar ak zhejde әr tүrli үlgide tigilgen keudeshe men kurtka kiedi Beline matadan tigilgen belbeu buynady Basyna ken zhiekti kalpak beret ayaktaryna teriden tigilgen nemese espartodan tokylgan ayak kiim kiedi Әjelder әr aluan kestemen әshekejlenedi Ұzyn kojlek ken beldemshe alzhapkyshymen sarafan tokylgan ayak kiim kiedi Ұlttyk tagamynda kuyrylgan buktyryp pisirilgen shoshka eti men majy kop koldanylady As tuzdygyna piyaz sarymsak kyzyl burysh pajdalanady Dastarkan mәzirinde balyk kokonis mol Susyndary kofe sүt zhүzim citrus shyryndary Dini mejramda koktemgi karnavalda t b mereke kezinde zhәrmenke ujymdastyryp korridalar arenaga shygady Teatrlangan kojylymdar korsetiledi Halyk auyz әdebietinde liro epikalyk mazmundy romanstar men anyz әngimeler eleuli oryn alady Әsem kimylmen kyzu oryndalatyn Ispandardyn dәstүrli bi oneri flamengo keninen tanymal Қazakstandagy ispandarIspandar Қazakstanga negizinen otken gasyrdyn 90 zhyldarynan bastap naryktyk karym katynastarga bajlanysty koshi kon үrdisterine oraj konystangan Қazakstandagy ispandardyn sany 1970 zhyly 68 adam 1979 zhyly 33 adam 1989 zhyly 41 adam 1999 zhyly 34 adam 2009 zhyly 41 adam Derekkozderhttps bigenc ru c ispantsy 6dd32c ysclid ls92z58fhl976146649 https genetik pro nacionalnosti ispancy ysclid ls92zvqfi3250172479 https ispaniya com religiya ysclid lsa1rch8av131693454 https blog genotek ru spaniards origin ysclid ls935ai093738581699 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IV tom http www etnosy ru node 212 http www etnolog ru people php id ISPA Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 192 bet ISBN 978 601 7472 88 7