Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ацтектер (көне атауы — әстектер, науа) — Орталық Мексикадағы үндіс халқы. Жалпы саны 1 миллионнан астам адам. (2000, бағалау). Моңғол расасының америкалық нәсіліне жатады.
| Ацтектер | |
| әстектер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 1 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
Науатль (náhuatl) тілі біздің дәуіріміздің 5 ғасырында пайда болды. Қазіргі уақытта бұл тіл бірнеше диалектілерді қамтиды және үш миллионға жуық адам сөйлейді. Ацтектер испан тілдерінде де сөйлейді, жазуы — латын әліпбиіне негізделген.
Діні
Ең жоғарғы құдайлар Ометекухтли мен Омесихуатль болды. Одан кейін олардың балалары, жер мен аспанды жаратқан ағайынды Тецкатлипока мен Кецалькоатль келді. Тецкатлипока соғыс құдайы және жас жауынгерлердің қамқоршысы болды. Кецалькоатл ауыл шаруашылығының негіздерін үйретті және қолөнер мен жазуды қорғады. Ағайындылардан басқа табиғат элементтеріне жауапты Тлалок құдайы болды, ал егіншілік пен құнарлылық құдайы ерекше құрметтелді. Барлық жоғарғы құдайлар адам құрбандығын талап етті. Ацтек діні ең қатыгез және қанды болып саналады. Бас діни қызметкерлер болды, оларға бағынышты белгілі бір рәсімдерді орындау үшін жеке діни қызметкерлер және жеке құдайлардың діни қызметкерлері болды. Ацтектер жердегі өмірді ұзарту үшін құрбандықты ерекше қажеттілік деп санады.
XVI ғасырда испан жаулап алушылары келгеннен кейін халық католицизмді қабылдауға мәжбүр болды.
Тарихы
Аңыздарда Ацектердің Астлан (Бірқазан) деген елден шыққаны айтылады. 12 ғасырда басқа да көшпелілермен бірге Ападак жазығындағы отырықшы халықтарды жаулап алған. Ацектердің шығу тегі жөнінде 1980 жылы өте қызықты, батыл пікірлер айтылды. Оған қарағанда Ацектертер Орталық Азиядағы остяктармен (“әстек”) туыстас. [Азия] мен Америка құрлығы Беринг көпірі арқылы жалғасып тұрған кезде Моңғол нәсілді Ацектердің арғы аталары Азиядан Америкаға өткен. 1325 жылы Теночтитлан мемлекетін — қазіргі Мексиканы құрады, 1427 жылы Андан жазығын, соңынан Мексиканың орталық, батыс, Оңтүстік жағын тұтас бағындырып, 15 ғасырдыңортасында күшті мемлекеттік болған.
Кәсібі
Халықтың шамамен жиырма пайызы егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан, бұл әсіресе өркениеттердің көпшілігі үшін экономиканың негізі болған уақыт болып саналады. Ацтектердің жүгері, қызанақ, кәді, темекі және асқабақ өсірді. Олар егіс алқаптарын суарудың, тыңайтқыштарды қолданудың түрлі әдістерін жасап үлгерген. Олардың өркениетінің тән ерекшелігі - қалқымалы аралдардың болуы. Бұлар жасанды түрде толтырылған топырақты аралдар болды, олар белгілі бір жерлерге қадалармен бекітіліп, қажет болған жағдайда өзендер мен көлдердің бойымен қозғалады. Оларда тікелей мал өнімдері өсірілді, олардан балық аулау жүргізілді, теңіз, өзен, көлдерден өнімдер жиналды.
Шаруашылықта игілікті іс-әрекеттер де маңызды рөл атқарды: аңшылық, терушілік, балық аулау. Ацтектер аң аулау кезінде әртүрлі тұзақтарды пайдаланды. Олардың арасында саудамен айналысатындар да болды.
Тұрмыс салты
Адамдар белгілі бір әлеуметтік жағдайға ие болды, бірақ тапқа бөлінушілік болмады. Жерді жеке адам емес, рулық қауымдастық иеленді және шешімдердің көпшілігі, мысалы, американдық жазықтардағы үндістер сияқты, халықтық дауыс беру арқылы қабылданды. Егер ұсыныс адамдарға ұнамаса, онда олар өздерінің келіспеушіліктерін айқайлап айтады. Егер олар оны мақұлдаса, олар найзаларын қағып белгі береді. Дәстүрлі отбасы шағын немесе кеңейтілген (4 ұрпаққа дейін), патрилокалды немесе неолокалды болды. Туыстық есеп патрилинейлік болып табылады. Қоғамдастықты сайланбалы кеңес басқарады, қалаларда – муниципалдық билік өкілі басқарады.
Елді мекендерді 4 кварталға бөліп қарастырған. Тұрғын үйлері бір бөлмелі, төртбұрышты, қабырғалары саманнан, қамыстан немесе тастан жасалған, жалпақ төбесі сабанмен, агава немесе пальма жапырағымен жабылған. Қосалқы құрылыстарына бу моншасы – темазкал, тік бұрышты төбесі тегіс немесе жарты шар тәрізді дөңгелек, биік торлы сарайлар, конустық төбесі бар саманнан жасалған биік дөңгелек астық қоймалары жатады.
Ерлер киімі негізінен жалпы мексикалық үлгіде, серане шекпендері мен тоқылған шүберек белбеулер тағады. Әйелдер оюлы дипилер, шашкечкемитали, жамылатын салы (ребосалар), ұзын белдемше (чинкуетелер) киеді, оюлы белбеулер (фокалар) тағынады.
Ұлттық тағамы — тортильиден, чиле бұрышы қосылған бұршақтан, жүгері ұнынан жасалған сұйық ботқа. Агава шырынынан пульке ішімдігін, қант құрағынан — арақ жасайды.
Ежелгі күнтізбелік әдет-ғұрыптар (қырандар биі-Воладор, Кецаль биі), испандық дәуірге дейінгі музыкалық аспаптар (флейта, барабан, сылдырмақ, т.б.), фольклор (әндер, ертегілер) сақталған.
Дереккөздер
- Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/world_history/text/1843048?
- Ацтеки и их язык https://dzen.ru/a/Y8bhR17cBQfET0N6
- Религия ацтеков - кратко https://www.istmira.com/drugoe-drevniy-mir/17391-religija-actekov-kratko.html
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том
- Как жили древние ацтеки: общество, жертвоприношения, наука https://nauka.club/istoriya/kak-zhili-drevnie-atsteki-obshchestvo-zhertvoprinosheniya-nauka.html?ysclid=lpnsgud0r6489306471
- ПРОИСХОЖДЕНИЕ АЦТЕКОВ: ИСТОРИЯ И ГЕОГРАФИЯ http://www.k2x2.info/istorija/acteki_maija_inki_velikie_carstva_drevnei_ameriki/p2.php?ysclid=lpnryjkhd5121889197
- народы мира / Ацтеки http://www.etnolog.ru/people.php?id=ACTE
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Actekter kone atauy әstekter naua Ortalyk Meksikadagy үndis halky Zhalpy sany 1 millionnan astam adam 2000 bagalau Mongol rasasynyn amerikalyk nәsiline zhatady ActekterәstekterBүkil halyktyn sany1 mln En kop taralgan ajmaktar MeksikaTilderi ispan tiliDinikatolicizmTiliNauatl nahuatl tili bizdin dәuirimizdin 5 gasyrynda pajda boldy Қazirgi uakytta bul til birneshe dialektilerdi kamtidy zhәne үsh millionga zhuyk adam sojlejdi Actekter ispan tilderinde de sojlejdi zhazuy latyn әlipbiine negizdelgen DiniAdamdy kurbandykka shalu En zhogargy kudajlar Ometekuhtli men Omesihuatl boldy Odan kejin olardyn balalary zher men aspandy zharatkan agajyndy Teckatlipoka men Kecalkoatl keldi Teckatlipoka sogys kudajy zhәne zhas zhauyngerlerdin kamkorshysy boldy Kecalkoatl auyl sharuashylygynyn negizderin үjretti zhәne koloner men zhazudy korgady Agajyndylardan baska tabigat elementterine zhauapty Tlalok kudajy boldy al eginshilik pen kunarlylyk kudajy erekshe kurmetteldi Barlyk zhogargy kudajlar adam kurbandygyn talap etti Actek dini en katygez zhәne kandy bolyp sanalady Bas dini kyzmetkerler boldy olarga bagynyshty belgili bir rәsimderdi oryndau үshin zheke dini kyzmetkerler zhәne zheke kudajlardyn dini kyzmetkerleri boldy Actekter zherdegi omirdi uzartu үshin kurbandykty erekshe kazhettilik dep sanady XVI gasyrda ispan zhaulap alushylary kelgennen kejin halyk katolicizmdi kabyldauga mәzhbүr boldy TarihyAnyzdarda Acekterdin Astlan Birkazan degen elden shykkany ajtylady 12 gasyrda baska da koshpelilermen birge Apadak zhazygyndagy otyrykshy halyktardy zhaulap algan Acekterdin shygu tegi zhoninde 1980 zhyly ote kyzykty batyl pikirler ajtyldy Ogan karaganda Acekterter Ortalyk Aziyadagy ostyaktarmen әstek tuystas Aziya men Amerika kurlygy Bering kopiri arkyly zhalgasyp turgan kezde Mongol nәsildi Acekterdin argy atalary Aziyadan Amerikaga otken 1325 zhyly Tenochtitlan memleketin kazirgi Meksikany kurady 1427 zhyly Andan zhazygyn sonynan Meksikanyn ortalyk batys Ontүstik zhagyn tutas bagyndyryp 15 gasyrdynortasynda kүshti memlekettik bolgan KәsibiHalyktyn shamamen zhiyrma pajyzy eginshilikpen zhәne mal sharuashylygymen ajnalyskan bul әsirese orkenietterdin kopshiligi үshin ekonomikanyn negizi bolgan uakyt bolyp sanalady Actekterdin zhүgeri kyzanak kәdi temeki zhәne askabak osirdi Olar egis alkaptaryn suarudyn tynajtkyshtardy koldanudyn tүrli әdisterin zhasap үlgergen Olardyn orkenietinin tәn ereksheligi kalkymaly araldardyn boluy Bular zhasandy tүrde toltyrylgan topyrakty araldar boldy olar belgili bir zherlerge kadalarmen bekitilip kazhet bolgan zhagdajda ozender men kolderdin bojymen kozgalady Olarda tikelej mal onimderi osirildi olardan balyk aulau zhүrgizildi teniz ozen kolderden onimder zhinaldy Sharuashylykta igilikti is әreketter de manyzdy rol atkardy anshylyk terushilik balyk aulau Actekter an aulau kezinde әrtүrli tuzaktardy pajdalandy Olardyn arasynda saudamen ajnalysatyndar da boldy Turmys saltyAdamdar belgili bir әleumettik zhagdajga ie boldy birak tapka bolinushilik bolmady Zherdi zheke adam emes rulyk kauymdastyk ielendi zhәne sheshimderdin kopshiligi mysaly amerikandyk zhazyktardagy үndister siyakty halyktyk dauys beru arkyly kabyldandy Eger usynys adamdarga unamasa onda olar ozderinin kelispeushilikterin ajkajlap ajtady Eger olar ony makuldasa olar najzalaryn kagyp belgi beredi Dәstүrli otbasy shagyn nemese kenejtilgen 4 urpakka dejin patrilokaldy nemese neolokaldy boldy Tuystyk esep patrilinejlik bolyp tabylady Қogamdastykty sajlanbaly kenes baskarady kalalarda municipaldyk bilik okili baskarady Eldi mekenderdi 4 kvartalga bolip karastyrgan Turgyn үjleri bir bolmeli tortburyshty kabyrgalary samannan kamystan nemese tastan zhasalgan zhalpak tobesi sabanmen agava nemese palma zhapyragymen zhabylgan Қosalky kurylystaryna bu monshasy temazkal tik buryshty tobesi tegis nemese zharty shar tәrizdi dongelek biik torly sarajlar konustyk tobesi bar samannan zhasalgan biik dongelek astyk kojmalary zhatady Erler kiimi negizinen zhalpy meksikalyk үlgide serane shekpenderi men tokylgan shүberek belbeuler tagady Әjelder oyuly dipiler shashkechkemitali zhamylatyn saly rebosalar uzyn beldemshe chinkueteler kiedi oyuly belbeuler fokalar tagynady Ұlttyk tagamy tortiliden chile buryshy kosylgan burshaktan zhүgeri unynan zhasalgan sujyk botka Agava shyrynynan pulke ishimdigin kant kuragynan arak zhasajdy Ezhelgi kүntizbelik әdet guryptar kyrandar bii Volador Kecal bii ispandyk dәuirge dejingi muzykalyk aspaptar flejta baraban syldyrmak t b folklor әnder ertegiler saktalgan DerekkozderBolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 https old bigenc ru world history text 1843048 Acteki i ih yazyk https dzen ru a Y8bhR17cBQfET0N6 Religiya actekov kratko https www istmira com drugoe drevniy mir 17391 religija actekov kratko html Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 I tom Kak zhili drevnie acteki obshestvo zhertvoprinosheniya nauka https nauka club istoriya kak zhili drevnie atsteki obshchestvo zhertvoprinosheniya nauka html ysclid lpnsgud0r6489306471 PROISHOZhDENIE ACTEKOV ISTORIYa I GEOGRAFIYa http www k2x2 info istorija acteki maija inki velikie carstva drevnei ameriki p2 php ysclid lpnryjkhd5121889197 narody mira Acteki http www etnolog ru people php id ACTE