Мажарстан (маж. Magyarország [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]: аударғанда – «Мажарлар елі (magyarok, модьярок)»), 1989—2011 жылдардағы ресми атауы — Мажар Республикасы (маж. Magyar Köztársaság (модьяр кёзтаршошаг)) — Eуропаның орталығында oрналасқан мемлекет.
Мажарстан маж. Magyarország | |||||
| |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Құрылды | 1000 жыл | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | мажар тілі | ||||
Елорда | Будапешт | ||||
Ірі қалалары | Будапешт, Дебресен, Мишколс, Сегед, Пежш, Гьөр, , Кежшкемет, Секешфехервар | ||||
Үкімет түрі | Парламенттік республика | ||||
Виктор Орбан | |||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 108-ші орын 93 030 км² 0,74 | ||||
Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | 9 772 756 адам (92-ші) 105,1 адам/км² (103-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 332,225 млрд. $ (56-шы) 34,046 $ (44-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 170,407 млрд. $ (55-ші) 17,463 $ (55-ші) | ||||
АДИ (2018) | ▲ 0,845 (өте жоғары) (43-ші) | ||||
Этнохороним | мажарлар | ||||
Валютасы | |||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | , (ЕО мүшесі ретінде) | ||||
ISO коды | HU | ||||
ХОК коды | HUN | ||||
Телефон коды | +36 | ||||
Уақыт белдеулері | (, жазда ) |
Географиясы
Мажарстан Альпі, Карпат және тауларының аралығында орналасқан. Жерінің тең жартысын ойпаты алып жатыр. Мажарстанның басты өзені – Дунай елді қақ ортасынан басып өтеді. Балатон атты үлкен де, әдемі көлдің жағасында көптеген санаторийлер, қонақүйлер, туристік орындар бар. Мажарстан – Еуропаның Аустрия, Словакия, Украина, Румыния, Хорватия мемлекеттерімен шекаралас жатқан ел.
Экономикасы
Мажарстан – Еуропаның орталығында орналасқан мемлекет. Жер көлемі 93 мың км². Халқы 9,6 миллион адам. Астанасы – Будапешт. Халқының 90%-дан астамы мажарлар. Қалғандарын алман, серб, хорват, румын, еврей, тағы да басқа халық өкілдері құрайды. Мемлекеттік тілі – мажар (венгр) тілі. Тұрғындарының басым көпшілігі христиан дінінің католиктік (70%) және (25%) тармағын ұстанады.
Басқару құрылымы
Мажарстан – парламенттік республика. Елді президент басқарады. Заң шығарушы органы – бір палаталы Мемлекеттік жиналыс. Атқарушы билікті Мемлекеттік жиналыс құрамындағы әртүрлі партия өкілдерінен құралған үкімет жүргізеді.
Әкімшілік бөлінісі
Мажарстан 19 медиеге (облысқа) және медиеге тең (NUTS-3 бірлік) астана Будапештке бөлінген. Медие йарашқа, йараштар — қалалар мен қауымдарға, астана аудандарға бөлінген. Қалалар мен қауымдастықтардың өкілді органдары – халық сайлайтын жергілікті өкілдіктер (képviselő testület); атқарушы орган – әкім (polgármester, полгармаштер); аудандардың өкілді органдары – өкілдіктер (képviselő, кейпвишело); аудандардың атқарушы органдары – әкімдер; медиелердің өкiлдi органдары — вежа (közgyűlés, көздиулеш); атқарушы органдар — веж төрағалары болады.
Климаты
Орта Дунай жазығында орналасқандықтан, жерінің 60%-дан астам бөлігін жазық, қалған бөлігін таулы қырат алып жатыр. Жазық жерлері ауылшаруашылығына қолайлы, таулы аймақтары қалың орманды. Мұнда дүниежүзіне әйгілі курортты аймақ – Балатон көлі орналасқан. Климаты қоңыржай. Қаңтар айындағы орташа температура –2*С - –4*С, шілдеде 20– 22*С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 450–900 милиметр.
Тарихы
Қазіргі Мажарстан жерін біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықта сақтар және келт, иллирий, фракия тайпалары қоныстанған. Кейінірек герман, ғұн, авар тайпалары ағылып келіп, осы жерден Батыс Рим империясына шабуылдар жасаған. Бұл өңірде 430 жылы Аттила (Ата Ел) қаған бастаған Батыс Ғұн мемлекеті құрылып, ол ыдырағаннан кейін Баян хан бастаған аварлар билігі салтанат құрды. 895 жылы Арпад патшаның басшылығымен мажарлардың (мажарлар) жеті тайпасы көшіп келіп қоныстанды. Арпадтың шөбересі Геза христиан дінін қабылдап, еуропалық үлгідегі мемлекет құрды. Шыңғысхан шапқыншылығы кезінде (1237-46) көптеген қыпшақ тайпалары Мажарстанға келіп, қоныс теуіп қалды. 1301 жылы Арпад әулеті биліктен кетіп, үкімет басына Анжу әулеті келді. Олар 1335 жылы чех, поляк корольдерімен бірігіп, саяси-сауда одағын құрды. 1372 жылы Пешт қаласында университет ашылды. 16 ғасырдың бас кезінде елдегі бытыраңқылық салдары Мажарстанның әлсіреуіне әкеп соқты. Осман сұлтандығы мұнда 1526-1686 жылдары өз биліктерін орнатты. Ел үш бөлікке: Шығыста Трансилвания кінәздігіне, түріктер иеленген орталық бөлікке және Габсбургтер әулеті билеген Мажарстан корольдігіне бөлініп кетті. 1683 жылы түріктер Вена қаласы түбінде жеңіліске ұшырағаннан кейін Мажарстан Польша, Венеция мемлекеттерімен «Қасиетті одаққа» бірікті де, 1686 жылы елді азат етті. Бірақ билік басына Габсбургтер әулеті келді. 1867 жылдан бастап Мажарстан дербес парламенті, конституциясы бар елге айналып, экономикалық жағынан тез дами бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқ кезінде, 1918 жылы күзде, елде үкімет басына Антантаны жақтаушылар келді. Бірақ Ресей түрмелерінен босап шыққан мажар әскери тұтқындары 1919 жылы көктемде Мажарстанда уақытша Кеңес үкіметін құрды. Оны Хорти бастаған монархияшыл топ күшпен басып, король үкіметін қалпына келтірді. Жаңа үкімет 20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап Германия мен Италияның ықпалында болды және Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германияның одақтасына айналды. Соғыстан кейін Мажарстан Кеңестер Одағының ықпал ету аймағында қалды да, үкімет басына коммунистер келді. 1956 жылы жиырма үшінші қазан күні тоталитарлық режим жойылып, көппартиялы жүйе қалпына келтірілді, үкімет Варшава шартынан шығатынын мәлімдеді. Төртінші қарашада Мажарстанға Кеңес әскерлері басып кіріп, бұл үкіметті таратып жіберді де, екі жүз мыңға жуық адам шетелге кетіп қалды. Шығыс Еуропадағы саяси өзгерістерге байланысты 1989 жылдың аяғында коммунистер билік басынан кетіп, орнына ұлттық демократиялық күштер келді. Еуропалық Одаққа (ЕО) ассоциацияланған мүше, ал 1999 жылы НАТО-ға мүше болып қабылданды. Мажарстан орташа дамыған индустриялы-аграрлы мемлекет. Ұлттық табыстың әр адамға шаққандағы орташа мөлшері 4300 АҚШ доллары шамасында. Экономикасының жетекші салалары: машина жасау, станок шығару, химия, дәрі-дәрмек, металлургия, жиһаз жасау т.б. Ауыл шаруашылығы жақсы дамыған. Бидай, жүгері, қант қызылшасы, күнбағыс өсіріледі. Құс шаруашылығы мен шарап өндірісі жақсы өркендеген. Басты сауда серіктестері: Германия, Аустрия, Италия, Франция, АҚШ, Ұлыбритания, ТМД елдері. Мажарстан үкіметі 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігін таныды. 1955 жылдан БҰҰ мүшесі. Көптеген халықаралық ұйымдардың, оның ішінде Еуропа Кеңесінің жұмысына қатысып келеді. Мажарстандағы халықтық үкімет тұрысында жүзеге асырылған әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нәтижесінде елдің экономикасында социалисттік өндірістік қатынастар өрістей бастады.
- 1950-1970 жылдар арасында елдің ұлттық табысы жыл сайын 6%-ға өсіп отырды.
- 1969 жылы халық шығынына жұмсалған күрделі қаржы, 1938 жылымен салыстырғанда 10 есе артты.
- 1938 – 1970 жылдары ауыл шаруашылық өнімі 33%-ға артты.
- 1969 жылы ұлттық табысының 54%-ын өнеркәсіп, 21%-ын ауыл шаруашылығы берді, яғни Мажарстан индустриялы-агралары елге айналды.
Мажарстанның экономикалық дамуына Кеңес Одағының, барлық социалисттік елдердің тигізген көмегі зор. Мажарстан социалисттік елдер арасындығы Экономикалық Өзара Көмек Кеңесінің мүшесі болып келеді.
Мажарстанның тұрғылықты халқы өздерін «Мадиярлармыз» деп атайды. Осы мажарлық мадиярлардың қазіргі мекендеп жатқан Еуропа аумағына ұлы даладан келгендігі жəне олар қайсібір заманда сонда көшіп-қонған халықтың бір бөлігі болғандығы жайында тарихи, мұрағаттық деректер мен аңыздар көп. Мажар аңыздарындағы ғұндарға байланысты оқиғалар мажарлардың шығыспен байланысының сонау ерте заманда басталғанын, Мажарлардың Азиядан Еуропаға 896 жылы қоныс аударғанын баяндайды.
Қазақстан мен Мажарстан
Қазақстанды өздерінің ата-жұрты деп санайды. ІХ ғасырда қыпшақ деген атпен белгілі болған халық моңғолдардың 1239 жылғы шапқыншылығынан Мажарстанға қоныс аударады. Көтен хан ІV Белаға елшілерін жіберіп, Мажарстанға халқымен көшіп баруға рұқсат сұрайды. Рұқсат алған соң, 1239-40 жылдары қоластындағы 40 мың (кейбір деректерде 60 мың) халқымен көшеді. Еркін көшіп-қонуға, ескі салттары бойынша өмір сүруге лайық аумақтарға, жазық далалы жерлерге қоныстанады. Түгелдей отырықшы болуларына жүз жыл кетеді, ал тілдері, Иштван Мандоки Қоңырдың айтуынша, ХVІІ ғасырдың аяғына дейін сақталады. Күні бүгінге дейін Мажарстандағы Дунай мен Тиса арасы – Кишкуншак (Кіші қыпшақ жері), шығысы Надкуншак (Ұлы қыпшақ) деген атауларға ие. Қарсақ қаласы – Ұлы Қыпшақ жерінің жүрегі. Мажарлар мен қазақтардың туыстығы туралы алғашқы пікірлер ХІХ ғасырда жергілікті газет беттерінде жариялана бастайды. 1835 жылы Шамуел Брашшайдың «Қырғыз-қазақтар» атты еңбегі жарық көреді. Кейін де мажар ғалымдарының қазақ еліне, жеріне байланысты еңбектері жарық көре бастайды. Солардың арасында Диерд Алмашидің есімі көзге ерекше түседі. 1900 жылы Қазақ жеріне жасаған саяхаты нəтижесінде «Азия жүрегіне саяхатым» атты еңбегі жарық көреді. Кітабында Орта Азия халықтарының, соның ішінде қазақтардың өмірі, тұрмыс-салты, шаруашылығы, сауда-саттығы, əдет-ғұрпы, наным-сенімдері, қолөнері, ауыз əдебиеті туралы мол мағлұлмат келтіреді. XX ғасырда белгілі мажар ғалымы, антрополог өзінің ғылыми еңбектерінде екі елдегі руларды, қазақтар мен мажарлар арасындағы туыстық байланыстарды жан-жақты зерттеуді бастағанымен, бұл ғылыми мұрасын саяси себептерге байланысты жалғастыра алмайды. Ал Андрош Биро мұны ғылыми дəрежеге көтереді. 2006 жылы Андроштың жетекшілігімен, Қостанай облысында қазақ-мажар бірлескен антропологиялық экспедициясы Торғай өңірінде тұратын қазақтар мен мадияр руы өкілдері арасындағы генеологиялық деректер, антропологиялық өлшемдер жасалады. ДНҚ үлгілері алынып, ғасырлар бойы өзгермейтін жəне генетикалық ақпаратты сақтайтын Ү хромосомдарына талдау жүргізіледі. Нəтижесінде мажарлық мадиярлар мен қазақтардың арасындағы туыстық қатынас толығымен дəлелденеді. Ал Иштван Мандоки Қоңыр «Күн тілінің Мажарстандағы ескерткіші» (1993) атты еңбегінде мажар тіліндегі кейбір сөздер мен қазақ тіліндегі сөздердің ұқсастығын келтіреді. Мысалы: арқан – arkany, ұнтақ – ontak, шолақ – csollak, қанжыға – kangyik,тауық - tyúk, пышақ –bicska тағыда басқа.
Табиғаты
Мажарстан жерінің 68%-ы жазық, 30%-ы төбелі-белесті аймақ, 2%-ы орта биітіктегі тау. Көп жерді Орта Дунай жазығының солтүстік бөлігін алып жатыр. Дунай өзені елді екіге бөледі. Оның шығыс жағында Орта Үлкен Дунай, солтүстігінде бикіктікті орташа таулар және Мажарстандагы ең биік тау Кекеш (1015м.) бар. Дунатул жазығы, Кіші Орта Дунай ойпатының оңтүстік бөлігі және Орта Мажарстан таулары мен Әлпінің етегі Дунайдың оң жағын алып жатыр. Мажарстанның солтүстік-шығыс бөлігінде әйгілі ақтелек үңгірі бар. Орта Дунай жазығының ең төменгі қатпарлы қабаты полезой, мезозой жыныстарынан, оның үсті палеоген, миоцен, пиоценнің тас аралас құмы мен сазынан, жоғары қабатта көлдердің және өзеннің құмсаз қабатының шөгінділерінен түзілген. Солтүстік биіктігі орташа таулар перім және триастың сазды жанғыш тақта тасы мен әк тасынан, Орта Мажар таулары перімнің құм тасы мен конгломератынан, триас пен юраның мергел, доломит және әктас жиынтығынан құрылған. Пайдалы қазбалары:
- Табиғи газ;
- Мұнай;
- Темір кені;
- Көмір;
- Лигнит;
- Боксит;
Климаты қоңыржай, континенттік. Қаңтарда орташа температурасы – 2,4 С, шілдеде 20–22,4 С, жауын-шашының жылдық мөлшері 450–900 мм. Үлкен Орта Дунай жазығының шығыс бөлігінде кей жылдары құрғақшылық болып тұрады. Басты өзені – Дунай. Оның ірі салалары Тиса, Раба, Шио, Драва. Тиса өзені бойында көптеген жер суару арналары бар. Мажарстан көлдерінің көбі шағын. Көп жері қара топырақты. Таулы, төбелі-белесті аудандары орманды жерге тән қоңыр және шым-қарбонат топырақты, өзен аңғарлары алювиалды топырақты болып келеді. Бұрын Мажарстан қалың орманды елдердің бірі еді, қазір жерінің 13,5%-ы ғана орман. Дала мен орманды мекендейтін жануарлар, құстар өзендерінде көксерке, шортан, тағы басқа балықтар кездеседі. Мажарстан жері алты табиғи ауданға бөлінеді:
- Үлкен Орта Дунай ойпаты;
- Солтүстік таулы аймақ;
- Кіші Орта Дунай ойпаты;
- Дунай сыртындағы таулы аймақ;
- Мезефелді;
- Оңтүстік-батыс Мажарстан.
Өнеркәсібі
Социалисттік Мажарстанда жергілікті энергетика және шикізат базасы құрастырылған. Өнеркәсіпте бұрын болмаған салалар пайда болды, аграрлы аймақтарда ірі кәсіпорындар ашылды. Мажарстан жер қойнауы кенге онша қатты бай емес. Мажарстан индустриясының басты салалары:
- Металл өңдеу.
- Мәшине жасау.
- Химия.
- Тамақ өнеркәсібі
Қара металлургияға жұмсалатын темір кенінің 80%-ы, кокстың 65%-ы шетелден алып келінеді. Мажарстанның мәшине жасау өнеркәсібі негізінен металл аз жұмсалатын күрделі мәшинелер жасауға негізделген. Мотоцикл, жүк мәшинесі, автобус және кеме жасайтын зауыттар да бар. 1970 жылы мәшине жасау өнімі 1938 жылға қарағанда 16 есе артты. 1969 жылдары металл жонатын 14 мың станок, 4789 автобус, 345 теледидар шығарылды. Мажарстанның химиялық кәсіпорындары Казинцбарцика, Ленинварош, Варпалота, Солноқ қалаларында орналасқан. 1969 жылы 454 мың тонна күкірт қышқылы, 2381 мың тонна тыңайтқыш, 39,5 мың тонна пластмасса мен синтетик шайыр өндірілді. Ауыл шаруашылығы Мажарстан жеміс, жүзім, көкөністер егуге, етті мал өсіруге мамандар ауыл шаруашылығының 90%-ын кооперативтер мен мемлекеттік шаруашылықтың қолында. Мажарстан Аумағының жартысынан көп жері ауыл шаруашылық жері болып табылады, оның 60%-ы егістік. Дунай, Тиса өзендерінің аралығында, тау беткейлерінде аса бағалы шарап жасалатын жүзім өсіріледі. Ауыл шаруашылығының 60%-нан астамы және ауыл шаруашылығының экспортының 40%-ға жуығын мал шаруашылығы береді. Етті ірі шошқа өсірілуі қатты дамыған. 2-Дүниежүзілік соғыстан кейін қой шаруашылығы да өркендей бастады. Елдің оңтүстік бөлігінде жылқы өсіріледі. Сыртқы экономикалық байланыстар 1949-1969 жылдары Мажарстанның сыртқы өнім айналымы 7,1 есе артты. 1969 жылы экспорттың 68%-ы, импорттың 67,7%-ы социалисттік елдерлің үлесіне тиді. Экспортында мәшинелер, радиоаппаратура, теледидар үлесі басым болып, олардың 90%-ы социалисттік елдерге шығарылды. Шетке шығарылатын дәрі-дәрмек, сыртқы киім мен аяқкиім, боксит пен глинозем жылдан жылға көбеюде. Шетелден жыл сайын темір кені, көмір, мұнай, электр қуаты, әртүрлі жартылай фабрикаттар әкелінеді. 1970 жылы сыртқы сауда айналымының 34%-ы Кеңес Одағының үлесіне тиді. Ел экономикасында туризмнің маңызы өсіп келеді. 1969 жылы Мажарстанда 6 млн. шетелдік туристер болды.
Тағы қараңыз
- Мажарстан қалаларының тізімі
- Мажарстан баспасөзі
- Мажарстан телевизиясы
- Мажарстан телеграф агенттігі
Дереккөздер
- Hungary. CIA The World Factbook. Тексерілді, 27 наурыз 2014.
- Population by type of settlement – annually. (29 June 2019). Тексерілді, 29 маусым 2019.
- World Economic Outlook Database, October 2019. .
- Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.
- Балалар энциклопедиясы, III-том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 47 29 53 s e 19 02 24 sh b 47 49806 s e 19 04000 sh b 47 49806 19 04000 G O Ya Mazharstan mazh Magyarorszag ˈmɒɟɒrorsaːɡ audarganda Mazharlar eli magyarok modyarok 1989 2011 zhyldardagy resmi atauy Mazhar Respublikasy mazh Magyar Koztarsasag modyar kyoztarshoshag Europanyn ortalygynda ornalaskan memleket Mazharstan mazh MagyarorszagӘnuran tyndau akp Mazharstannyn ornalasuy koyu zhasyl Europada ashyk zhasyl zhәne koyu sur Euroodakta ashyk zhasyl TarihyҚuryldy 1000 zhylMemlekettik kurylymyResmi tili mazhar tiliElorda BudapeshtIri kalalary Budapesht Debresen Mishkols Seged Pezhsh Gor Kezhshkemet SekeshfehervarҮkimet tүri Parlamenttik respublikaViktor OrbanGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 108 shi oryn 93 030 km 0 74Zhurty Sarap 2019 Tygyzdygy 9 772 756 adam 92 shi 105 1 adam km 103 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 332 225 mlrd 56 shy 34 046 44 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 170 407 mlrd 55 shi 17 463 55 shi ADI 2018 0 845 ote zhogary 43 shi Etnohoronim mazharlarValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigi EO mүshesi retinde ISO kody HUHOK kody HUNTelefon kody 36Uakyt beldeuleri zhazda GeografiyasyMazharstan Alpi Karpat zhәne taularynyn aralygynda ornalaskan Zherinin ten zhartysyn ojpaty alyp zhatyr Mazharstannyn basty ozeni Dunaj eldi kak ortasynan basyp otedi Balaton atty үlken de әdemi koldin zhagasynda koptegen sanatorijler konakүjler turistik oryndar bar Mazharstan Europanyn Austriya Slovakiya Ukraina Rumyniya Horvatiya memleketterimen shekaralas zhatkan el EkonomikasyMazharstan Europanyn ortalygynda ornalaskan memleket Zher kolemi 93 myn km Halky 9 6 million adam Astanasy Budapesht Halkynyn 90 dan astamy mazharlar Қalgandaryn alman serb horvat rumyn evrej tagy da baska halyk okilderi kurajdy Memlekettik tili mazhar vengr tili Turgyndarynyn basym kopshiligi hristian dininin katoliktik 70 zhәne 25 tarmagyn ustanady Baskaru kurylymyMazharstan parlamenttik respublika Eldi prezident baskarady Zan shygarushy organy bir palataly Memlekettik zhinalys Atkarushy bilikti Memlekettik zhinalys kuramyndagy әrtүrli partiya okilderinen kuralgan үkimet zhүrgizedi Әkimshilik bolinisiTolyk makalasy Mazharstannyn әkimshilik bolinisi Mazharstan 19 mediege oblyska zhәne mediege ten NUTS 3 birlik astana Budapeshtke bolingen Medie jarashka jarashtar kalalar men kauymdarga astana audandarga bolingen Қalalar men kauymdastyktardyn okildi organdary halyk sajlajtyn zhergilikti okildikter kepviselo testulet atkarushy organ әkim polgarmester polgarmashter audandardyn okildi organdary okildikter kepviselo kejpvishelo audandardyn atkarushy organdary әkimder medielerdin okildi organdary vezha kozgyules kozdiulesh atkarushy organdar vezh toragalary bolady KlimatyOrta Dunaj zhazygynda ornalaskandyktan zherinin 60 dan astam boligin zhazyk kalgan boligin tauly kyrat alyp zhatyr Zhazyk zherleri auylsharuashylygyna kolajly tauly ajmaktary kalyn ormandy Munda dүniezhүzine әjgili kurortty ajmak Balaton koli ornalaskan Klimaty konyrzhaj Қantar ajyndagy ortasha temperatura 2 S 4 S shildede 20 22 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 450 900 milimetr TarihyҚazirgi Mazharstan zherin bizdin zamanymyzdan buryngy 1 mynzhyldykta saktar zhәne kelt illirij frakiya tajpalary konystangan Kejinirek german gun avar tajpalary agylyp kelip osy zherden Batys Rim imperiyasyna shabuyldar zhasagan Bul onirde 430 zhyly Attila Ata El kagan bastagan Batys Ғun memleketi kurylyp ol ydyragannan kejin Bayan han bastagan avarlar biligi saltanat kurdy 895 zhyly Arpad patshanyn basshylygymen mazharlardyn mazharlar zheti tajpasy koship kelip konystandy Arpadtyn shoberesi Geza hristian dinin kabyldap europalyk үlgidegi memleket kurdy Shyngyshan shapkynshylygy kezinde 1237 46 koptegen kypshak tajpalary Mazharstanga kelip konys teuip kaldy 1301 zhyly Arpad әuleti bilikten ketip үkimet basyna Anzhu әuleti keldi Olar 1335 zhyly cheh polyak korolderimen birigip sayasi sauda odagyn kurdy 1372 zhyly Pesht kalasynda universitet ashyldy 16 gasyrdyn bas kezinde eldegi bytyrankylyk saldary Mazharstannyn әlsireuine әkep sokty Osman sultandygy munda 1526 1686 zhyldary oz bilikterin ornatty El үsh bolikke Shygysta Transilvaniya kinәzdigine tүrikter ielengen ortalyk bolikke zhәne Gabsburgter әuleti bilegen Mazharstan koroldigine bolinip ketti 1683 zhyly tүrikter Vena kalasy tүbinde zheniliske ushyragannan kejin Mazharstan Polsha Veneciya memleketterimen Қasietti odakka birikti de 1686 zhyly eldi azat etti Birak bilik basyna Gabsburgter әuleti keldi 1867 zhyldan bastap Mazharstan derbes parlamenti konstituciyasy bar elge ajnalyp ekonomikalyk zhagynan tez dami bastady Birinshi dүniezhүzilik sogystyn ayak kezinde 1918 zhyly kүzde elde үkimet basyna Antantany zhaktaushylar keldi Birak Resej tүrmelerinen bosap shykkan mazhar әskeri tutkyndary 1919 zhyly koktemde Mazharstanda uakytsha Kenes үkimetin kurdy Ony Horti bastagan monarhiyashyl top kүshpen basyp korol үkimetin kalpyna keltirdi Zhana үkimet 20 gasyrdyn 30 zhyldarynan bastap Germaniya men Italiyanyn ykpalynda boldy zhәne Ekinshi dүniezhүzilik sogys barysynda Germaniyanyn odaktasyna ajnaldy Sogystan kejin Mazharstan Kenester Odagynyn ykpal etu ajmagynda kaldy da үkimet basyna kommunister keldi 1956 zhyly zhiyrma үshinshi kazan kүni totalitarlyk rezhim zhojylyp koppartiyaly zhүje kalpyna keltirildi үkimet Varshava shartynan shygatynyn mәlimdedi Tortinshi karashada Mazharstanga Kenes әskerleri basyp kirip bul үkimetti taratyp zhiberdi de eki zhүz mynga zhuyk adam shetelge ketip kaldy Shygys Europadagy sayasi ozgeristerge bajlanysty 1989 zhyldyn ayagynda kommunister bilik basynan ketip ornyna ulttyk demokratiyalyk kүshter keldi Europalyk Odakka EO associaciyalangan mүshe al 1999 zhyly NATO ga mүshe bolyp kabyldandy Mazharstan ortasha damygan industriyaly agrarly memleket Ұlttyk tabystyn әr adamga shakkandagy ortasha molsheri 4300 AҚSh dollary shamasynda Ekonomikasynyn zhetekshi salalary mashina zhasau stanok shygaru himiya dәri dәrmek metallurgiya zhiһaz zhasau t b Auyl sharuashylygy zhaksy damygan Bidaj zhүgeri kant kyzylshasy kүnbagys osiriledi Қus sharuashylygy men sharap ondirisi zhaksy orkendegen Basty sauda seriktesteri Germaniya Austriya Italiya Franciya AҚSh Ұlybritaniya TMD elderi Mazharstan үkimeti 1991 zhyly Қazakstannyn tәuelsizdigin tanydy 1955 zhyldan BҰҰ mүshesi Koptegen halykaralyk ujymdardyn onyn ishinde Europa Kenesinin zhumysyna katysyp keledi Mazharstandagy halyktyk үkimet turysynda zhүzege asyrylgan әleumettik ekonomikalyk ozgeristerdin nәtizhesinde eldin ekonomikasynda socialisttik ondiristik katynastar oristej bastady 1950 1970 zhyldar arasynda eldin ulttyk tabysy zhyl sajyn 6 ga osip otyrdy 1969 zhyly halyk shygynyna zhumsalgan kүrdeli karzhy 1938 zhylymen salystyrganda 10 ese artty 1938 1970 zhyldary auyl sharuashylyk onimi 33 ga artty 1969 zhyly ulttyk tabysynyn 54 yn onerkәsip 21 yn auyl sharuashylygy berdi yagni Mazharstan industriyaly agralary elge ajnaldy Mazharstannyn ekonomikalyk damuyna Kenes Odagynyn barlyk socialisttik elderdin tigizgen komegi zor Mazharstan socialisttik elder arasyndygy Ekonomikalyk Өzara Komek Kenesinin mүshesi bolyp keledi Mazharstannyn turgylykty halky ozderin Madiyarlarmyz dep atajdy Osy mazharlyk madiyarlardyn kazirgi mekendep zhatkan Europa aumagyna uly daladan kelgendigi zhene olar kajsibir zamanda sonda koship kongan halyktyn bir boligi bolgandygy zhajynda tarihi muragattyk derekter men anyzdar kop Mazhar anyzdaryndagy gundarga bajlanysty okigalar mazharlardyn shygyspen bajlanysynyn sonau erte zamanda bastalganyn Mazharlardyn Aziyadan Europaga 896 zhyly konys audarganyn bayandajdy Қazakstan men MazharstanҚazakstandy ozderinin ata zhurty dep sanajdy IH gasyrda kypshak degen atpen belgili bolgan halyk mongoldardyn 1239 zhylgy shapkynshylygynan Mazharstanga konys audarady Koten han IV Belaga elshilerin zhiberip Mazharstanga halkymen koship baruga ruksat surajdy Ruksat algan son 1239 40 zhyldary kolastyndagy 40 myn kejbir derekterde 60 myn halkymen koshedi Erkin koship konuga eski salttary bojynsha omir sүruge lajyk aumaktarga zhazyk dalaly zherlerge konystanady Tүgeldej otyrykshy bolularyna zhүz zhyl ketedi al tilderi Ishtvan Mandoki Қonyrdyn ajtuynsha HVII gasyrdyn ayagyna dejin saktalady Kүni bүginge dejin Mazharstandagy Dunaj men Tisa arasy Kishkunshak Kishi kypshak zheri shygysy Nadkunshak Ұly kypshak degen ataularga ie Қarsak kalasy Ұly Қypshak zherinin zhүregi Mazharlar men kazaktardyn tuystygy turaly algashky pikirler HIH gasyrda zhergilikti gazet betterinde zhariyalana bastajdy 1835 zhyly Shamuel Brashshajdyn Қyrgyz kazaktar atty enbegi zharyk koredi Kejin de mazhar galymdarynyn kazak eline zherine bajlanysty enbekteri zharyk kore bastajdy Solardyn arasynda Dierd Almashidin esimi kozge erekshe tүsedi 1900 zhyly Қazak zherine zhasagan sayahaty netizhesinde Aziya zhүregine sayahatym atty enbegi zharyk koredi Kitabynda Orta Aziya halyktarynyn sonyn ishinde kazaktardyn omiri turmys salty sharuashylygy sauda sattygy edet gurpy nanym senimderi koloneri auyz edebieti turaly mol maglulmat keltiredi XX gasyrda belgili mazhar galymy antropolog ozinin gylymi enbekterinde eki eldegi rulardy kazaktar men mazharlar arasyndagy tuystyk bajlanystardy zhan zhakty zertteudi bastaganymen bul gylymi murasyn sayasi sebepterge bajlanysty zhalgastyra almajdy Al Androsh Biro muny gylymi derezhege koteredi 2006 zhyly Androshtyn zhetekshiligimen Қostanaj oblysynda kazak mazhar birlesken antropologiyalyk ekspediciyasy Torgaj onirinde turatyn kazaktar men madiyar ruy okilderi arasyndagy geneologiyalyk derekter antropologiyalyk olshemder zhasalady DNҚ үlgileri alynyp gasyrlar bojy ozgermejtin zhene genetikalyk akparatty saktajtyn Ү hromosomdaryna taldau zhүrgiziledi Netizhesinde mazharlyk madiyarlar men kazaktardyn arasyndagy tuystyk katynas tolygymen deleldenedi Al Ishtvan Mandoki Қonyr Kүn tilinin Mazharstandagy eskertkishi 1993 atty enbeginde mazhar tilindegi kejbir sozder men kazak tilindegi sozderdin uksastygyn keltiredi Mysaly arkan arkany untak ontak sholak csollak kanzhyga kangyik tauyk tyuk pyshak bicska tagyda baska TabigatyMazharstan zherinin 68 y zhazyk 30 y tobeli belesti ajmak 2 y orta biitiktegi tau Kop zherdi Orta Dunaj zhazygynyn soltүstik boligin alyp zhatyr Dunaj ozeni eldi ekige boledi Onyn shygys zhagynda Orta Үlken Dunaj soltүstiginde bikiktikti ortasha taular zhәne Mazharstandagy en biik tau Kekesh 1015m bar Dunatul zhazygy Kishi Orta Dunaj ojpatynyn ontүstik boligi zhәne Orta Mazharstan taulary men Әlpinin etegi Dunajdyn on zhagyn alyp zhatyr Mazharstannyn soltүstik shygys boliginde әjgili aktelek үngiri bar Orta Dunaj zhazygynyn en tomengi katparly kabaty polezoj mezozoj zhynystarynan onyn үsti paleogen miocen piocennin tas aralas kumy men sazynan zhogary kabatta kolderdin zhәne ozennin kumsaz kabatynyn shogindilerinen tүzilgen Soltүstik biiktigi ortasha taular perim zhәne triastyn sazdy zhangysh takta tasy men әk tasynan Orta Mazhar taulary perimnin kum tasy men konglomeratynan trias pen yuranyn mergel dolomit zhәne әktas zhiyntygynan kurylgan Pajdaly kazbalary Tabigi gaz Munaj Temir keni Komir Lignit Boksit Klimaty konyrzhaj kontinenttik Қantarda ortasha temperaturasy 2 4 S shildede 20 22 4 S zhauyn shashynyn zhyldyk molsheri 450 900 mm Үlken Orta Dunaj zhazygynyn shygys boliginde kej zhyldary kurgakshylyk bolyp turady Basty ozeni Dunaj Onyn iri salalary Tisa Raba Shio Drava Tisa ozeni bojynda koptegen zher suaru arnalary bar Mazharstan kolderinin kobi shagyn Kop zheri kara topyrakty Tauly tobeli belesti audandary ormandy zherge tәn konyr zhәne shym karbonat topyrakty ozen angarlary alyuvialdy topyrakty bolyp keledi Buryn Mazharstan kalyn ormandy elderdin biri edi kazir zherinin 13 5 y gana orman Dala men ormandy mekendejtin zhanuarlar kustar ozenderinde kokserke shortan tagy baska balyktar kezdesedi Mazharstan zheri alty tabigi audanga bolinedi Үlken Orta Dunaj ojpaty Soltүstik tauly ajmak Kishi Orta Dunaj ojpaty Dunaj syrtyndagy tauly ajmak Mezefeldi Ontүstik batys Mazharstan ӨnerkәsibiSocialisttik Mazharstanda zhergilikti energetika zhәne shikizat bazasy kurastyrylgan Өnerkәsipte buryn bolmagan salalar pajda boldy agrarly ajmaktarda iri kәsiporyndar ashyldy Mazharstan zher kojnauy kenge onsha katty baj emes Mazharstan industriyasynyn basty salalary Metall ondeu Mәshine zhasau Himiya Tamak onerkәsibi Қara metallurgiyaga zhumsalatyn temir keninin 80 y kokstyn 65 y shetelden alyp kelinedi Mazharstannyn mәshine zhasau onerkәsibi negizinen metall az zhumsalatyn kүrdeli mәshineler zhasauga negizdelgen Motocikl zhүk mәshinesi avtobus zhәne keme zhasajtyn zauyttar da bar 1970 zhyly mәshine zhasau onimi 1938 zhylga karaganda 16 ese artty 1969 zhyldary metall zhonatyn 14 myn stanok 4789 avtobus 345 teledidar shygaryldy Mazharstannyn himiyalyk kәsiporyndary Kazincbarcika Leninvarosh Varpalota Solnok kalalarynda ornalaskan 1969 zhyly 454 myn tonna kүkirt kyshkyly 2381 myn tonna tynajtkysh 39 5 myn tonna plastmassa men sintetik shajyr ondirildi Auyl sharuashylygy Mazharstan zhemis zhүzim kokonister eguge etti mal osiruge mamandar auyl sharuashylygynyn 90 yn kooperativter men memlekettik sharuashylyktyn kolynda Mazharstan Aumagynyn zhartysynan kop zheri auyl sharuashylyk zheri bolyp tabylady onyn 60 y egistik Dunaj Tisa ozenderinin aralygynda tau betkejlerinde asa bagaly sharap zhasalatyn zhүzim osiriledi Auyl sharuashylygynyn 60 nan astamy zhәne auyl sharuashylygynyn eksportynyn 40 ga zhuygyn mal sharuashylygy beredi Etti iri shoshka osirilui katty damygan 2 Dүniezhүzilik sogystan kejin koj sharuashylygy da orkendej bastady Eldin ontүstik boliginde zhylky osiriledi Syrtky ekonomikalyk bajlanystar 1949 1969 zhyldary Mazharstannyn syrtky onim ajnalymy 7 1 ese artty 1969 zhyly eksporttyn 68 y importtyn 67 7 y socialisttik elderlin үlesine tidi Eksportynda mәshineler radioapparatura teledidar үlesi basym bolyp olardyn 90 y socialisttik elderge shygaryldy Shetke shygarylatyn dәri dәrmek syrtky kiim men ayakkiim boksit pen glinozem zhyldan zhylga kobeyude Shetelden zhyl sajyn temir keni komir munaj elektr kuaty әrtүrli zhartylaj fabrikattar әkelinedi 1970 zhyly syrtky sauda ajnalymynyn 34 y Kenes Odagynyn үlesine tidi El ekonomikasynda turizmnin manyzy osip keledi 1969 zhyly Mazharstanda 6 mln sheteldik turister boldy Tagy karanyzMazharstan kalalarynyn tizimi Mazharstan baspasozi Mazharstan televiziyasy Mazharstan telegraf agenttigiDerekkozderHungary CIA The World Factbook Tekserildi 27 nauryz 2014 Population by type of settlement annually 29 June 2019 Tekserildi 29 mausym 2019 World Economic Outlook Database October 2019 Human Development Report 2019 agyl PDF United Nations Development Programme 10 December 2019 Tekserildi 10 zheltoksan 2019 Balalar enciklopediyasy III tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet