Тілсіз қияпат немесе табиғат апаттары — адамзаттың не қандай да бір факторлардың әсерінсіз пайда болған алапат табиғи құбылыс: дауыл, дауылды қарақүйын, қүйынды дауыл, су басу, жер сілкінісі, жанартаудың атқылауы, кенеттен қалың кар жауу, цунами, қар кешкіні, құрғақшылық, тағы басқа. Бұл табиғи алапаттар тірі организмдерге, соның ішінде адамға төтенше әсер ететін экологиялық фактор болып саналады. Сондықтан 1994 жылдың мамыр айында Йокогамада (Жапония) тілсіз қияпат қауіптілігін азайту проблемалары қаралған. Тілсіз қияпаттардан (иемесс табиғи алапаттардан) 3,6 млн адам қаза тауып, 3 млрд-тан астамы зардап шекті. Ал жалпы экономикалық шығын 340 млрд доллар болды. Жер сілкінісі эпицентрдін айналасынан едәуір қашық жерлерде басқа да табиғи құбылыстарды күшейтеді. Мысалы, Эквадордағы (1987) жер сілкінісі кезінде трансэквадор газ құбырының 6 мильден астамы жаппай жылжу себебінен бұзылды. Табиғи алапаттардың жиіленуі, халық тығыздығының артуы және Жердегі техносфераның кеңеюі күрделі инженерлік имараттар көп орналасқан аумақтардың табиғи қияпатқа ұшырауына себепші болады. Мұндай имараттарға АЭС-тер, химия кәсіпорындары, мұнай және газ құбырлары, суқойма бөгеттері, көлік жүйелері, тағы басқа жатады. Сондықтан табиғи және техногендік сипатты экологиялық алапаттарды бір-бірімен байланыстыра зерттеп-білу қажет.
Табиғаттағы апатты құбылыстарды шығу тегіне қарай эндогенді (ішкі) және экзогенді (сыртқы) деп бөлуге болады. Эндогенді құбылыстар жер қыртысындағы өзгерістерден (жер сілкіну) туады. Қазақстанның оңтүстігіндегі биік таулар әлі калыптасып бітпеген жас таулар болғандықтан, сейсмикалық ауданға жатады. Сондықтан бұл аймақта жиі жер сілкінулер болып тұрады. Мысалы, Алматыда 1889, 1911 жылдары апатты жер сілкіну болған.
Экзогенді апаттарға көбінесе адам әрекеті себепші болады. Республикамызда таулы аудандардың болуына байланысты сел, қар көшкіндері құбылыстары байқалады. Біздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс биік таулы аймақтарда 2724 мұздық бар. Осылардың еруінен және қардың қалың түсуіне байланысты күшті селтасқындары болып тұрады. Апатты сел тасқындары 1921 жылы Алматыда, 1963 жылы Есікте, 1977 жылы Медеуде болды. Олардың алдын алу үшін шаралар жасалмаған жағдайда зор материалдық және адам шығыны болуы мүмкін. Алматы қаласын селден сактау үшін Медеу бөгені салынған және таулы аймақтарда сол жөнінде дер кезінде хабар беретін кондырғылар орнатылған. Жер сілкінуді алдын ала болжау үшін арнайы сейсмологиялық институт жұмыс істейді. Мұнда ең жаңа құралдармен бірге үй жануарларының көмегімен (мінез-құлықтарының өзгерістеріне негізделген) жер сілкінуге болжам жасалады.
Республиканың климат ерекшеліктеріне байланысты жазда аңызақ (ыстық құрғақ) желдер жиі болады. Аңызақ Желдер егістіктерге зиянын тигізеді, күшті дауылдар тұрғын үйлерді, байланыс жүйелерін, жолдарды қиратуы мүмкін. Ғарыштық метеорологиялық зерттеулер арқылы аңызақ желдер алдын ала болжанады. Табиғаттағы апат құбылыстарын алдын алу үшін тұрғын үйлерді апатқа төтеп беретіндей етіп салу, елді мекендерді орналастыруда табиғат ерекшелігін ескерудің маңызы зор. Табиғаттағы заңды түрде жүретін ырғақтық (циклдық) апат әкелетін өзгерістерді (теңіз деңгейінің көтерілуі, жұттардың болуы және т.б.) ескерген жөн.
Туған өлкенің табиғатын аялау, қорғау - озық қоғамның алғышарты. Қоғам мен табиғат бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, қоршаган орта мен адамның жеке-дара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да алға қарай дамуына негіз болады. Қоршаған ортаның қолайлы болуы адамның дұрыс білім алып, еңбек етуіне, материалдық жағынан қамтамасыз етілуіне ықпал етеді. Сондықтан әрбір адам табиғатты аялап сақтауға өз үлесін қосуы тиіс. Әрбір отырғызылған ағаш, тазаланған бұлақ сол табиғаттың бір бөлшегі екенін ұмытпаған жөн. Өзіміз тұрған жердің табиғатын сақтаймыз. Табиғатқа аялы көзқарасты қалыптастыру үшін туған өлкеге туристік жасаудың, оның табиғат ерекшеліктерімен, экологиялык жағдайымен танысудың маңызы зор.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,, профессор Е. Арын – Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. ISBN 9965-808-88-0
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tilsiz kiyapat nemese tabigat apattary adamzattyn ne kandaj da bir faktorlardyn әserinsiz pajda bolgan alapat tabigi kubylys dauyl dauyldy karakүjyn kүjyndy dauyl su basu zher silkinisi zhanartaudyn atkylauy kenetten kalyn kar zhauu cunami kar keshkini kurgakshylyk tagy baska Bul tabigi alapattar tiri organizmderge sonyn ishinde adamga totenshe әser etetin ekologiyalyk faktor bolyp sanalady Sondyktan 1994 zhyldyn mamyr ajynda Jokogamada Zhaponiya tilsiz kiyapat kauiptiligin azajtu problemalary karalgan Tilsiz kiyapattardan iemess tabigi alapattardan 3 6 mln adam kaza tauyp 3 mlrd tan astamy zardap shekti Al zhalpy ekonomikalyk shygyn 340 mlrd dollar boldy Zher silkinisi epicentrdin ajnalasynan edәuir kashyk zherlerde baska da tabigi kubylystardy kүshejtedi Mysaly Ekvadordagy 1987 zher silkinisi kezinde transekvador gaz kubyrynyn 6 milden astamy zhappaj zhylzhu sebebinen buzyldy Tabigi alapattardyn zhiilenui halyk tygyzdygynyn artuy zhәne Zherdegi tehnosferanyn keneyui kүrdeli inzhenerlik imarattar kop ornalaskan aumaktardyn tabigi kiyapatka ushyrauyna sebepshi bolady Mundaj imarattarga AES ter himiya kәsiporyndary munaj zhәne gaz kubyrlary sukojma bogetteri kolik zhүjeleri tagy baska zhatady Sondyktan tabigi zhәne tehnogendik sipatty ekologiyalyk alapattardy bir birimen bajlanystyra zerttep bilu kazhet Tilsiz kiyapatTilsiz kiyapatTilsiz kiyapatTilsiz kiyapat Tabigattagy apatty kubylystardy shygu tegine karaj endogendi ishki zhәne ekzogendi syrtky dep boluge bolady Endogendi kubylystar zher kyrtysyndagy ozgeristerden zher silkinu tuady Қazakstannyn ontүstigindegi biik taular әli kalyptasyp bitpegen zhas taular bolgandyktan sejsmikalyk audanga zhatady Sondyktan bul ajmakta zhii zher silkinuler bolyp turady Mysaly Almatyda 1889 1911 zhyldary apatty zher silkinu bolgan Ekzogendi apattarga kobinese adam әreketi sebepshi bolady Respublikamyzda tauly audandardyn boluyna bajlanysty sel kar koshkinderi kubylystary bajkalady Bizdin ontүstik zhәne ontүstik shygys biik tauly ajmaktarda 2724 muzdyk bar Osylardyn eruinen zhәne kardyn kalyn tүsuine bajlanysty kүshti seltaskyndary bolyp turady Apatty sel taskyndary 1921 zhyly Almatyda 1963 zhyly Esikte 1977 zhyly Medeude boldy Olardyn aldyn alu үshin sharalar zhasalmagan zhagdajda zor materialdyk zhәne adam shygyny boluy mүmkin Almaty kalasyn selden saktau үshin Medeu bogeni salyngan zhәne tauly ajmaktarda sol zhoninde der kezinde habar beretin kondyrgylar ornatylgan Zher silkinudi aldyn ala bolzhau үshin arnajy sejsmologiyalyk institut zhumys istejdi Munda en zhana kuraldarmen birge үj zhanuarlarynyn komegimen minez kulyktarynyn ozgeristerine negizdelgen zher silkinuge bolzham zhasalady Respublikanyn klimat erekshelikterine bajlanysty zhazda anyzak ystyk kurgak zhelder zhii bolady Anyzak Zhelder egistikterge ziyanyn tigizedi kүshti dauyldar turgyn үjlerdi bajlanys zhүjelerin zholdardy kiratuy mүmkin Ғaryshtyk meteorologiyalyk zertteuler arkyly anyzak zhelder aldyn ala bolzhanady Tabigattagy apat kubylystaryn aldyn alu үshin turgyn үjlerdi apatka totep beretindej etip salu eldi mekenderdi ornalastyruda tabigat ereksheligin eskerudin manyzy zor Tabigattagy zandy tүrde zhүretin yrgaktyk cikldyk apat әkeletin ozgeristerdi teniz dengejinin koterilui zhuttardyn boluy zhәne t b eskergen zhon Tugan olkenin tabigatyn ayalau korgau ozyk kogamnyn algysharty Қogam men tabigat bir birimen tygyz bajlanysty bolgandyktan korshagan orta men adamnyn zheke dara tirshilik etui mүmkin emes Tabigat bajlyktaryn tiimdi pajdalanu tabigatka sүjispenshilikpen karau kogamnyn da alga karaj damuyna negiz bolady Қorshagan ortanyn kolajly boluy adamnyn durys bilim alyp enbek etuine materialdyk zhagynan kamtamasyz etiluine ykpal etedi Sondyktan әrbir adam tabigatty ayalap saktauga oz үlesin kosuy tiis Әrbir otyrgyzylgan agash tazalangan bulak sol tabigattyn bir bolshegi ekenin umytpagan zhon Өzimiz turgan zherdin tabigatyn saktajmyz Tabigatka ayaly kozkarasty kalyptastyru үshin tugan olkege turistik zhasaudyn onyn tabigat erekshelikterimen ekologiyalyk zhagdajymen tanysudyn manyzy zor DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Fizika Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar S Torajgyrov atyndagy Pavlodar memlekettik universiteti 2006 ISBN 9965 808 88 0 Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet