Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Күріш (лат. Oryza) – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық өсімдік.
| Күріш | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
L. | ||||||||||||||||
| түрлері | ||||||||||||||||
| 19 түрі белгілі |
Таралуы
Дүние жүзінде күріштің 20-дан астам түрі негізінен Оңтүстік-Шығыс Азия, Африка, Америка, Австралияның және аймақтарында өсіріледі.
Тарихы
Күріш қолдан б.з.б. 2000 – 3000 жылдары егіле бастаған. Ал Орта Азияда ертеде Күріш өсірілгендігі жөнінде алғашқы жазба деректер Страбон, Геродот еңбектерінде бар.
Б.з.б. 1 ғасырда қалыптасқан Қытайдан басталатын атақты «Жібек жолы» Қазақстандағы Сырдарияның жағасындағы ірі мәдениет және сауда орталығы – Отырар қаласына келіп тірелетін. Ол кезде Отырар қаласы маңындағы халық егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысқаны белгілі.
Бұл деректер Күріштің Сыр бойына өте ертеде келгеніне дәлел бола алады. Қазақстанда аса маңызды азық-түліктік дақыл – екпе Күріш (satіva) – Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарындағы Сырдария, Іле және Қаратал өзендерінің аңғарында егіледі.
Ботаникалық сипаттамасы
Оның биіктігі 60 – 150 см, бір жылдық өсімдік. Шашақты тамыры болады (70 – 80 см тереңдікке дейін кетеді). Осы тамырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима дамиды. Сабақтың жоғарғы буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде паренхималық ұлпалар бар.
Жапырақ саны сабақ буындары санына сәйкес келеді, бұл Күріштің сорттық қасиетін көрсетеді.
Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді, масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат – жоғарғы жағында аналық, төменгі жағында аталық гүл орналасады. Күріш өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сортына байланысты кезеңі 90 – 130 күн, жылуды, суды көп қажет етеді. Күрішті егуден 5 – 6 күн бұрын тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жылы суда жібітеді, тұқымды себу алдында кептіреді.
Түркістан облысында өсірілетін күріштің биологиялық сипаттамасы
Түркістан облысында аса маңызды азық-түліктік дақыл – екпе күріш (лат. Oryza satіva) егіледі. Оның биіктігі 60 – 150 см, бір жылдық өсімдік. Шашақты тамыры болады (70 – 80 см тереңд. дейін кетеді). Осы тамырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима дамиды.
Сабақтың жоғары буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде бар. Жапырақ саны сабақ буындары санына сәйкес келеді, бұл күріштің сорттық қасиетін көрсетеді.
Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді, масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат – жоғары жағында аналық, төменгі жағында аталық гүл орналасады. Күріш өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сортына байланысты вегетациялық кезеңі 90 – 130 күн, жылуды, суды көп қажет етеді. Күрішті егуден 5 – 6 күн бұрын тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жылы суда жібітеді, тұқымды себу алдында кептіреді.
Күріш сорттары
Күрішті кейбір Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде (Қытай, Жапония, Вьетнам) көшеттен өсіреді. Күріштің бірнеше сорттары бар.
Қазақстанда көбірек таралғаны – және сорттары. Оларды Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары шығарған, негізінен, Қаратал өзені бойында өсіріледі. – Қазақ күріш ғылыми-зерттеу институты (қазіргі Арал өңірі агроэкология және ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институты) шығарған. Қызылорда облысының күріш егісінің 65 – 70%-ын осы сорт алады. Алтынай сорты – Қазақстан Ғылым Академиясының Өсімдіктер физиологиясы, генетикасы және биоинженериясы институтында шығарылған. Бұл сорт Алматы облысында аудандастырылған, негізінен, Іле өзені бойындағы өсіріледі. Күріш – негізгі азықтық дақылдардың бірі. Күріш дәнінен спирт, крахмал алынады, сыра дайындалады, сабанынан қағаз жасалады. Кебегі – мал азығы, одан жоғары сапалы май алуға болады.
Қоректенуі және тынайтқыштар
Күріштің азотпен қоректенуі КСРО мен шет елдерде кеңінен зерттелген. Күріш азот тыңайтқыштарымен жақсы қоректенеді, олар күріштің тыңайтқыштар жүйесінде маңызды (шешуші) роль атқарады. Бұл кезде тыңайтқыштағы азоттың күйіне (формасына) назар аудару қажет. Күріш егістіктерінде аммиакты (аммоний сульфаты, аммоний хлориді, сусыз аммиак, аммонийі бар күрделі тыңайтқыштар) күйдегі немесе амидті (мочевина немесе карбамид, кальций цианамиді) күйдегі азоты бар тыңайтқыштар ғана қолданылады. Өйткені олардың топырақтағы айналым процесінде аммонийлі азот түзіледі. Азоттың әр түрлі күйде (аммиакты және нитратты) күрішке енуінің басты себептерінің бірі олардың күріш егетін аймақтардың су алған топырақтарында тұру дәрежесінің әр түрлі болуы болып табылады.
Күріш қорегінің маңызды элементі фосфор болып табылады. Фосфор тыңайтқыштарын күрішке сепкенде дәннің өнімін жоғарлатады. Фосфор маңызды органикалық қосылыстардың құрамына енеді де зат алмасуға қатысады. Сондықтан оның жетіспеуі өсімдіктің өсіп дамуына, әсіресе бастапқы вегетацияға кері әсер береді. Азотты, фосфорлы, калийлі минералды тыңайтқыштарын бірге қолданбасақ күріштен жоғарғы өнімді алу мүмкін емес. Азоттың жетіспеуінен өсу процесі бұзылады, жапырақтар сарғаяды, сағақтардың дәнденуі төмендеп күріш өсімдігінің өнімділігі азаяды.
Құрамында қоректік элемент — азот бар тыңайтқышты дейді. Азот — тіршілік үшін маңызы өте зор элемент, ол жетіспеген жағдайда есімдіктің жапырағы бозғылт жасыл болып (мысалы, орамжапырак пен жүгерінің), бойы еспей, жапырағы жұқа және шырыны аз, гүлі майда болады. Өсімдікке азот тыңайтқышын берсе, есімдіктің өсуі мен дамуы жақсарып, өнім беруі жоғарылайды. Топырақ арқылы азотты әсімдік аммоний ионы NH4+ және нитрат ионы N0^ түрінде сіңіреді. Азот тыңайтқыштары минералды және органикалық болып белінеді Азотты тыңайтқыштарға: калий, натрий және аммоний (NaN03, KN03,NH4N03) нитраттары (селитра) жатады. Олар — ақ түсті, суда жақсы еритін кристалл заттар, онда коректік элементазот 15—16% болады. Аммоний сульфатында (NH4)2S04 21%-ке дейін коректік элемент — азот болады. Көп қолданылатын тыңайтқыштың бірі— карбамид (мочевина) CO(NH2)2 құрамында 46%-ке дейін азот бар. Сұйық тыңайтқыш аммиак суы NHg, онда қоректік элемент азот 80% шамасында болады.
Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін маңызды элемент. Фосфор ферменттердің, дәрумендердің кұрамында болады. Фосфорсыз хлорофилл түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды. Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тыңайтқышын топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің сапасы жақсарып, өнімі артады. Фосфор тыңайтқыштары суда еритін, ерімейтін болып бөлінеді
Қазақстан жеріндегі бай фосфор қорын өңдеу жолын іздеу фосфорлы қосылыстар химиясын дамытуға негіз болды. Академик Ә.Б. Бектұров Қаратау фосфоритінен әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алудың ғылыми негізін қалады. Фосфор қосылыстары мен фосфор тыңайтқыштарын зерттеуде Ә.Б. Бектұров және оның шәкірттері көп еңбек сіңірді. Қаратау бассейнінің фосфорит кенінен Тараздың және Шымкенттің өндірістік бірлестіктері және басқа химия кәсіпорындары фосфор тыңайтқыштарын өндіреді. Калий. Кез келген есімдікке калий өте қажет. Калий жетіспесе, фотосинтез қарқыны төмендейді. Калий жеткілікті болса, өсімдікте крахмал, қантты зат, май түзілуі жоғарылайды және картоп, күнбағыс, жоңышқа, қызылша сияқты есімдіктердің өнімділігі едәуір артады. Топырақта болатын калий, көбінесе органикалық тыңайтқыштар — қи, өсімдік күлі арқылы топыраққа түседі. Калий тыңайтқышының негізгі шикізаты шөптесін және ағаш типтес өсімдіктердің күліндегі карбонат К2С03 түрінде болады. Калий тыңайтқышының көндеріне силъвинит және карналит жатады. Силъвинит дегеніміз — калий хлориді мен натрий хлоридінің біріккен тұзы NaCl-KCl, сол сиякты карналит те қос тұз KCl-MgCl,. Калий тыңайтқышына калий хлориді KC1 және калий нитраты KN03 жатады.
Топырақтың өнімділік деңгейіне, географиялық жағдайына, сорттық ерекшелігіне байланысты күрішті егу барысында азотты тыңайтқыштардың нормасы өзгеруі мүмкін. Ерте пісетін күріштің Дубоский 129, Арпа шахы және орташа пісетін Қазақстанның 5 сорттарын еккенде 110-120 кг/га минералды тыңайтқыштар себу керек, ал орташа пісетін авангард, 140-180 кг/га және кеш пісетін ақмаржан пен кенже сорттарына 180-200 кг/га минералды тыңайтқыштарды себеді. Жоғарыда айтылған азотты тыңайтқыштардың нормасы мен күйі қалыпты жағдайға, яғни тұзсыз жерлерге арналған. Топырақ тұзды болған кездегі қолданылатын азот тыңайтқыштарының түрлері әлі шешілуде.
Сенегал өзенінің бассейніндегі тұзды жағдайдағы күріштің қоректенуін зерттеген француз оқымыстысының мәліметтері бойынша, азотты тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшері пайда бермейді. Өйткені ол күріштің жапырылуына тұрақтылығын төмендетіп бос дәндердің санын көбейтеді. Осы пікірге В.П.Савчукта келіседі, ол тұзды жағдайда азоттың аз мөлшерін – 60-90 кг/га ұсынады.
Парожняя З.Н. тіпті басқа пікірде, оның айтуынша тұзды топырақта азотты тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшері көп өнім береді. Азотты тыңайтқыштар, әсіресе тұзды топырақтарда өсімдіктің химиялық құрамын өзгертеді. Тұздылық деңгейі жоғарлаған сайын жапырақтар мен сағақтарда азоттың (N), натрийдің (Nа), калийдің (К), кальцийдің (Са) және магнийдің (Мg) мөлшері көбейеді. Дәннің құрамындағы ақуыз аздап көбейеді.
Күріш егетін далаларда фосформен қоректендірудің өзіндік ерекшеліктері бар, оны тыңайтқыш жүйесін өңдеуде ескеру қажет.
Тұзсыз топырақтардағы күріштерге енгізілетін фосфор тыңайтқыштарының жылдық нормасы осы элементтің жылжымалы формасына байланысты, топырақ картасы мен картограммаға сәйкес дифференциалданған болуы керек.
Сонымен топырақтың құрамында 30 мг/ кг дейін жылжымалы фосфор болатын болса, фосфордың жылдық нормасы 90-120 кг/га болуы керек.
Натрий мен магнийді сіңірген бұтақшаларда, аз натрийлі бұтақшаларда фосфор тыңайтқыштарының көп мөлшерін енгізгеннен өнім көп болады.
Осыған қоса оның азотты тыңайтқыштармен қатынасына көңіл аудару керек. Өсімдіктің фосфоржы сіңіруі белгілі дәрежеде топыраққа енген, азотқа байланысты, яғни топырақтың құрамындағы азот фосфорды ассимиляциялайды. Сондықтан, фосфорлы тыңайтқышының жылдық нормасы азотты тыңайтқыштардың жылдық нормасына қарай себіледі. Тұздалған топырақтарда (Шардара және Шәуілдір т.б. облыстарда) күрішке себілетін фосфорлы тыңайтқыштардың жылдық нормасы жалпы қабылданған нормамен салыстырғанда 2-2,6 есе көбейту керек. Осы кезде суперфосфоат тұздарының зиянды әсерін толығымен бейтараптайды. Су алған кезде фосфор өсімдіктің бойына кәдімгі сурауға қарағанда жақсы сіңеді. А.С.Турдың пікірінше (1981) натрий хлориді натрий сульфатына қарағанда мақтаға зиянырақ. Ол өсімдіктің құрамындағы күкіртті азайтып фосфор мен жалпы азоттың мөлшерін жоғарлатады. Аталған тұздардың жоғарғы концентрациясында өсімдіктің бойындағы К, Са, Mg-дің құрамы азаяды. Шетелдік оқымыстылардың айтуынша араластырып тұздаған кезде тұздардың улылығы айтарлықтай төмендеген. Мысалы, NaCl мен Na2CO3 зиянды әсерлерін CaSO4 ерітіндісін қосу арқылы әлсіретуге болады. Калий күріштің өсіп дамуына жақсы әсер етеді. Ол жетіспеген жағдайда өсімдіктің өсуі баяулайды, егін әртүрлі ауруларға шалдыққыш болады.
Күріш егілетін далалардың топырақтарының құрамында калий жеткілікті мөлшерде. Бірақ, күріш осы элементтің жеңіл формаларын бойына жақсы сіңіреді. Күріштің вегетативті салмағы қалыптасу кезінде калийдің көп мөлшерімен қоректенеді. Сондықтан топырақтың құрамында оның жеңіл сіңірілетін формалары жеткілікті болу керек.
Күрішке калийлік тыңайтқыштардың ішінде құрамында 30-40% К2О немесе калий хлориді бар калий тұзын себеді. Тұзды топырақтарға калий хлоридін қолданған жөн. Үндістандық оқымыстылардың айтуынша тұзды топырақта Р және К төмендеп, дән мен сабанның құрамындағы ақуыз көбейеді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, күріштің улы NaCl тұзына реакциясын, оның азотты және фосфорлы тыңайтқыштарға деген қажеттілігін зерттеудің практикалық және ғылыми мәні зор екендігін айтуға болады.
Күріш өсімдігінің өсуіне, дамуына және вегетациялық салмақтың жиналуына топырақ тұздылығының, азотты және фосфорлы тыңайтқыштардың әсері Фенологиялық бақылаулар бойынша күріштің өсуіндегі ерте фазаларында мочевинаның және қос суперфосфаттың оң әсері анықталды. Бұтақтану фазасында күріш өсімдігіне азот жетіспегендігін байқауға болады: жапырақтардың ашық-жасыл түсі, жанама өсінділердің болмауы. Хлорлы тұздылықта өсімдік аласалау болады, бірақ жапырақтың түсі қанық әрі қою болады. Хлор ионының кері әсерінің белгілері өсімдік жапырақтарының бірінші яруста құрғауынан байқалады.
Өсімдіктің жағдайы азот пен фосфорды енгізген кезде жақсарғанын көруге болады. Бұл екеуін бірге қолданған кезде өсімдіктің сыртқы көрінісі әдемі болып көрінеді. Бұтақтану фазасында жағдайы қанағаттанарлықтай болады. 0,05% бақылаушы өсімдіктің енгізген кезде ол аздап нашарлады. Мочевинамен қоректенген өсімдік тұзды фонға қарағанда өзінің қою-жасыл түсімен және жақсы шоқ түптілігімен ерекшеленеді. Хлорлы тұзды топыраққа фосфорды енгізгенде күріш өсімдігінің жағдайы аздап жақсарды, бірақ бұл кезде азоттың тапшылығы орын алады. Азоттың немесе фосфордың біреуін енгізгенге қарағанда екеуін бірге қолдану жақсы нәтиже берді. Ол өсімдіктің жақсы өсіп дамуынан байқалады. Бұтақтану фазасында бақылаушы нұсқадағы өсімдіктің биіктігі хлорлы тұздалған топырақтағыға қарағанда 1 см-ге биік болады. Мочевинаны енгізген кезде анық биіктігі 3-8 см болады. Фосфорды қолданған кезде ол 26 см-ге, ал оларды бірге қолданғанда 41 см-ге тең болған.
Мочевина өсімдіктің биіктігімен қатар күріштің дамуына да жақсы әсерін тигізеді. Қос суперфосфат жанама өсінділердің қалыптасуына ықпал етпегенімен, азот фонында олардың санының көбеюіне әсер етті.
Бұтақтану фазасынан бастап күріштің қарқынды өсуін байқауға болады (4-кесте). Бұтақтану фазасынан түтіктенуге дейін бақылаушы өсімдіктің биіктігі 23 см-ден 42-43 см-ге дейін өзгерген. Фондармен салыстырғанда, тыңайтылған нұсқалардың ішінде азотты және азотты-фосфорлы тыңайтқыштар өсуге жақсы әсер берген. Күріш өсімдігінің өсіп дамуына тұздар мен тыңайтқыштардың әсер етуінің аталған заңдылықтары вегетацияның соңына дейін сақталған. Күріш өсімдігінің ең биік ұзындығы азотты және фосфорлы тыңайтқыштарды бірге қолданған кезде байқалады.
Мочевина мен азотты-фосфорлы тыңайтқыштарын күрішке берген кезде трубалану-гүлдену фазасына дейін жанама өсінділердің саны артқан (бір өсімдікке 3,5-4,0 дана) Тұзды топырақта минералды тыңайтқышты қолданған кезде күріш өсімдігінің вегетациялық салмағы артады. Оның жиналуына мочевина жақсы әсер етеді, хлорлы тұздылық кезінде 10 шикі өсімдіктің салмағы 14,5 г құрады. Азотқа қарағанда фосфор күріш өсімдігінің вегетациялық салмағын аздап арттырады. Мочевина мен қос суперфосфатты бірге қолданған кезде өсімдік көп салмақ берді.
Бұтақтану фазасынан трубалану және гүлдену фазасына ауған кезде күріш өсімдігінің вегетациялық салмағы (интенсивті) қарқынды жиналғаны байқалды. Гүлдену фазасында мочевина мен азотты-фосфорлы тыңайтқыш енгізген кезде 10 дана күріш өсімдігінің шикі вегетациялық салмағы сәйкесінше 156,5 және 167,7 г құрайды. Сонымен, топырақтың хлорлы тұздануы күріш өсімдігінің өсуіне, дамуына және вегетациялық салмағының жиналуына кері әсер етті. Минералды тыңайтқыштар қосқан кезде олардың биіктігі, биосалмағы, әсіресе жанама өсінділердің саны артады. Мочевина қос суперфосфаттан гөрі жақсы әсер береді, ал екеуін бірге қолданғанда әсер оданда жақсы болады. Күріш өнімі мен оның құрылысына топырақ тұздылығының, азотты және фосфорлы тыңайтқыштың әсері. Хлорлы тұздалған жапыраққа азотты және фосфорлы тыңайтқышты енгізгенде күріш өнімі құрылымының барлық көрсеткіштерін жоғарлатты. Азотты тыңайтқышты бір жақты қолданғанда басты сіпсебастың ұзындығын 14,5 см-ге дейін ұзартты, бұл кездегі ондағы дәннің саны 76 дананы құрады. Қос суперфосфаттың әсері мочевинаға қарағанда әлсіздеу, ал екеуін бірге қолданғанда олар үлкен мәнге ие болады. Тұздалған топырақтарда бос дәнділікті төмендетуге минералды тыңайтқыштардың алатын орны зор. Мочевина мен суперфосфаттың біреуін қолданғанда ол 12 және 18%-ға дейін, ал бірге қолданғанда 11% дейін төмендеді.
Күріш өсімдіктерінің маңызды көрсеткіштерінің бірі – шоқтүптілігі, ол оның өніп-өсу шарттарымен тығыз байланысты. Топырақ кедей болған жағдайда өсімдіктерде жанама өркендер өспеді. Мочевинаны қосқаннан жанама өркендердің саны артты. Хлорлы тұздалған топырақта бір өсімдікке 3,5 дана жанама өркендер келеді, оның 2,5 данасы өнімді болады. Фосфорлы тыңайтқыштар күріш өсімдігінде жанама өркендерді өсірмеді. Бірақ, оның мочевинамен біршге қосқан кезде жанама өркендердің, әсіресе, өнімділердің саны артқандығы байқалды. Күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу әлеуетінің артта қалушылығы
2011 жылы Қазақстанда күріш бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге орташа есеппен 38 миллион теңгеден астам қаржы бөлінді, бұл күріш шаруашылығы жалпы өнімдерінің 0,2 пайызынан артық емес. Бұл деңгей дамушы елдердің деңгейінен үш есе төмен және ауыл шаруашылығы секторы тиімді елдердің деңгейінен 15 есе төмен. Ресейде күріш шаруашылығындағы аграрлық ғылымды қаржыландыру соңғы екі жылда жалпы күріш өндірісінің 0,7 пайыздан астамын құрайды.
Күріштің өнімділігі мен сапасын арттырудың басты тежеуші факторларының бірі уақтылы сорт жаңартуды жүргізбеу және тұқым шаруашылығы жұмыстарының төмен деңгейі болып табылады. Осы себептен соңғы 10-15 жылда күріштің өнімділігі артқан жоқ және төмен болып қалып отыр. Бұдан басқа, күріш алқаптарында саңырауқұлақты аурулардың пайда болуымен және қызыл топырақты сор-алқаптар басуымен байланысты күріштің өнімділігі мен сапасының төмендеуі байқалады.
Селекцияға салынған салымдардың экономикалық тиімділігі АҚШ мамандарының бағалауы бойынша 1:300 құрайды.
Күріш шаруашылығы сорттарды жаңартуды талап етеді, өйткені кез келген сорт 3-4 жылда ескіреді. «Маржан» және «Кубань» деген сорттарын Қызылорда облысының күрішшілері 20 жылдан астам уақыт өсіріп келеді. Олар ескірген және әр түрлі ауруларға ұшыраған. Жергілікті ғалымдар жаңа аудандастырылған сорттарды шығарып жатқаны белгілі, бірақ оларды енгізуге қаражат жоқ.
Ресейде мемлекеттің қолдауымен күріш сорттары үнемі жаңартылып отырады (жылына 5-7 жаңа сорт пайда болады). Бүгінгі таңда Ресейдің шаруашылықтары күріштің 40-қа жуық өзіндік сорттарын пайдаланады, бұл өнімділікке (бізге қарағанда 2 есеге артық) және түпкі нәтижеде рентабелділікке әсер етеді.
Қазақстан Республикасының күріш шаруашылығы саласын қазіргі заманғы әлемдік бәсекеге қабілетті деңгейге нарыққа шығару мынадай міндеттерді біртіндеп шешуді талап етеді: сорттарды шағын аудандастыру, бір сорттылықты еңсеру, жүйелі сортты ауыстыру және сорт жаңарту, қарқынды жағдайда да, ресурс үнемдейтін (гербицидсіз) технология жағдайында да өнімділігі жоғары әмбебап типтегі сорттарды енгізу.
Күріш шаруашылығы саласындағы ғылыми зерттеулердің сапасы мен шынайылығын арттыру және күріш пен күріштік ауыспалы егіс дақылдарының жаңа сорттарын жасау процесін жылдамдату, күріш шаруашылығының су және ресурстарын үнемдейтін технологияларын әзірлеу үшін «Қазақ күріш шаруашылығы ҒЗИ» ЖШС-тің ғылыми-техникалық инфрақұрылымын қайта жаңғырту қажет.
Селекциялық-тұқым шаруашылығы жұмыстарының техникалық нашар жарақталуы – қазақстандық селекцияның жаңа сорттарын енгізу қарқынының төмен болуының және күріштің ресейлік сорттарымен бәсекеде артта қалып қоюының (десек те, жергілікті селекцияның жаңа генотиптері олардан сіпсебастарының өнімділігі және бейімделу әлеуеті жағынан озады) басты себебі.
Бұл проблема жалпы, сондай-ақ арнайы мақсаттағы ауыл шаруашылығы техникасының тым жетіспеуіне байланысты туындап отыр. «Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС-ның шағын габаритті селекциялық тұқым сепкіштері, егін ору машиналары, комбайндары жоқ. Жаңа сорт тұқымдарымен өнеркәсіптік тұқым шаруашылығын, әсіресе, өндірістік егістерді қол еңбегімен қамтамасыз ету мүмкін емес. Шағын габаритті селекциялық техника болған жағдайда Мемлекеттік сортсынауды, шарттық негізде жаңа сорттарды өндірістік сынауды, сорттық агротехниканың негізгі элементтерін зерделеуді және жаңа селекциялық жетістіктерді кеңінен практикаға тездетіп енгізуді қатар жүргізуге болар еді.
Күріш пен ауыспалы күріш егісі дақылдарының жаңа, өнімділігі жоғары сорттарын өсіру жөніндегі селекциялық процесті жеделдету үшін институттың кадрлық құрамын нығайту, міндетті түрде жылыжай кешенін салу, жыл бойы үздіксіз зерттеу жүргізуге мүмкіндік беретін заманауи фитотрон кешендерін құру қажет. Шет елдердің тәжірибесі көрсеткендей, тіпті, Оңтүстік Корея, Индия, Филипин аралдары сияқты табиғи-климаттық жағдайы күріш селекциясына барынша қолайлы жерлерде де селекциялық жылыжайлардың немесе фитотрондардың болуы селекциялық процестің маңызды бөлігі болып табылады.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Қолданылуы
Күріш – негізгі азықтық дақылдардың бірі. Күріш дәнінен спирт, крахмал алынады, сыра дайындалады, қағаз жасалады. Кебегі – мал азығы, одан жоғары сапалы май алуға болады.
Сыртқы сілтемелер
- Алешин Е.П. и др. Рис, М., 1993;
- Жайлыбай К.Н., Күріш өсірудің сорттық технологиясы және агроэкологиялық негіздері, Қ.-о., 2001.
Дереккөздер
- "Қазақ энциклопедиясы"
- Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kүrish lat Oryza astyk tukymdasyna zhatatyn bir nemese kop zhyldyk osimdik Kүrishegistik kүrishDүniesi Өsimdikter unranked Dara zharnaktylar unranked Saby Tukymdasy PoaceaeKishi tukymdasy Tajpasy Tegi Oryza L L tүrleri19 tүri belgiliTaraluyDүnie zhүzinde kүrishtin 20 dan astam tүri negizinen Ontүstik Shygys Aziya Afrika Amerika Avstraliyanyn zhәne ajmaktarynda osiriledi TarihyKүrish koldan b z b 2000 3000 zhyldary egile bastagan Al Orta Aziyada ertede Kүrish osirilgendigi zhoninde algashky zhazba derekter Strabon Gerodot enbekterinde bar B z b 1 gasyrda kalyptaskan Қytajdan bastalatyn atakty Zhibek zholy Қazakstandagy Syrdariyanyn zhagasyndagy iri mәdeniet zhәne sauda ortalygy Otyrar kalasyna kelip tireletin Ol kezde Otyrar kalasy manyndagy halyk eginshilikpen mal sharuashylygymen ajnalyskany belgili Bul derekter Kүrishtin Syr bojyna ote ertede kelgenine dәlel bola alady Қazakstanda asa manyzdy azyk tүliktik dakyl ekpe Kүrish sativa Қyzylorda Ontүstik Қazakstan Almaty oblystaryndagy Syrdariya Ile zhәne Қaratal ozenderinin angarynda egiledi Botanikalyk sipattamasyOnyn biiktigi 60 150 sm bir zhyldyk osimdik Shashakty tamyry bolady 70 80 sm terendikke dejin ketedi Osy tamyrlarynda aua zhinap otkizushi ulpalar aerenhima damidy Sabaktyn zhogargy buyn aralygynyn ishi kuys tomengi buyn aralygynyn ishinde parenhimalyk ulpalar bar Zhapyrak sany sabak buyndary sanyna sәjkes keledi bul Kүrishtin sorttyk kasietin korsetedi Gүlshogyry sypyrtky tәrizdi masagy bir gүldi Gүlderi eki kabat zhogargy zhagynda analyk tomengi zhagynda atalyk gүl ornalasady Kүrish ozdiginen kejde ajkas tozandanady Sortyna bajlanysty kezeni 90 130 kүn zhyludy sudy kop kazhet etedi Kүrishti eguden 5 6 kүn buryn tukymyn kүnge kyzdyryp 2 tәulik zhyly suda zhibitedi tukymdy sebu aldynda keptiredi Tүrkistan oblysynda osiriletin kүrishtin biologiyalyk sipattamasy Tүrkistan oblysynda asa manyzdy azyk tүliktik dakyl ekpe kүrish lat Oryza sativa egiledi Onyn biiktigi 60 150 sm bir zhyldyk osimdik Shashakty tamyry bolady 70 80 sm terend dejin ketedi Osy tamyrlarynda aua zhinap otkizushi ulpalar aerenhima damidy Sabaktyn zhogary buyn aralygynyn ishi kuys tomengi buyn aralygynyn ishinde bar Zhapyrak sany sabak buyndary sanyna sәjkes keledi bul kүrishtin sorttyk kasietin korsetedi Gүlshogyry sypyrtky tәrizdi masagy bir gүldi Gүlderi eki kabat zhogary zhagynda analyk tomengi zhagynda atalyk gүl ornalasady Kүrish ozdiginen kejde ajkas tozandanady Sortyna bajlanysty vegetaciyalyk kezeni 90 130 kүn zhyludy sudy kop kazhet etedi Kүrishti eguden 5 6 kүn buryn tukymyn kүnge kyzdyryp 2 tәulik zhyly suda zhibitedi tukymdy sebu aldynda keptiredi Kүrish sorttaryKүrishti kejbir Ontүstik Shygys Aziya elderinde Қytaj Zhaponiya Vetnam koshetten osiredi Kүrishtin birneshe sorttary bar Қazakstanda kobirek taralgany zhәne sorttary Olardy Қazak eginshilik gylymi zertteu institutynyn galymdary shygargan negizinen Қaratal ozeni bojynda osiriledi Қazak kүrish gylymi zertteu instituty kazirgi Aral oniri agroekologiya zhәne auyl sharuashylyk gylymi zertteu instituty shygargan Қyzylorda oblysynyn kүrish egisinin 65 70 yn osy sort alady Altynaj sorty Қazakstan Ғylym Akademiyasynyn Өsimdikter fiziologiyasy genetikasy zhәne bioinzheneriyasy institutynda shygarylgan Bul sort Almaty oblysynda audandastyrylgan negizinen Ile ozeni bojyndagy osiriledi Kүrish negizgi azyktyk dakyldardyn biri Kүrish dәninen spirt krahmal alynady syra dajyndalady sabanynan kagaz zhasalady Kebegi mal azygy odan zhogary sapaly maj aluga bolady Қorektenui zhәne tynajtkyshtarKүrishtin azotpen korektenui KSRO men shet elderde keninen zerttelgen Kүrish azot tynajtkyshtarymen zhaksy korektenedi olar kүrishtin tynajtkyshtar zhүjesinde manyzdy sheshushi rol atkarady Bul kezde tynajtkyshtagy azottyn kүjine formasyna nazar audaru kazhet Kүrish egistikterinde ammiakty ammonij sulfaty ammonij hloridi susyz ammiak ammoniji bar kүrdeli tynajtkyshtar kүjdegi nemese amidti mochevina nemese karbamid kalcij cianamidi kүjdegi azoty bar tynajtkyshtar gana koldanylady Өjtkeni olardyn topyraktagy ajnalym procesinde ammonijli azot tүziledi Azottyn әr tүrli kүjde ammiakty zhәne nitratty kүrishke enuinin basty sebepterinin biri olardyn kүrish egetin ajmaktardyn su algan topyraktarynda turu dәrezhesinin әr tүrli boluy bolyp tabylady Kүrish koreginin manyzdy elementi fosfor bolyp tabylady Fosfor tynajtkyshtaryn kүrishke sepkende dәnnin onimin zhogarlatady Fosfor manyzdy organikalyk kosylystardyn kuramyna enedi de zat almasuga katysady Sondyktan onyn zhetispeui osimdiktin osip damuyna әsirese bastapky vegetaciyaga keri әser beredi Azotty fosforly kalijli mineraldy tynajtkyshtaryn birge koldanbasak kүrishten zhogargy onimdi alu mүmkin emes Azottyn zhetispeuinen osu procesi buzylady zhapyraktar sargayady sagaktardyn dәndenui tomendep kүrish osimdiginin onimdiligi azayady Қuramynda korektik element azot bar tynajtkyshty dejdi Azot tirshilik үshin manyzy ote zor element ol zhetispegen zhagdajda esimdiktin zhapyragy bozgylt zhasyl bolyp mysaly oramzhapyrak pen zhүgerinin bojy espej zhapyragy zhuka zhәne shyryny az gүli majda bolady Өsimdikke azot tynajtkyshyn berse esimdiktin osui men damuy zhaksaryp onim berui zhogarylajdy Topyrak arkyly azotty әsimdik ammonij iony NH4 zhәne nitrat iony N0 tүrinde siniredi Azot tynajtkyshtary mineraldy zhәne organikalyk bolyp belinedi Azotty tynajtkyshtarga kalij natrij zhәne ammonij NaN03 KN03 NH4N03 nitrattary selitra zhatady Olar ak tүsti suda zhaksy eritin kristall zattar onda korektik elementazot 15 16 bolady Ammonij sulfatynda NH4 2S04 21 ke dejin korektik element azot bolady Kop koldanylatyn tynajtkyshtyn biri karbamid mochevina CO NH2 2 kuramynda 46 ke dejin azot bar Sujyk tynajtkysh ammiak suy NHg onda korektik element azot 80 shamasynda bolady AҚSh uzyndәndi kүrishi Fosfor barlyk tiri organizmnin kuramyna kiretin manyzdy element Fosfor fermentterdin dәrumenderdin kuramynda bolady Fosforsyz hlorofill tүzilmejdi onda osimdik zhapyragy komirkyshkyl gazyn sinire almajdy Өsimdikte fosfor zhetispese zhapyrakta kara koshkyl zhasyl kara dak pajda bolyp osimdiktin gүldenui men pisui bayaulajdy Fosfor tynajtkyshyn topyrakka engizu arkyly alynatyn zhemistin sapasy zhaksaryp onimi artady Fosfor tynajtkyshtary suda eritin erimejtin bolyp bolinedi Қazakstan zherindegi baj fosfor koryn ondeu zholyn izdeu fosforly kosylystar himiyasyn damytuga negiz boldy Akademik Ә B Bekturov Қaratau fosforitinen әrtүrli fosfor tynajtkyshtaryn aludyn gylymi negizin kalady Fosfor kosylystary men fosfor tynajtkyshtaryn zertteude Ә B Bekturov zhәne onyn shәkirtteri kop enbek sinirdi Қaratau bassejninin fosforit keninen Tarazdyn zhәne Shymkenttin ondiristik birlestikteri zhәne baska himiya kәsiporyndary fosfor tynajtkyshtaryn ondiredi Kalij Kez kelgen esimdikke kalij ote kazhet Kalij zhetispese fotosintez karkyny tomendejdi Kalij zhetkilikti bolsa osimdikte krahmal kantty zat maj tүzilui zhogarylajdy zhәne kartop kүnbagys zhonyshka kyzylsha siyakty esimdikterdin onimdiligi edәuir artady Topyrakta bolatyn kalij kobinese organikalyk tynajtkyshtar ki osimdik kүli arkyly topyrakka tүsedi Kalij tynajtkyshynyn negizgi shikizaty shoptesin zhәne agash tiptes osimdikterdin kүlindegi karbonat K2S03 tүrinde bolady Kalij tynajtkyshynyn konderine silvinit zhәne karnalit zhatady Silvinit degenimiz kalij hloridi men natrij hloridinin birikken tuzy NaCl KCl sol siyakty karnalit te kos tuz KCl MgCl Kalij tynajtkyshyna kalij hloridi KC1 zhәne kalij nitraty KN03 zhatady Topyraktyn onimdilik dengejine geografiyalyk zhagdajyna sorttyk ereksheligine bajlanysty kүrishti egu barysynda azotty tynajtkyshtardyn normasy ozgerui mүmkin Erte pisetin kүrishtin Duboskij 129 Arpa shahy zhәne ortasha pisetin Қazakstannyn 5 sorttaryn ekkende 110 120 kg ga mineraldy tynajtkyshtar sebu kerek al ortasha pisetin avangard 140 180 kg ga zhәne kesh pisetin akmarzhan pen kenzhe sorttaryna 180 200 kg ga mineraldy tynajtkyshtardy sebedi Zhogaryda ajtylgan azotty tynajtkyshtardyn normasy men kүji kalypty zhagdajga yagni tuzsyz zherlerge arnalgan Topyrak tuzdy bolgan kezdegi koldanylatyn azot tynajtkyshtarynyn tүrleri әli sheshilude Senegal ozeninin bassejnindegi tuzdy zhagdajdagy kүrishtin korektenuin zerttegen francuz okymystysynyn mәlimetteri bojynsha azotty tynajtkyshtardyn zhogargy molsheri pajda bermejdi Өjtkeni ol kүrishtin zhapyryluyna turaktylygyn tomendetip bos dәnderdin sanyn kobejtedi Osy pikirge V P Savchukta kelisedi ol tuzdy zhagdajda azottyn az molsherin 60 90 kg ga usynady Madagaskardagy kүrish alkaby Parozhnyaya Z N tipti baska pikirde onyn ajtuynsha tuzdy topyrakta azotty tynajtkyshtardyn zhogargy molsheri kop onim beredi Azotty tynajtkyshtar әsirese tuzdy topyraktarda osimdiktin himiyalyk kuramyn ozgertedi Tuzdylyk dengeji zhogarlagan sajyn zhapyraktar men sagaktarda azottyn N natrijdin Na kalijdin K kalcijdin Sa zhәne magnijdin Mg molsheri kobejedi Dәnnin kuramyndagy akuyz azdap kobejedi Kүrish egetin dalalarda fosformen korektendirudin ozindik erekshelikteri bar ony tynajtkysh zhүjesin ondeude eskeru kazhet Tuzsyz topyraktardagy kүrishterge engiziletin fosfor tynajtkyshtarynyn zhyldyk normasy osy elementtin zhylzhymaly formasyna bajlanysty topyrak kartasy men kartogrammaga sәjkes differencialdangan boluy kerek Sonymen topyraktyn kuramynda 30 mg kg dejin zhylzhymaly fosfor bolatyn bolsa fosfordyn zhyldyk normasy 90 120 kg ga boluy kerek Natrij men magnijdi sinirgen butakshalarda az natrijli butakshalarda fosfor tynajtkyshtarynyn kop molsherin engizgennen onim kop bolady Osygan kosa onyn azotty tynajtkyshtarmen katynasyna konil audaru kerek Өsimdiktin fosforzhy sinirui belgili dәrezhede topyrakka engen azotka bajlanysty yagni topyraktyn kuramyndagy azot fosfordy assimilyaciyalajdy Sondyktan fosforly tynajtkyshynyn zhyldyk normasy azotty tynajtkyshtardyn zhyldyk normasyna karaj sebiledi Tuzdalgan topyraktarda Shardara zhәne Shәuildir t b oblystarda kүrishke sebiletin fosforly tynajtkyshtardyn zhyldyk normasy zhalpy kabyldangan normamen salystyrganda 2 2 6 ese kobejtu kerek Osy kezde superfosfoat tuzdarynyn ziyandy әserin tolygymen bejtaraptajdy Su algan kezde fosfor osimdiktin bojyna kәdimgi surauga karaganda zhaksy sinedi A S Turdyn pikirinshe 1981 natrij hloridi natrij sulfatyna karaganda maktaga ziyanyrak Ol osimdiktin kuramyndagy kүkirtti azajtyp fosfor men zhalpy azottyn molsherin zhogarlatady Atalgan tuzdardyn zhogargy koncentraciyasynda osimdiktin bojyndagy K Sa Mg din kuramy azayady Sheteldik okymystylardyn ajtuynsha aralastyryp tuzdagan kezde tuzdardyn ulylygy ajtarlyktaj tomendegen Mysaly NaCl men Na2CO3 ziyandy әserlerin CaSO4 eritindisin kosu arkyly әlsiretuge bolady Kalij kүrishtin osip damuyna zhaksy әser etedi Ol zhetispegen zhagdajda osimdiktin osui bayaulajdy egin әrtүrli aurularga shaldykkysh bolady Kүrish egiletin dalalardyn topyraktarynyn kuramynda kalij zhetkilikti molsherde Birak kүrish osy elementtin zhenil formalaryn bojyna zhaksy siniredi Kүrishtin vegetativti salmagy kalyptasu kezinde kalijdin kop molsherimen korektenedi Sondyktan topyraktyn kuramynda onyn zhenil siniriletin formalary zhetkilikti bolu kerek Kүrishke kalijlik tynajtkyshtardyn ishinde kuramynda 30 40 K2O nemese kalij hloridi bar kalij tuzyn sebedi Tuzdy topyraktarga kalij hloridin koldangan zhon Үndistandyk okymystylardyn ajtuynsha tuzdy topyrakta R zhәne K tomendep dәn men sabannyn kuramyndagy akuyz kobejedi Zhogaryda ajtylgandardy eskere otyryp kүrishtin uly NaCl tuzyna reakciyasyn onyn azotty zhәne fosforly tynajtkyshtarga degen kazhettiligin zertteudin praktikalyk zhәne gylymi mәni zor ekendigin ajtuga bolady Kүrish osimdiginin osuine damuyna zhәne vegetaciyalyk salmaktyn zhinaluyna topyrak tuzdylygynyn azotty zhәne fosforly tynajtkyshtardyn әseri Fenologiyalyk bakylaular bojynsha kүrishtin osuindegi erte fazalarynda mochevinanyn zhәne kos superfosfattyn on әseri anyktaldy Butaktanu fazasynda kүrish osimdigine azot zhetispegendigin bajkauga bolady zhapyraktardyn ashyk zhasyl tүsi zhanama osindilerdin bolmauy Hlorly tuzdylykta osimdik alasalau bolady birak zhapyraktyn tүsi kanyk әri koyu bolady Hlor ionynyn keri әserinin belgileri osimdik zhapyraktarynyn birinshi yarusta kurgauynan bajkalady Өsimdiktin zhagdajy azot pen fosfordy engizgen kezde zhaksarganyn koruge bolady Bul ekeuin birge koldangan kezde osimdiktin syrtky korinisi әdemi bolyp korinedi Butaktanu fazasynda zhagdajy kanagattanarlyktaj bolady 0 05 bakylaushy osimdiktin engizgen kezde ol azdap nasharlady Mochevinamen korektengen osimdik tuzdy fonga karaganda ozinin koyu zhasyl tүsimen zhәne zhaksy shok tүptiligimen erekshelenedi Hlorly tuzdy topyrakka fosfordy engizgende kүrish osimdiginin zhagdajy azdap zhaksardy birak bul kezde azottyn tapshylygy oryn alady Azottyn nemese fosfordyn bireuin engizgenge karaganda ekeuin birge koldanu zhaksy nәtizhe berdi Ol osimdiktin zhaksy osip damuynan bajkalady Butaktanu fazasynda bakylaushy nuskadagy osimdiktin biiktigi hlorly tuzdalgan topyraktagyga karaganda 1 sm ge biik bolady Mochevinany engizgen kezde anyk biiktigi 3 8 sm bolady Fosfordy koldangan kezde ol 26 sm ge al olardy birge koldanganda 41 sm ge ten bolgan Mochevina osimdiktin biiktigimen katar kүrishtin damuyna da zhaksy әserin tigizedi Қos superfosfat zhanama osindilerdin kalyptasuyna ykpal etpegenimen azot fonynda olardyn sanynyn kobeyuine әser etti Butaktanu fazasynan bastap kүrishtin karkyndy osuin bajkauga bolady 4 keste Butaktanu fazasynan tүtiktenuge dejin bakylaushy osimdiktin biiktigi 23 sm den 42 43 sm ge dejin ozgergen Fondarmen salystyrganda tynajtylgan nuskalardyn ishinde azotty zhәne azotty fosforly tynajtkyshtar osuge zhaksy әser bergen Kүrish osimdiginin osip damuyna tuzdar men tynajtkyshtardyn әser etuinin atalgan zandylyktary vegetaciyanyn sonyna dejin saktalgan Kүrish osimdiginin en biik uzyndygy azotty zhәne fosforly tynajtkyshtardy birge koldangan kezde bajkalady Mochevina men azotty fosforly tynajtkyshtaryn kүrishke bergen kezde trubalanu gүldenu fazasyna dejin zhanama osindilerdin sany artkan bir osimdikke 3 5 4 0 dana Tuzdy topyrakta mineraldy tynajtkyshty koldangan kezde kүrish osimdiginin vegetaciyalyk salmagy artady Onyn zhinaluyna mochevina zhaksy әser etedi hlorly tuzdylyk kezinde 10 shiki osimdiktin salmagy 14 5 g kurady Azotka karaganda fosfor kүrish osimdiginin vegetaciyalyk salmagyn azdap arttyrady Mochevina men kos superfosfatty birge koldangan kezde osimdik kop salmak berdi Butaktanu fazasynan trubalanu zhәne gүldenu fazasyna augan kezde kүrish osimdiginin vegetaciyalyk salmagy intensivti karkyndy zhinalgany bajkaldy Gүldenu fazasynda mochevina men azotty fosforly tynajtkysh engizgen kezde 10 dana kүrish osimdiginin shiki vegetaciyalyk salmagy sәjkesinshe 156 5 zhәne 167 7 g kurajdy Sonymen topyraktyn hlorly tuzdanuy kүrish osimdiginin osuine damuyna zhәne vegetaciyalyk salmagynyn zhinaluyna keri әser etti Mineraldy tynajtkyshtar koskan kezde olardyn biiktigi biosalmagy әsirese zhanama osindilerdin sany artady Mochevina kos superfosfattan gori zhaksy әser beredi al ekeuin birge koldanganda әser odanda zhaksy bolady Kүrish onimi men onyn kurylysyna topyrak tuzdylygynyn azotty zhәne fosforly tynajtkyshtyn әseri Hlorly tuzdalgan zhapyrakka azotty zhәne fosforly tynajtkyshty engizgende kүrish onimi kurylymynyn barlyk korsetkishterin zhogarlatty Azotty tynajtkyshty bir zhakty koldanganda basty sipsebastyn uzyndygyn 14 5 sm ge dejin uzartty bul kezdegi ondagy dәnnin sany 76 danany kurady Қos superfosfattyn әseri mochevinaga karaganda әlsizdeu al ekeuin birge koldanganda olar үlken mәnge ie bolady Tuzdalgan topyraktarda bos dәndilikti tomendetuge mineraldy tynajtkyshtardyn alatyn orny zor Mochevina men superfosfattyn bireuin koldanganda ol 12 zhәne 18 ga dejin al birge koldanganda 11 dejin tomendedi Kүrish osimdikterinin manyzdy korsetkishterinin biri shoktүptiligi ol onyn onip osu sharttarymen tygyz bajlanysty Topyrak kedej bolgan zhagdajda osimdikterde zhanama orkender ospedi Mochevinany koskannan zhanama orkenderdin sany artty Hlorly tuzdalgan topyrakta bir osimdikke 3 5 dana zhanama orkender keledi onyn 2 5 danasy onimdi bolady Fosforly tynajtkyshtar kүrish osimdiginde zhanama orkenderdi osirmedi Birak onyn mochevinamen birshge koskan kezde zhanama orkenderdin әsirese onimdilerdin sany artkandygy bajkaldy Kүrish sharuashylygy gylymi zertteu әleuetinin artta kalushylygy 2011 zhyly Қazakstanda kүrish bojynsha gylymi zertteu zhumystaryn zhүrgizuge ortasha eseppen 38 million tengeden astam karzhy bolindi bul kүrish sharuashylygy zhalpy onimderinin 0 2 pajyzynan artyk emes Bul dengej damushy elderdin dengejinen үsh ese tomen zhәne auyl sharuashylygy sektory tiimdi elderdin dengejinen 15 ese tomen Resejde kүrish sharuashylygyndagy agrarlyk gylymdy karzhylandyru songy eki zhylda zhalpy kүrish ondirisinin 0 7 pajyzdan astamyn kurajdy Kүrishtin onimdiligi men sapasyn arttyrudyn basty tezheushi faktorlarynyn biri uaktyly sort zhanartudy zhүrgizbeu zhәne tukym sharuashylygy zhumystarynyn tomen dengeji bolyp tabylady Osy sebepten songy 10 15 zhylda kүrishtin onimdiligi artkan zhok zhәne tomen bolyp kalyp otyr Budan baska kүrish alkaptarynda sanyraukulakty aurulardyn pajda boluymen zhәne kyzyl topyrakty sor alkaptar basuymen bajlanysty kүrishtin onimdiligi men sapasynyn tomendeui bajkalady Selekciyaga salyngan salymdardyn ekonomikalyk tiimdiligi AҚSh mamandarynyn bagalauy bojynsha 1 300 kurajdy Kүrish sharuashylygy sorttardy zhanartudy talap etedi ojtkeni kez kelgen sort 3 4 zhylda eskiredi Marzhan zhәne Kuban degen sorttaryn Қyzylorda oblysynyn kүrishshileri 20 zhyldan astam uakyt osirip keledi Olar eskirgen zhәne әr tүrli aurularga ushyragan Zhergilikti galymdar zhana audandastyrylgan sorttardy shygaryp zhatkany belgili birak olardy engizuge karazhat zhok Resejde memlekettin koldauymen kүrish sorttary үnemi zhanartylyp otyrady zhylyna 5 7 zhana sort pajda bolady Bүgingi tanda Resejdin sharuashylyktary kүrishtin 40 ka zhuyk ozindik sorttaryn pajdalanady bul onimdilikke bizge karaganda 2 esege artyk zhәne tүpki nәtizhede rentabeldilikke әser etedi Қazakstan Respublikasynyn kүrish sharuashylygy salasyn kazirgi zamangy әlemdik bәsekege kabiletti dengejge narykka shygaru mynadaj mindetterdi birtindep sheshudi talap etedi sorttardy shagyn audandastyru bir sorttylykty enseru zhүjeli sortty auystyru zhәne sort zhanartu karkyndy zhagdajda da resurs үnemdejtin gerbicidsiz tehnologiya zhagdajynda da onimdiligi zhogary әmbebap tiptegi sorttardy engizu Kүrish sharuashylygy salasyndagy gylymi zertteulerdin sapasy men shynajylygyn arttyru zhәne kүrish pen kүrishtik auyspaly egis dakyldarynyn zhana sorttaryn zhasau procesin zhyldamdatu kүrish sharuashylygynyn su zhәne resurstaryn үnemdejtin tehnologiyalaryn әzirleu үshin Қazak kүrish sharuashylygy ҒZI ZhShS tin gylymi tehnikalyk infrakurylymyn kajta zhangyrtu kazhet Selekciyalyk tukym sharuashylygy zhumystarynyn tehnikalyk nashar zharaktaluy kazakstandyk selekciyanyn zhana sorttaryn engizu karkynynyn tomen boluynyn zhәne kүrishtin resejlik sorttarymen bәsekede artta kalyp koyuynyn desek te zhergilikti selekciyanyn zhana genotipteri olardan sipsebastarynyn onimdiligi zhәne bejimdelu әleueti zhagynan ozady basty sebebi Perennial rice breeding nursery Bul problema zhalpy sondaj ak arnajy maksattagy auyl sharuashylygy tehnikasynyn tym zhetispeuine bajlanysty tuyndap otyr Қazak kүrish sharuashylygy gylymi zertteu instituty ZhShS nyn shagyn gabaritti selekciyalyk tukym sepkishteri egin oru mashinalary kombajndary zhok Zhana sort tukymdarymen onerkәsiptik tukym sharuashylygyn әsirese ondiristik egisterdi kol enbegimen kamtamasyz etu mүmkin emes Shagyn gabaritti selekciyalyk tehnika bolgan zhagdajda Memlekettik sortsynaudy sharttyk negizde zhana sorttardy ondiristik synaudy sorttyk agrotehnikanyn negizgi elementterin zerdeleudi zhәne zhana selekciyalyk zhetistikterdi keninen praktikaga tezdetip engizudi katar zhүrgizuge bolar edi Kүrish pen auyspaly kүrish egisi dakyldarynyn zhana onimdiligi zhogary sorttaryn osiru zhonindegi selekciyalyk procesti zhedeldetu үshin instituttyn kadrlyk kuramyn nygajtu mindetti tүrde zhylyzhaj keshenin salu zhyl bojy үzdiksiz zertteu zhүrgizuge mүmkindik beretin zamanaui fitotron keshenderin kuru kazhet Shet elderdin tәzhiribesi korsetkendej tipti Ontүstik Koreya Indiya Filipin araldary siyakty tabigi klimattyk zhagdajy kүrish selekciyasyna barynsha kolajly zherlerde de selekciyalyk zhylyzhajlardyn nemese fitotrondardyn boluy selekciyalyk procestin manyzdy boligi bolyp tabylady Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet ҚoldanyluyKүrish negizgi azyktyk dakyldardyn biri Kүrish dәninen spirt krahmal alynady syra dajyndalady kagaz zhasalady Kebegi mal azygy odan zhogary sapaly maj aluga bolady Syrtky siltemelerAleshin E P i dr Ris M 1993 Zhajlybaj K N Kүrish osirudin sorttyk tehnologiyasy zhәne agroekologiyalyk negizderi Қ o 2001 Derekkozder Қazak enciklopediyasy Ontүstik Қazakstan oblysynyn enciklopediyasy 4 tom