Литосфералық тақталар

Литосфералық тақталар -Жер литосферасының мейлінше ауқымды бөліктері. Литосфералық тақталар тектоникасы, немесе жаңа жаһандық тектоника деп аталатын геотектоникалық тұжырымдамаға сәйкес, жердің литосфералық қабаты он бес шамалы ірі-ірі дербес литосфералық тақталарға дараланған. Бұл тақталардың әрқайсысы астеносфера бетімен көлбеу бағытта ұдайы жылжып отырады (континенттер ығысуы, мұхит түбінің спредингі). Әрбір литосфералық тақта мұхиттық орталық жоталардың дәл орта тұсына сәйкес келетін мұхиттық рифтер түрінде көрініс беретін созылу аймағынан белдемі деп аталатын сығымдалу белдеміне қарай жылжиды. Аталған белдем екі қозғалмалы тақтаның бір-бірімен соқтығысу аймағы болып табылады, бұл соқтығысу жұқа мұхиттық литосфераның біршама қалың континенттік литосфера астына қарай сұғынуы (субдукция) немесе екі континенттің соқтығысуы (коллизия) нәтижесінде туындайды. Литосфералық тақталардың созылу, не бір-бірінен ажырау шекаралары "дивергенттік шекаралар" деп аталса, олардың соқтығысу аймақтары "конвергенттік шекара" деп аталады. Литосфералық тақталар тектоникасы тұжырымдамасына сәйкес, Жер шарындағы тектоникалык белсенділік (жерсілкінулер, жанартаулар әрекеті, жылу ағымдарының жоғары мөлшері, цунами толқындары және т.б.) тек қана осы литосфера шекараларына шоғырланған. Жекелеген литосфералық тақталардың көлбеу бағытта жылжу жылдамдығы орта есеппен жылына 1—2 см-ден 10—12 см-ге дейін жететіндігі анықталған.

Жер қыртысының түбегейлі екі түрлі түрі бар - континенттік және мұхиттық қыртыс. Кейбір литосфералық тақталар тек мұхиттық қыртыстан (мысалы, ең үлкен Тынық мұхиттық тақта) тұрады, басқалары мұхит қыртысына дәнекерленген континенттік қыртыс блогынан тұрады.

Мұхиттық литосфераның жалпы қалыңдығы (литосфера қалыңдығы) мұхиттардың рифт аймақтары аймағында 2–3 км-ден континенттік шеттерге жақын 80–90 км-ге дейін өзгереді. Материктік литосфераның қалыңдығы 200–220 км-ге жетеді.

Литосфералық тақталар үнемі контурларын өзгертіп отырады, олар рифтинг және дәнекерлеу нәтижесінде бөлінуі мүмкін, соқтығыс нәтижесінде біртұтас тақтаны құрайды. Литосфералық тақталар планетаның мантиясына да түсіп, сыртқы ядроның тереңдігіне жетуі мүмкін. Екінші жағынан, жер қыртысының тақталарға бөлінуі екіұшты сипатқа ие және геологиялық білім жинақталған сайын жаңа тақталарға ажыратылады, ал кейбір тақталар шекаралары жоқ деп есептеледі. Сондықтан тақталардың контурлары осы мағынада да уақыт өте өзгереді.

Зерттелуі

Алғаш рет 1965 жылы жердің литосфералық тақталар тізбегіне бөлінгеніне назар аударған канадалық геолог - Джон Тузо Уилсон болған еді. Бірнеше жылдан кейін американдық Томас Хант Морган және француз Стефан Пишон литосфералық тақталардың шекараларын анықтады.

Литосфералық тақталардың түрі

Жер бетінің 90%-нан астамын он төрт ірі литосфералық тақталар алып жатыр.

• Тынық мұхиты тақтасы - 103 300 000 км²

• Солтүстік Америка тақтасы - 75 900 000 км²

• Еуразиялық тақта - 67 800 000 км²

• Африка тақтасы - 61 300 000 км²

• Антарктикалық тақта - 60 900 000 км²

• Австралиялық тақта - 47 000 000 км²

• Оңтүстік Америка тақтасы - 43 600 000 км²

• Сомали тақтасы - 16 700 000 км²

• Наска тақтасы - 15 600 000 км²

• Үндістан тақтасы - 11 900 000 км²

• Филиппин тақтасы - 5 500 000 км²

• Араб платформасы - 5 000 000 км²

• Кариб тақтасы - 3 200 000 км²

• Кокос тақтасы - 2 900 000 км²

Литосфералық тақталардың соқтығысу түрлері

Мұхиттық-континенттік соқтығысу

Соқтығыс шекарасы мұхиттық және континенттік тақталар арасында өтеді. Мұхиттық қыртысы бар тақтаның континенттік тақтаның астына қозғалуы. Соқтығыс мысалдары: Оңтүстік Америка плитасымен Наска плитасы және Солтүстік Америка плитасымен Кокос тақтасы.

Мұхиттық-мұхиттық соқтығысу

Тақталарлардың бірі, аралдар тобы орналасқан екінші тақтаның астына қозғалуы. Соқтығыс мысалдары: Солтүстік Америка плитасы Охот тақтасымен, Амур тақтасымен, Филиппин тақтасымен және Үнді-Австралия тақтасымен; Кариб тақтасымен Оңтүстік Америка тақтасы.

Континенттік-континенттік соқтығысу

Тақталардың бір-біріне кірмей, қосылып тауларды құрайтын соқтығысу түрі. Соқтығыс мысалы: Еуразия тақтасы мен Үндістан тақтасы.

Литосфералық тақталардың қозғалу жылдамдығы

Біздің уақыттағы литосфералық тақталардың көлденең қозғалу жылдамдығы жылына 1-ден 6 см-ге дейін өзгереді (тақталардың бөліну жылдамдығы 2-ден 12 см/жылға дейін). Орта Атлант жотасынан тақталардың бөліну жылдамдығы оның солтүстік бөлігінде жылына 2,3 см, ал оңтүстік бөлігінде жылына 4 см. Тақталар Пасха аралының жанындағы Шығыс Тынық мұхиты жотасының жанында ең жылдам қозғалады - олардың жылдамдығы жылына 18 см. Тақталардың ең баяу жылдамдығы Аден шығанағы мен Қызыл теңізде бекітілді - жылына 1-1,5 см.

Дереккөздер

1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология/Жалпы редакциясын басқарған — түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасыныњ ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов — Алматы: "Мектеп" баспасы" Ж А Қ , 2003. — 248 бет. ?SВN 5-7667-8188-1, ?SВN 9965-16-512-2