Швеция (швед. Sverige ), ресми атауы — Швеция Патшалығы (швед. Konungariket Sverige ) — Еуропада орналасқан ел. Скандинавия елдерінің бірі. Швеция Корольдігі — Солтүстік Еуропадағы Скандинавия түбегінің шығысы мен оңтүстігін алып жатқан мемлекет. Cолтүстік-батысында Норвегиямен, солтүстік-шығысында Финляндиямен шектеседі. Оңтүстік-шығысын Балтық теңізі, ал оңтүстік-батысын (Швецияны Даниядан бөліп тұр) мен Каттегат, Скагеррак бұғаздарының сулары шайып жатыр.
Швеция Патшалығы швед. Konungariket Sverige | |||||
| |||||
Ұран: «För Sverige i tiden» | |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Құрылды | X ғасыр | ||||
Тәуелсіздік күні | 6 маусым 1523 жыл (Кальмар униясынан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | Швед тілі | ||||
Елорда | Стокгольм | ||||
Ірі қалалары | Стокгольм, Гётеборг, Мальмё, | ||||
Үкімет түрі | Конституциялық монархия | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 55-ші орын 450 295 км² 8,7 | ||||
Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | ▲ 10 302 984 адам (89-шы) 23 адам/км² (198-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▲ 563,882 млрд. $ (39-шы) ▲ 54,628 $ (15-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▼ 528,929 млрд. $ (23-ші) ▼ 51,242 $ (12-ші) | ||||
АДИ (2018) | ▲ 0,937 (өте жоғары) (8-ші) | ||||
Валютасы | (SEK) | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | SE | ||||
ХОК коды | SWE | ||||
Телефон коды | +46 | ||||
Уақыт белдеулері | +1, жазда +2 |
Швецияның иелігіне сондай-ақ Балтық теңізіндегі пен аралдары мен бірнеше ұсақ аралдар да кіреді. Аумағы 449964 км2. Халқы 10,1 млн. Швецияның ұлттық құрамы негізінен бір текті. Халқының 91%-ын шведтер құрайды. Сонымен бірге (3%), саамдар, норвегтер, даттықтар (6%) тұрады. Ресми тілі — швед тілі. Дінге сенушілердің көпшілігі — өкілдері (94%), католиктер (1,5%), мұсылмандар мен иудаизм дініндегілер де бар. Астанасы — Стокгольм қаласы. Ірі қалалары: Стокгольм, Гетеборг, Кальмар, Упсала, Мальме, Хельсингборг (қала халқының үлесі 83%-ды құрайды). Әкімшілік-аумақтық жағынан 21 ленге (губернияға) бөлінеді. Швеция тарихи-географиялық жағынан үшке: Геталанд (оңтүстігінде), Свеаланд (елдің орталық бөлігі), Норландқа (Швецияның ең үлкен аймағы, ел аумағының 60%-ын алып жатыр, солтүстік бөлігі) бөлінеді. Швеция — конституциялық монархия. Мемлекет басшысы — король (, 1973 жылдан). Жоғарғы заң шығарушы органы — бір палаталы парламент — риксдаг. Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Ұлттық мейрамы — швед туының күні, 6 маусым (1503). Ақша бірлігі — . БҰҰ-ның (1946), Солтүстік кеңестің (1952), Еуропа кеңесінің (1995), Еуропа Одағының (1995) Шенген аймағының (1996), НАТО (2024) мүшесі.
Табиғаты
Географиялық жағдайы
Швеция Еуропаның Атлант мұхиты бойы аймағында, қоңыржай белдеудің солтүстік бөлігінде (тайга мен аралас ормандардың, елдің қиыр оңтүстік — жайпақ жапырақты ормандар белдемшелерінде) орналасқан. Жағалаулары негізінен онша биік емес, жартасты болып келеді. Ботния шығанағының солтүстік және оңтүстік-батыс шеттері аласа, аккумулятивті, құмдауытты жағалаулар. Оңтүстігінде, абразивті жағалаулар басым. Солтүстік және батыс аудандарын , жоталар мен тауішілік ойыс телімдері қыраттармен үйлесіп келетін Скандинавия таулары (биіктігі 2123 м-ге дейін, ) алып жатыр. Оңтүстігінде Скандинавия тауларынан Ботния шығанағына қарай аласаратын (биіктігі 200 — 800 м) қыраты орналасқан. Қырат терең бөлшектенген, өзен және көл аңғарлары бар. Оңтүстікке қарай Орта швед ойпаты орналасқан, мұнда көлдер көп. Мұздық рельеф формалары кең таралған. Елдің оңтүстігінде жазықтардың радиалдық жүйесімен жекелеген қырқалар мен массивтерге бөлшектенген жатыр. Швеция Шығыс Еуропа платформасының шегінде орналасқан.
Пайдалы қазбалар
Швецияның жер қойнауы металға бай болғанымен минералдық отынға кедей. Металл кентастары кен орындары магмалық және метаморфтық жыныстардың мол қорымен байланысқан. Шөгінді жыныстардың шектеулігіне байланысты таскөмірдің, мұнай мен табиғи газдың кен орындары жоққа тән. Темір кен орындары кентас қорларының мөлшері жөнінен дүние жүзіндегі ең бай кен орындарының қатарына атады. Темір қорларының 80%-дан астамы шоғырланған негізгі аудан поляр шеңберінің арғы жағында, орналасқан. Түсті металдардың негізгі кен орындары Норланд үстіртінде. Бұл құрамында мыс, мырыш, қорғасын, алтын, күміс, сұр колчедан, күшәла бар кешенді сульфид кентастарының Булиден Кристинеберг аудандағы кен орны, қорғасын (Лайсвалль) мен мыс (Аитик) кен орындары.
Климаты
Климаты Гольфстримнің күшті жылылық әсеріне ұшыраған қоңыржай. Елдің солтүстік аудандарындағы климат неғұрлым қаталдау. Орталық және оңтүстік аудандарындағы климат теңіздіктен континенттікке ауыспалы (кей жерлерде — теңіздік). Оңтүстігінде қаңтардағы орташа темпетурасы 0 — 5°С, солтүстігінде –6 — 14°С болады. Жазы салқындау, оңтүстігінде шілденің орташа темпетурасы 15 — 17°С, солтүстігінде 10 — 11°С шамасында. Бүкіл Швеция аумағындағы қыс ұзаққа созылып, жазы қысқа болады. Елдің барлық аумағына қар түседі, алайда қар жамылғысы бар-жоғы 47 күн, ал 170 — 190 күн бойы сақталады. Таулардағы жылдық жауын-шашын мөлшері 1500 — 1700 мм-ді (кей жерлерде 2000 мм-ге дейін), елдің оңтүстігіндегі жазықтарда 700 — 800 мм-ді, солтүстік-шығыста 300 — 600 мм-ді құрайды. Швецияда қысқа, қар, жаңбыр суларымен толығатын өзендер көп (ең ірілері Доль-Эльвен, Турне-Эльв, Клар-Эльвен, т.б.). Өзендерінің көпшілігі шығысқа қарай ағып, Ботния шығанағы мен Балтық теңізіне құяды. Олар электр қуатын өндіруге кеңінен пайдаланылады (53%), Швецияда аумағы 1 км2-ден асатын 4 мыңнан аса көл бар. Неғұрлым ірі көлдері: Венерн (аумағы 5585 км2), Веттерн, Ельмарен, Меларен, т.б. Норландтағы көптеген көлдер тектоникалық ойыстарда орналасқан.
Флорасы мен фаунасы
Ормандар ел аумағының жартысынан астамын алып жатыр. Онда негізінен қарағай мен шырша, қайың, көктерек, т.б. жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстікте аралас ормандар, ал Сконе түбегінде емен мен шамшаттан тұратын жалпақ жапырақты ормандар өседі. Ел аумағының 14%-ын батпақтар алып жатыр (негізінен Норландта). Скандинавия тауларында 900 — 950 м биіктікке дейін және солтүстікте 350 — 400 м биіктікке дейін тау-тайгалық өсімдіктер, одан жоғарырақ қисық діңді қайыңдар, тундралық өсімдіктер өседі (15%). Ормандарда бұлан, қоңыр аю, қасқыр, сілеусін, түлкі, ақ тиін, сусар, ақ қоян, оңтүстікте борсық, еуропалық кірпі, тундрада сусар, қара түлкі, леммингтер кездеседі. Суда жүзетін құстар кең тараған. 16 ұлттық саябақ пен 850 қорық жұмыс істейді (негізгілері: Абиску, Муддус, Пельекайсе, Сарек-Шефаллет, т.б.).
Тарихы
Швеция аумағында алғашқы адамдар б.з.б. 8 — 9-мыңжылдықта пайда болған. Шамамен б.з.б. 3-мыңжылдықта бұрын аңшылық және балық аулаумен айналысқан халық мал және егін шаруашылығына көшті. Б.з.б. 2-мыңжылдықта құрлықтық Еуропадан Швеция аумағына тобындағы мал өсіретін тайпалар баса-көктеп кіріп, жергілікті тұрғындарды бағындырды. Б.з. бас кезінде онда солтүстік герман тайпалары ( пен басқа да антикалық авторлардың мәліметі бойынша — (), (геттер, , т.б.) өмір сүрді. Олар әскери көсем - конунгтің билігіне бағынып, Риммен және оның герман провинцияларымен, 5 ғасырдан бастап франктермен, фриздермен, славяндармен, Балтық бойындағы халықтармен сауда-саттық жүргізді. 8 — 11 ғасырларда швед викингтері сауда жүргізу мен тонау мақсатында көршілес аймақтар мен , Византияға, мен хазарларға, Араб халифатына жорықтар жасап тұрды. Алғашқы сауда орталықтары салына бастады. 11 ғасырлардың бас кезінде елге христиан діні енді. Осы кезде (Свитьод) құрылып, швед халқы қалыптаса бастады. Шведтердің 1240 ж. басқарған орыс және түркі-моңғолдардың біріккен әскерінен жеңілуі олардың шығысқа қарай жылжуын тоқтатты. 1250 — 1363 ж. елде Фолькунгтер әулеті орталықтандырылған мемлекет құрды. Олар көп ұзамай Финляндияны бағындырды. 1397 жылы Кальмар униясы бойынша Швеция, Дания мен Норвегия бір монарх — Дания королінің қол астына бірікті. 1471 ж. Швеция Даниядан ішкі автономияны жеңіп алды. Дания үстемдігіне қарсы көтерілістің басшысы 1523 жылы. Швеция королі болып () сайланды. 1610 — 12 ж. швед әскерлері Ресейге жасалған поляк интервенциясына қатысты. 17 ғасырда Швеция Еуропадағы аса қуатты мемлекеттердің біріне айналып, өз иеліктерін кеңейтті. Лифляндия, Солтүстік Германия жерлері қосылып алынып, даттар Скандинавия түбегінен қуылды. Бірақ 1700 — 1721 жылы Ресеймен болған нәтижесінде Балтық жағалауындағы, Карелиядағы (Выборг қаласы) жерлерінен айрылып, ірі теңіз державасы болудан қалды. 18 ғасырлардың ортасында Финляндияның оңтүстік-шығыс бөлігі Ресейге кетіп, 1808 — 1809 жылы орыс-швед соғысынан кейін бүкіл Финляндиядан айрылуға мәжбүр болды. 1814 жылы бойынша Швецияның құрамына Норвегия енді. 1834 жылы Швецияның тұрақты қарулы бейтараптығы жөніндегі декларация қабылданды. 1905 жылы Норвегиямен жасалған уния бейбіт жолмен бұзылып, Норвегия өз дербестігіне ие болды. 1-дүниежүзілік соғыста Швеция бейтараптығын сақтады. 2-дүниежүзілік соғыс кезінде Швеция бейтараптығын сақтағанымен неміс әскерлеріне өз аумағы арқылы өтуге мүмкіндік берді. Соғыстан кейін 1948 жылы “Маршалл жоспарына” қосылып, АҚШ-тан қаржылай көмек алды. Дегенмен, НАТО құрылғанда Швеция өзінің әскери одақтарға қатыспау саясатын жариялады. Швецияның қазіргі мемлекеттік құрылысы 1974 жылғы конституциямен айқындалған. 1982 жылдан бері Швециядағы үкімет билігін өз қолдарында ұстап келеді.
Швецияның жасыл байлығы
Швед орман өнеркәсібі бұрыннан ағашты мұқият өңдеуімен даңққа бөленген. Ол кесілген ағаш материалдар, фанера, целлюлоза, қағаз экспортында жетекші орын алады, Ел орман өнеркәсібінің негізгі бөлігі Венерн көлі ауданында шоғырланған. Мұнда кең аумақты қылқан жапырақты және аралас ормандар өседі, толып жатқан өзендер ағаштың немесе оның өңделген өнімдерін жағалауға жеткізуге мүмкіндік береді. Өлке целлюлоза алу үшін қажет таза суға да бай.
Швед орман шаруашылығы — ағаштарды кесу, оларды қайта қалпына келтіру және қайта кесу циклді қарапайым қағидаға келтірілген. Кәдімгі орманда құрап бара жатқан ескі ағаштар жас орман өскіндерін қоректендіреді. Топырақ үздіксіз құнарланып, құрылымы жақсара түседі. Ағаш ретінде кесілетін орман алқабында іс жүзінде: ағаштың діңі, бұтақтары, тамырлары, қабықтары түгел дерлік пайдаға асырылады. Швед ормандарынан көптеген қазіргі заманғы техниканы көруге болады. Мысалы, әмбебап ауыр жүк тартушы комбайн ағаштарды кесу, тамырларды, бұтақтарды қию, діңдерді жинау мен оларды жолға сүйреп шығару жұмыстарын атқара алады. Бұл аспалы құрал-жабдықтары бар және ондаған әр түрлі жұмыстарды орындай алатын нағыз орман комбайны. Желмен толтырылатын үлкен дөңгелектердің арқасында оның топыраққа зиян келтірмейтіні маңызды. Арнайы машиналар ағаш құлатылған жердің өзінде-ақ бұтақтар мен басқа да қалдықтарды бағалы технологиялық ұнтақтарға айналдырады.
Орман шаруашылығының дамуы көптеген әлеуметтік жайттармен күрделене түседі. Швед ормандарына бытырыңқылық пен ала-құлалық тән. Орман алқаптарының жартысына жуығы мен фермерлерге тиісті.
Олардағы телімдер шағын, сондықтан ормандарды бірігіп пайдалану мен қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу үшін кооперативтерге бірігеді. Швеция ормандарының 1/4 бөлігі орман өнеркәсібі компанияларының иелігінде, орман массивтерінің 1/5 бөлігі мемлекет меншігінде. Ормандардың қалған бөлігі қоғамдық болып есептеледі. Оған бұғы жайылымдары, ұлттық саябақтар, шіркеулік жерлер, т. б. жатады. Мұндай заңдық және шаруашылық ала-құлалық жағдайда орман шаруашылығын дамытудың көптеген маңызды мәселелерін шешу күрделене түседі. Қатаң табиғат қорғау заңдарына, орманды пайдаланудың мызғымас ғылыми негіздеріне, мамандардың жоғары біліктілігіне қарамастан орман ісін қате, жыртқыштықпен жүргізу жайттары болып тұрады. Әсіресе орман өнеркәсібі компаниялары көптеген тәртіп бұзушылыққа жол береді.
Экономикасы
Швеция — жоғары дамыған өнеркәсіпті ел. Швецияның кедей қазіргі заманғы өнеркәсіптік қоғамға айналуы темір кентастары, ағаш пен су қуатына байланысты болды. , қағаз бен болат шығару үшін қолданылған бұл табиғи ресурстар экспортқа бейімделген өнеркәсіптің негізін қалады. "Швед социализмі" атанған бұл ұлттық экономикалық үлгі капиталистік және социалистік даму жолдарының ең озық қасиеттерін қамтыған жеке меншік үстемдігі бар аралас түрдегі нарықтық қатынастарға сүйенеді.
Швецияның негізгі өнеркәсібі
Швеция өнеркәсібі экспортқа бағытталған, сол себепті оның өнімі елдің барлық сыртқы саудасының негізін құрайды. Швеция негізінен әртүрлі құрылыс материалдарын, жиһаз, құрастырылатын үйлер шығарады. Бұған қоса металлургия (сапалы және арнаулы болаттар шығару), машина жасау, ағаш өңдеу, , химия, тағам (негізінен сүт және ет өнімдерін шығару) өнеркәсібі неғұрлым жоғары дамыған. Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі құятын өзендердің бойына шоғырланған. Өндіріс орындарының көпшілігі Швецияның орталық ауданында орналасқан. Ең ірі “Швед болат компаниясы” концерні мемлекет меншігінде. Машина жасау саласына барлық өнеркәсіп өнімдерінің 50%-ына жуығы тиеді. Автомобиль және зауыттары оңтүстік және орталық Швецияда шоғырланған. Автомобиль өнеркәсібі “Volvo” (“Вольво”) компаниясының зауыттары Гетеборгте, ал “Saab-Scanіa” (“Сааб-Шаниа”) компаниясының зауыттары орналасқан. Дәрі-дәрмек жасау мен биотехнология салалары — швед экономикасының ең үрдісті және болашағы зор өнеркәсіп салалары. 1994 — 1996 жылдары Швециядағы дәрі-дәрмек рыногы 15%-ға өсті. Швед компаниялары онкология, гастроэнтерология, кардиологияда қолданылатын дәрілерді шығаруға маманданған. Электр және Стокгольм мен Вестерос қалаларына шоғырланған. Сондай-ақ Стокгольм телекоммуникация және шығаратын “Erіcsson” (“Эрикссон”) және “Elektrolux” (“Электролюкс”) компаниялары бүкіл дүние жүзіне белгілі. Аграрлық швецияның жетекші саласы — етті-сүтті өсіру. Ірі қара мал бүкіл Швеция аумағында өсірілсе, шошқа мен үй құстары елдің оңтүстігінде ғана өсіріледі. үшін бүкіл ел аумағының 7%-ына жуығы пайдаланылады. Өңделетін жерлердің басым бөлігі оңтүстік аудандарда шоғырланған, мұнда бидай, сұлы, күнбағыс, картоп егіледі. Тиімді технологияның арқасында Швеция өзінің бидайға, мен картопқа деген мұқтаждығын толық қанағаттандырады. Кеме жасау кәсіпорындары , Мальме, қалаларында орналасқан. Швеция— өндірісінің барлық түрлерін экспортқа мол шығаратын ел (Финляндиямен бірге бүкіл дүние жүзіндегі қағаз бен целлюлозаның 10 — 15%-ын өндіреді). Ел аумағының 68%-ын ормандар алып жатыр. Елде банк жүйесі мен туризм жақсы дамыған.
Швеция және Қазақстан экономикалық қатынастары
1992 жылы 16 қаңтарда Швеция Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін таныды. 1992 жылы 7 сәуірде Қазақстан мен Швецияның арасында орнатылды. 2000 жылдың 11 ақпанынан бастап Алматыда Швецияның құрметті консулдығы жұмыс істейді. 2001 жылдың шілдесінде олимпиада жеңімпазы В.Смирнов Швециядағы Қазақстан Республикасының құрметті консулы болып тағайындалды. 1994 жылы 23-25 наурызда Алматы қаласында “Қазақстандағы Швеция күндері” өткізілді. Швеция мен Қазақстан арасындағы тауар айналымы 2000 жылы 66,5 млн. АҚШ долларын құраса, бұл көрсеткіш 2002 жылы 66,1 млн-ға тең болды. Швециядағы ұлттық табысты жан басына шаққандағы жылдық көрсеткіш 24000 АҚШ долларына тең (2003). Швеция сыртқа машиналар мен , қағаз, , металдар, темір кентастарын шығарады. Сырттан , , , , аяқ киім, әкеледі. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Ұлыбритания, Норвегия, АҚШ, Дания, Франция.
Дереккөздер
- 1 шілде 2009 жылы
- финше, , , және идиш — халқы аз ұлттардың тілдері
- Population Statistics Sweden. Retrieved 18 October 2019.
- World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.
- Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.
- История Швеции, М., 1974
- Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5
- “Малые страны” Западной Европы и страны Северной Европы в 1945 — 2000 жж., М., 2004
Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 63 20 00 s e 16 52 00 sh b 63 33333 s e 16 86667 sh b 63 33333 16 86667 G O Ya Shveciya shved Sverige akp resmi atauy Shveciya Patshalygy shved Konungariket Sverige akp Europada ornalaskan el Skandinaviya elderinin biri Shveciya Koroldigi Soltүstik Europadagy Skandinaviya tүbeginin shygysy men ontүstigin alyp zhatkan memleket Coltүstik batysynda Norvegiyamen soltүstik shygysynda Finlyandiyamen shektesedi Ontүstik shygysyn Baltyk tenizi al ontүstik batysyn Shveciyany Daniyadan bolip tur men Kattegat Skagerrak bugazdarynyn sulary shajyp zhatyr Shveciya Patshalygy shved Konungariket SverigeҰran For Sverige i tiden Әnuran tyndau akp Shveciyanyn ornalasuy koyu zhasyl Europada ashyk zhasyl zhәne koyu sur Euroodakta ashyk zhasyl TarihyҚuryldy X gasyrTәuelsizdik kүni 6 mausym 1523 zhyl Kalmar uniyasynan Memlekettik kurylymyResmi tili Shved tiliElorda StokgolmIri kalalary Stokgolm Gyoteborg Malmyo Үkimet tүri Konstituciyalyk monarhiyaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 55 shi oryn 450 295 km 8 7Zhurty Sarap 2019 Tygyzdygy 10 302 984 adam 89 shy 23 adam km 198 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 563 882 mlrd 39 shy 54 628 15 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 528 929 mlrd 23 shi 51 242 12 shi ADI 2018 0 937 ote zhogary 8 shi Valyutasy SEK Қosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody SEHOK kody SWETelefon kody 46Uakyt beldeuleri 1 zhazda 2Shveciyanyn lenderge bolinui Shveciyanyn ieligine sondaj ak Baltyk tenizindegi pen araldary men birneshe usak araldar da kiredi Aumagy 449964 km2 Halky 10 1 mln Shveciyanyn ulttyk kuramy negizinen bir tekti Halkynyn 91 yn shvedter kurajdy Sonymen birge 3 saamdar norvegter dattyktar 6 turady Resmi tili shved tili Dinge senushilerdin kopshiligi okilderi 94 katolikter 1 5 musylmandar men iudaizm dinindegiler de bar Astanasy Stokgolm kalasy Iri kalalary Stokgolm Geteborg Kalmar Upsala Malme Helsingborg kala halkynyn үlesi 83 dy kurajdy Әkimshilik aumaktyk zhagynan 21 lenge guberniyaga bolinedi Shveciya tarihi geografiyalyk zhagynan үshke Getaland ontүstiginde Svealand eldin ortalyk boligi Norlandka Shveciyanyn en үlken ajmagy el aumagynyn 60 yn alyp zhatyr soltүstik boligi bolinedi Shveciya konstituciyalyk monarhiya Memleket basshysy korol 1973 zhyldan Zhogargy zan shygarushy organy bir palataly parlament riksdag Zhogargy atkarushy organy үkimet Ұlttyk mejramy shved tuynyn kүni 6 mausym 1503 Aksha birligi BҰҰ nyn 1946 Soltүstik kenestin 1952 Europa kenesinin 1995 Europa Odagynyn 1995 Shengen ajmagynyn 1996 NATO 2024 mүshesi TabigatyGeografiyalyk zhagdajy Shveciya Europanyn Atlant muhity bojy ajmagynda konyrzhaj beldeudin soltүstik boliginde tajga men aralas ormandardyn eldin kiyr ontүstik zhajpak zhapyrakty ormandar beldemshelerinde ornalaskan Zhagalaulary negizinen onsha biik emes zhartasty bolyp keledi Botniya shyganagynyn soltүstik zhәne ontүstik batys shetteri alasa akkumulyativti kumdauytty zhagalaular Ontүstiginde abrazivti zhagalaular basym Soltүstik zhәne batys audandaryn zhotalar men tauishilik ojys telimderi kyrattarmen үjlesip keletin Skandinaviya taulary biiktigi 2123 m ge dejin alyp zhatyr Ontүstiginde Skandinaviya taularynan Botniya shyganagyna karaj alasaratyn biiktigi 200 800 m kyraty ornalaskan Қyrat teren bolshektengen ozen zhәne kol angarlary bar Ontүstikke karaj Orta shved ojpaty ornalaskan munda kolder kop Muzdyk relef formalary ken taralgan Eldin ontүstiginde zhazyktardyn radialdyk zhүjesimen zhekelegen kyrkalar men massivterge bolshektengen zhatyr Shveciya Shygys Europa platformasynyn sheginde ornalaskan Pajdaly kazbalar Shveciyanyn zher kojnauy metalga baj bolganymen mineraldyk otynga kedej Metall kentastary ken oryndary magmalyk zhәne metamorftyk zhynystardyn mol korymen bajlanyskan Shogindi zhynystardyn shekteuligine bajlanysty taskomirdin munaj men tabigi gazdyn ken oryndary zhokka tәn Temir ken oryndary kentas korlarynyn molsheri zhoninen dүnie zhүzindegi en baj ken oryndarynyn kataryna atady Temir korlarynyn 80 dan astamy shogyrlangan negizgi audan polyar shenberinin argy zhagynda ornalaskan Tүsti metaldardyn negizgi ken oryndary Norland үstirtinde Bul kuramynda mys myrysh korgasyn altyn kүmis sur kolchedan kүshәla bar keshendi sulfid kentastarynyn Buliden Kristineberg audandagy ken orny korgasyn Lajsvall men mys Aitik ken oryndary Klimaty Klimaty Golfstrimnin kүshti zhylylyk әserine ushyragan konyrzhaj Eldin soltүstik audandaryndagy klimat negurlym kataldau Ortalyk zhәne ontүstik audandaryndagy klimat tenizdikten kontinenttikke auyspaly kej zherlerde tenizdik Ontүstiginde kantardagy ortasha tempeturasy 0 5 S soltүstiginde 6 14 S bolady Zhazy salkyndau ontүstiginde shildenin ortasha tempeturasy 15 17 S soltүstiginde 10 11 S shamasynda Bүkil Shveciya aumagyndagy kys uzakka sozylyp zhazy kyska bolady Eldin barlyk aumagyna kar tүsedi alajda kar zhamylgysy bar zhogy 47 kүn al 170 190 kүn bojy saktalady Taulardagy zhyldyk zhauyn shashyn molsheri 1500 1700 mm di kej zherlerde 2000 mm ge dejin eldin ontүstigindegi zhazyktarda 700 800 mm di soltүstik shygysta 300 600 mm di kurajdy Shveciyada kyska kar zhanbyr sularymen tolygatyn ozender kop en irileri Dol Elven Turne Elv Klar Elven t b Өzenderinin kopshiligi shygyska karaj agyp Botniya shyganagy men Baltyk tenizine kuyady Olar elektr kuatyn ondiruge keninen pajdalanylady 53 Shveciyada aumagy 1 km2 den asatyn 4 mynnan asa kol bar Negurlym iri kolderi Venern aumagy 5585 km2 Vettern Elmaren Melaren t b Norlandtagy koptegen kolder tektonikalyk ojystarda ornalaskan Florasy men faunasy Ormandar el aumagynyn zhartysynan astamyn alyp zhatyr Onda negizinen karagaj men shyrsha kajyn kokterek t b zhapyrakty agashtar osedi Ontүstikte aralas ormandar al Skone tүbeginde emen men shamshattan turatyn zhalpak zhapyrakty ormandar osedi El aumagynyn 14 yn batpaktar alyp zhatyr negizinen Norlandta Skandinaviya taularynda 900 950 m biiktikke dejin zhәne soltүstikte 350 400 m biiktikke dejin tau tajgalyk osimdikter odan zhogaryrak kisyk dindi kajyndar tundralyk osimdikter osedi 15 Ormandarda bulan konyr ayu kaskyr sileusin tүlki ak tiin susar ak koyan ontүstikte borsyk europalyk kirpi tundrada susar kara tүlki lemmingter kezdesedi Suda zhүzetin kustar ken taragan 16 ulttyk sayabak pen 850 koryk zhumys istejdi negizgileri Abisku Muddus Pelekajse Sarek Shefallet t b TarihyKorol Shveciya aumagynda algashky adamdar b z b 8 9 mynzhyldykta pajda bolgan Shamamen b z b 3 mynzhyldykta buryn anshylyk zhәne balyk aulaumen ajnalyskan halyk mal zhәne egin sharuashylygyna koshti B z b 2 mynzhyldykta kurlyktyk Europadan Shveciya aumagyna tobyndagy mal osiretin tajpalar basa koktep kirip zhergilikti turgyndardy bagyndyrdy B z bas kezinde onda soltүstik german tajpalary pen baska da antikalyk avtorlardyn mәlimeti bojynsha getter t b omir sүrdi Olar әskeri kosem konungtin biligine bagynyp Rimmen zhәne onyn german provinciyalarymen 5 gasyrdan bastap franktermen frizdermen slavyandarmen Baltyk bojyndagy halyktarmen sauda sattyk zhүrgizdi 8 11 gasyrlarda shved vikingteri sauda zhүrgizu men tonau maksatynda korshiles ajmaktar men Vizantiyaga men hazarlarga Arab halifatyna zhoryktar zhasap turdy Algashky sauda ortalyktary salyna bastady 11 gasyrlardyn bas kezinde elge hristian dini endi Osy kezde Svitod kurylyp shved halky kalyptasa bastady Shvedterdin 1240 zh baskargan orys zhәne tүrki mongoldardyn birikken әskerinen zhenilui olardyn shygyska karaj zhylzhuyn toktatty 1250 1363 zh elde Folkungter әuleti ortalyktandyrylgan memleket kurdy Olar kop uzamaj Finlyandiyany bagyndyrdy 1397 zhyly Kalmar uniyasy bojynsha Shveciya Daniya men Norvegiya bir monarh Daniya korolinin kol astyna birikti 1471 zh Shveciya Daniyadan ishki avtonomiyany zhenip aldy Daniya үstemdigine karsy koterilistin basshysy 1523 zhyly Shveciya koroli bolyp sajlandy 1610 12 zh shved әskerleri Resejge zhasalgan polyak intervenciyasyna katysty 17 gasyrda Shveciya Europadagy asa kuatty memleketterdin birine ajnalyp oz ielikterin kenejtti Liflyandiya Soltүstik Germaniya zherleri kosylyp alynyp dattar Skandinaviya tүbeginen kuyldy Birak 1700 1721 zhyly Resejmen bolgan nәtizhesinde Baltyk zhagalauyndagy Kareliyadagy Vyborg kalasy zherlerinen ajrylyp iri teniz derzhavasy boludan kaldy 18 gasyrlardyn ortasynda Finlyandiyanyn ontүstik shygys boligi Resejge ketip 1808 1809 zhyly orys shved sogysynan kejin bүkil Finlyandiyadan ajryluga mәzhbүr boldy 1814 zhyly bojynsha Shveciyanyn kuramyna Norvegiya endi 1834 zhyly Shveciyanyn turakty karuly bejtaraptygy zhonindegi deklaraciya kabyldandy 1905 zhyly Norvegiyamen zhasalgan uniya bejbit zholmen buzylyp Norvegiya oz derbestigine ie boldy 1 dүniezhүzilik sogysta Shveciya bejtaraptygyn saktady 2 dүniezhүzilik sogys kezinde Shveciya bejtaraptygyn saktaganymen nemis әskerlerine oz aumagy arkyly otuge mүmkindik berdi Sogystan kejin 1948 zhyly Marshall zhosparyna kosylyp AҚSh tan karzhylaj komek aldy Degenmen NATO kurylganda Shveciya ozinin әskeri odaktarga katyspau sayasatyn zhariyalady Shveciyanyn kazirgi memlekettik kurylysy 1974 zhylgy konstituciyamen ajkyndalgan 1982 zhyldan beri Shveciyadagy үkimet biligin oz koldarynda ustap keledi Shveciyanyn zhasyl bajlygyShveciya kүzi kazan 2005 Shved orman onerkәsibi burynnan agashty mukiyat ondeuimen dankka bolengen Ol kesilgen agash materialdar fanera cellyuloza kagaz eksportynda zhetekshi oryn alady El orman onerkәsibinin negizgi boligi Venern koli audanynda shogyrlangan Munda ken aumakty kylkan zhapyrakty zhәne aralas ormandar osedi tolyp zhatkan ozender agashtyn nemese onyn ondelgen onimderin zhagalauga zhetkizuge mүmkindik beredi Өlke cellyuloza alu үshin kazhet taza suga da baj Shved orman sharuashylygy agashtardy kesu olardy kajta kalpyna keltiru zhәne kajta kesu cikldi karapajym kagidaga keltirilgen Kәdimgi ormanda kurap bara zhatkan eski agashtar zhas orman oskinderin korektendiredi Topyrak үzdiksiz kunarlanyp kurylymy zhaksara tүsedi Agash retinde kesiletin orman alkabynda is zhүzinde agashtyn dini butaktary tamyrlary kabyktary tүgel derlik pajdaga asyrylady Shved ormandarynan koptegen kazirgi zamangy tehnikany koruge bolady Mysaly әmbebap auyr zhүk tartushy kombajn agashtardy kesu tamyrlardy butaktardy kiyu dinderdi zhinau men olardy zholga sүjrep shygaru zhumystaryn atkara alady Bul aspaly kural zhabdyktary bar zhәne ondagan әr tүrli zhumystardy oryndaj alatyn nagyz orman kombajny Zhelmen toltyrylatyn үlken dongelekterdin arkasynda onyn topyrakka ziyan keltirmejtini manyzdy Arnajy mashinalar agash kulatylgan zherdin ozinde ak butaktar men baska da kaldyktardy bagaly tehnologiyalyk untaktarga ajnaldyrady Orman sharuashylygynyn damuy koptegen әleumettik zhajttarmen kүrdelene tүsedi Shved ormandaryna bytyrynkylyk pen ala kulalyk tәn Orman alkaptarynyn zhartysyna zhuygy men fermerlerge tiisti Olardagy telimder shagyn sondyktan ormandardy birigip pajdalanu men kajta kalpyna keltiru zhumystaryn zhүrgizu үshin kooperativterge birigedi Shveciya ormandarynyn 1 4 boligi orman onerkәsibi kompaniyalarynyn ieliginde orman massivterinin 1 5 boligi memleket menshiginde Ormandardyn kalgan boligi kogamdyk bolyp esepteledi Ogan bugy zhajylymdary ulttyk sayabaktar shirkeulik zherler t b zhatady Mundaj zandyk zhәne sharuashylyk ala kulalyk zhagdajda orman sharuashylygyn damytudyn koptegen manyzdy mәselelerin sheshu kүrdelene tүsedi Қatan tabigat korgau zandaryna ormandy pajdalanudyn myzgymas gylymi negizderine mamandardyn zhogary biliktiligine karamastan orman isin kate zhyrtkyshtykpen zhүrgizu zhajttary bolyp turady Әsirese orman onerkәsibi kompaniyalary koptegen tәrtip buzushylykka zhol beredi EkonomikasyShveciya zhogary damygan onerkәsipti el Shveciyanyn kedej kazirgi zamangy onerkәsiptik kogamga ajnaluy temir kentastary agash pen su kuatyna bajlanysty boldy kagaz ben bolat shygaru үshin koldanylgan bul tabigi resurstar eksportka bejimdelgen onerkәsiptin negizin kalady Shved socializmi atangan bul ulttyk ekonomikalyk үlgi kapitalistik zhәne socialistik damu zholdarynyn en ozyk kasietterin kamtygan zheke menshik үstemdigi bar aralas tүrdegi naryktyk katynastarga sүjenedi Shveciyanyn negizgi onerkәsibi Ericsson Shveciya onerkәsibi eksportka bagyttalgan sol sebepti onyn onimi eldin barlyk syrtky saudasynyn negizin kurajdy Shveciya negizinen әrtүrli kurylys materialdaryn zhiһaz kurastyrylatyn үjler shygarady Bugan kosa metallurgiya sapaly zhәne arnauly bolattar shygaru mashina zhasau agash ondeu himiya tagam negizinen sүt zhәne et onimderin shygaru onerkәsibi negurlym zhogary damygan Cellyuloza kagaz onerkәsibi kuyatyn ozenderdin bojyna shogyrlangan Өndiris oryndarynyn kopshiligi Shveciyanyn ortalyk audanynda ornalaskan En iri Shved bolat kompaniyasy koncerni memleket menshiginde Mashina zhasau salasyna barlyk onerkәsip onimderinin 50 yna zhuygy tiedi Avtomobil zhәne zauyttary ontүstik zhәne ortalyk Shveciyada shogyrlangan Avtomobil onerkәsibi Volvo Volvo kompaniyasynyn zauyttary Geteborgte al Saab Scania Saab Shania kompaniyasynyn zauyttary ornalaskan Dәri dәrmek zhasau men biotehnologiya salalary shved ekonomikasynyn en үrdisti zhәne bolashagy zor onerkәsip salalary 1994 1996 zhyldary Shveciyadagy dәri dәrmek rynogy 15 ga osti Shved kompaniyalary onkologiya gastroenterologiya kardiologiyada koldanylatyn dәrilerdi shygaruga mamandangan Elektr zhәne Stokgolm men Vesteros kalalaryna shogyrlangan Sondaj ak Stokgolm telekommunikaciya zhәne shygaratyn Ericsson Eriksson zhәne Elektrolux Elektrolyuks kompaniyalary bүkil dүnie zhүzine belgili Agrarlyk shveciyanyn zhetekshi salasy etti sүtti osiru Iri kara mal bүkil Shveciya aumagynda osirilse shoshka men үj kustary eldin ontүstiginde gana osiriledi үshin bүkil el aumagynyn 7 yna zhuygy pajdalanylady Өndeletin zherlerdin basym boligi ontүstik audandarda shogyrlangan munda bidaj suly kүnbagys kartop egiledi Tiimdi tehnologiyanyn arkasynda Shveciya ozinin bidajga men kartopka degen muktazhdygyn tolyk kanagattandyrady Keme zhasau kәsiporyndary Malme kalalarynda ornalaskan Shveciya ondirisinin barlyk tүrlerin eksportka mol shygaratyn el Finlyandiyamen birge bүkil dүnie zhүzindegi kagaz ben cellyulozanyn 10 15 yn ondiredi El aumagynyn 68 yn ormandar alyp zhatyr Elde bank zhүjesi men turizm zhaksy damygan Shveciya zhәne Қazakstan ekonomikalyk katynastary Shveciya zhәne EO mүshesi 1992 zhyly 16 kantarda Shveciya Қazakstan Respublikasynyn memlekettik tәuelsizdigin tanydy 1992 zhyly 7 sәuirde Қazakstan men Shveciyanyn arasynda ornatyldy 2000 zhyldyn 11 akpanynan bastap Almatyda Shveciyanyn kurmetti konsuldygy zhumys istejdi 2001 zhyldyn shildesinde olimpiada zhenimpazy V Smirnov Shveciyadagy Қazakstan Respublikasynyn kurmetti konsuly bolyp tagajyndaldy 1994 zhyly 23 25 nauryzda Almaty kalasynda Қazakstandagy Shveciya kүnderi otkizildi Shveciya men Қazakstan arasyndagy tauar ajnalymy 2000 zhyly 66 5 mln AҚSh dollaryn kurasa bul korsetkish 2002 zhyly 66 1 mln ga ten boldy Shveciyadagy ulttyk tabysty zhan basyna shakkandagy zhyldyk korsetkish 24000 AҚSh dollaryna ten 2003 Shveciya syrtka mashinalar men kagaz metaldar temir kentastaryn shygarady Syrttan ayak kiim әkeledi Negizgi sauda seriktesteri Germaniya Ұlybritaniya Norvegiya AҚSh Daniya Franciya Derekkozder1 shilde 2009 zhyly finshe zhәne idish halky az ulttardyn tilderi Population Statistics Sweden Retrieved 18 October 2019 World Economic Outlook Database October 2019 International Monetary Fund Human Development Report 2019 agyl PDF United Nations Development Programme 10 December 2019 Tekserildi 10 zheltoksan 2019 Istoriya Shvecii M 1974 Қazirgi dүnie geografiyasy Hrestomatiya Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 11 synybyna arnalgan oku kuraly Қ Ahmetov T Uvaliev G Tүsipbekova Almaty Mektep baspasy 2007 ISBN 9965 36 216 5 Malye strany Zapadnoj Evropy i strany Severnoj Evropy v 1945 2000 zhzh M 2004 Bul geografiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet