Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Картографиялық проекция, картографиялық кескін – Жер эллипсоидының (шардың) немесе планетаның бетін математикалық тәсілдер арқылы жазықтықта бейнелеу.
Картада кездесетін бұрмаланулар сипатына қарай, картографиялық проекциялардың мынадай түрлері белгілі: тең ауданды, тең бұрышты, тең аралықты және еркін проекциялар.
Тең ауданды проекциялардағы карталарда географиялық объектілердің ауданы бұрмаланбай дәл беріледі, бірақ өте үлкен аумақтарда бұрыштар мен геометриялық пішіндер елеулі бұрмалануға ұшырайды.
Тең бұрышты проекциялардағы карталарда бұрыштардың бұрмалануы жоқ. Сонымен қатар мұндай карталарда аумағы шағын жерлер пішіні де дәл кескінделеді. Ал ұзындықтың масштабы картаның кез келген нүктесінде барлық бағытта да бірдей мөлшерде сақталады. Неғұрлым аумағы үлкен географиялық объектілердің ауданы қатты бұрмалануға ұшырайды.
Тең аралықты проекциялардағы картада ұзындықтың масштабты тек канa бір басты бағыт бойынша, тек параллель — немесе мередиан бойымен ғана сақталады. Бұрыштар мен ауданнын бүрмалануы соншалықты байқала бермейді.
Еркін проекциялардағы карталарда бұрыштар мен ауданның, ұзындықтың бұрмалануы аз мөлшерде картаның кез келген нүктесінде кездеседі.
Географиялық объектілерді жазықтыққа көшіру үшін пайдаланылатын көмекші геометриялық беттердің түріне және картографиялық тордың ерекшелігіне қарай проекциялар: цилиндрлік, конустық және азиммуттық деп бөлінеді.
Азимуттық проекцияда параллельдер тұйық шеңбер жасап, ал меридиандар бір нүктеден жан-жаққа бойлық бұрыштарының көрсеткішіне сәйкес бөлінген түзу сызықтар түрінде таралады. Азимуттық проекциялар жекелеген материктер мен полюстік аймақтардың картасын жасауда кенінен қолданылады.
Цилиндрлік проекцияда параллельдер мен меридиандар көп жағзайда бір- біріне тікбұрыш жасап орналасады. Цилиндрлік проекциялар дүниежүзілік карталардың барлық түрін жасауда кеңінен пайдаланылады.
Конустық проекциялар қоңыржай ендіктерде орнасқан аумақтар үшін өте қолайлы, бұрмалану аз байқалады. Сондықтан Ресей, Қазақстан және ТМД елдерінің карталары көбінесе осы проекциялар негізінде жасалады.
Картографиялық проекция теориясы
Картографиялық проекция теориясы (басқаша аты – математикалық картография) Жер эллипсоидын қағаз бетінде кескіндеудегі жіберілетін бұрмаланудың барлық түрлерін зерттейді және өте аз бұрмаланумен ғана кескінделетін проекцияларды құру әдістерін қарастырады. Проекциялар ұсақ және орта масштабты карталар жасауға қолданылатындықтан, Жер эллипсоидысы бетінің сферадан айырмашылығы ескеріліп сфера жазықтығындағы карта белгілі бір радиус R мөлшерінде ғана бейнеленеді.Картографиялық проекциядағы меридиандар (А=const болған жағдайында) мен параллельдерден (В=const жағдайда) картографиялық тор құралады.
Картографиялық проекция теориясының дамуы
Картографиялық проекция теориясының дамуы геодезияның, астрономияның, географияның, математиканың дамуымен тығыз байланысты. Оның ғылыми негізі Ежелгі Грекияда (біздің заманымыздан бұрын 6 – I ғасыр) жасалды. Ең көне Картографиялық проекция – жұлдыздар картасын жасауға қолданылған милеттік Фалестің гномондық проекциясы. Картографиялық проекция біздің заманымыздан бұрын III ғасырда Гиппархтың, Птолемейдің, б.з. XVI ғасырында Г.Меркатордың, XVII – XVIII ғасырларда Р.Бонның, Д.Кассинидің, И.Ламберттің, Л.Эйлердің, Ж.Лагранждың XIX ғасырда К.Гаусстың, А.Тиссоның еңбектерінде дамыды. КСРО картографтары В.В. Каврайский, Н.А. Урмаев, тағы басқа еңбектері теорияны одан әрі жетілдірді.
- Әр түрлі Картографиялық проекцияларда құрылған карталар нақты жер бетінің кескінін біраз бұрмалап көрсетеді. Бұрмалану үш түрлі болады:
- а) бұрыштық (картадағы бұрыштар глобустағы бұрыштарға тең болмайды);
- ә) аудандық (аудандардың масштабы картаның әр аумағында әр түрлі);
- б) сызықтық (картаның бір сызығының әрбір нүктесінде масштаб әр түрлі).
Бұл үш түрлі бұрмаланудың үшеуі де глобуста болмайды.
- Картографиялық проекция бұрмалану сипатына қарай төмендегідей жіктеледі:
- Тең бұрышты (конформдық) Картографиялық проекцияларға масштаб тек нүктенің орнына ғана тәуелді болады, ал бағытына байланысты болмайды. Мұндай проекциялардағы бұрмалану эллипстері шеңберге айналады; мысалы, Меркатор проекциясы мен стереография проекциясы;
- Тең шамалы (эквиваленттік) Картографиялық проекцияларда аудандар сақталады: мұндай проекцияларда жасалған карталардағы фигуралардың ауданы осы фигуралардың ауданына пропорционал, ал пропорционалдық коэффициенті картаның бас масштабының квадратына кері шама болады. Бұрмалану эллипстерінің ауданы әр уақытта да өзгермейді, тек олардың пішіні мен бағдары жағынан ғана айырмашылығы болады. Еркін Картографиялық проекциялар тең бұрышты да тең шамалы да проекцияларға жатпайды.
Олардың ішінде тең аралық (бас масштабтары бірі-біріне тең) және ортодромиялық (шарының үлкен шеңбері – ортодромиялары түзу сызықпен кескінделеді) проекциялар ерекшеленеді.
- Сфераның жазықтыққа (қағаз бетіне) жайғанда тең бұрыштық, тең шамалық, тең аралық және ортодромиялық қасиеттері пайдаланылмайды. Кескінделетін аймақтың әр жеріндегі бұрмалануды көрсету үшін төмендегі әдістер қолданылады:
- а) карта торының немесе эскизінің әр жерінде бұрмалану эллипсі көрсетіледі;
- ә) изоколдар (мәні бірдей бұрмалану сызықтары) беріледі;
- б) карталардың әр жерінде кейбір сфералық сызықтар (көбінесе, ортодромия “О” мен локсодромия “Л”) сызылады.
Қалыпты Картографиялық проекциялар
Меридиандар мен кескінделуі жағынан жіктелімдеу – Картографиялық проекциялардың тарихи дамуының нәтижесі. Цилиндрлік проекциялар – меридиандары тең қашықтықпен өтетін параллель түзу сызықтармен, параллельдері меридиандарға перпендикуль түзу сызықтармен кескінделетін проекциялар. Бұлар экватордың не белгілі бір пареллельдің бойындағы ауданды бейнелеуге қолайлы. Теңіз қатынасы карталарын сызуға Меркатордың тең бұрышты цилиндрлік проекциясы қолданылады.
Гаусс – Крюгер проекциясы
Тең бұрышты, көлденең, цилиндрлік Картографиялық проекция – топографиялық карталар жасауға және триангуляция деректерін өңдеуге пайдаланылады. Конустық проекциялар – параллельдері концентрлік шеңберлермен, меридиандары ортогональдік түзу сызықтармен кескінделетін проекциялар. Бұл проекцияларда бұрмалану бойлыққа байланысты болмайды, сондықтан параллельдер бойымен орналасқан аудандарды бейнелеуге қолайлы келеді, сондай-ақ, геодезиялық проекция ретінде де қолданылады.
Азимуттық проекциялар
Параллельдері концентрлік шеңберлер, меридиандары параллельдердің радиустары болып келетін Картографиялық проекция Оларда меридиандардың арасындағы бұрыш тиісті бойлықтардың айырымына тең болады. Азимуттық проекциялардың жеке түріне перспективтік проекциялар жатады. Жалған конустық проекциялар – параллельдері концентрлік шеңберлермен, орта меридианы түзу сызықпен, қалған меридиандары қисық сызықпен бейнеленетін проекциялар. Жалған цилиндрлік проекциялар – параллельдері параллель түзу сызықтармен, орта меридианы осы сызыққа перпендикуль түзумен, қалған меридиандары қисық сызықтармен кескінделетін проекциялар. Жартылай конустық проекциялар – параллельдері орта меридианды кескіндейтін түзу сызық бойындағы шеңберлермен бейнеленетін проекциялар.
Картадағы бұрмалануларды анықтаудың қарапайым тәсілдері
Карталардағы бұрмаланудың сипаты мен дәрежесін картографиялық торды градустың торымен салыстыру арқылы анықтауға болады. Глобустағы меридиан сызықтары бір нүктеден таралып, полюстерді қосып жатқандықтан ұзындықтары бірдей 1° меридиан доғасының ұзындығы барлық жерде шамамен 111 км-ге тең. Параллельдер мен меридиандар бір-бірімен тікбұрыш жасап қиылысады. Глобустағы параллельдер бірдей қашықтықта орналасады, полюстерге қарай біртіндеп қысқарып, солтүстік және оңтүстік полюсте нүктеге айналады. Глобустағы көршілес параллельдер арасында орналасқан градус торының барлық тор көздері пішіні мен мөлшері жағынан бірлей болады, ал картада бұл тор көздер әртүрлі болуы мүмкін. Бұл географиялық объектілердің пішіні мен ауданының бұрмаланғандығын көрсетеді. Картадағы меридиан сызықтары мөлшерінің әртүрлілігі ұзындықтың бұрмалануын және картаның әр жеріндегі масштабтың бірдей еместігін көрсетеді.
Көптеген карталарда бұрыштың бұрмалануы параллельдер мен мерндиан арасындағы бұрыштың ауытқуына байланысты болады. Соның нәтижесінде аралдардың, түбектердің, теңіздердің кескіндері мен пішіндері карта мен глобуста бірдей болмауы мүмкін. Оларды салыстыру арқылы оңай анықтауға болады.
Карталардағы кездесетін бұрмаланулар жер бетіндегі кескінделген объектілер мен нүктелердің экваторға және бастапқы меридианға байланысты географиялық орнын керсетудің дәлдігіне ешбір кедергі келтірмейді.
Топографиялық карталар
Ірі масштабты жалпы географиялық карталарды топографиялық карта деп аталады. XIX ғасырдын соңында "Дүниежүзінің халықаралық миллиондық картасы" қабылданды. Бұл карта 1:1 000 000 масштабтағы топографиялық карта түрінде жасалды. Мұндай өте үлкен аумақ кескінделген карталар қолдануға өте ыңғайсыз болады, сондықтан оларды жеке табақ беттеріне бөледі. Оларды көп табақты карталар деп атайды. Мұндай картаның бір табақ бетін жасау үшін Жер шарының бетін әрбір 6° сайын жүргізілген меридиандар арқылы бағаналар деп аталатын бөліктерге және әрбір 4° сайын жүргізілген параллельдер арқылы қатарларға бөледі. Бағаналар есебі 180°меридианнан бастап, батыстан шығысқа қарай, ал қатарлар есебі экватордан полюстерге қарай жүргізіледі. Соның нәтижесінде мөлшері бойлық бойынша б° және ендік бойынша 4° трапециялар түріндегі тор көздер пайда болады. Топографиялық карталардың трапеция түріндегі тор көздерінің жоғары (солтүстік) және төменгі (оңтүстік) қабырғалары параллельдер, ал сол және оң жақ бөліктері (батыс және шығыс) меридиандар болып табылады. Карта бұрыштарында осы параллельдер мен меридиандардың градус есебімен алынған координаттары жазылады. Осы мәліметтер көмегімен картадағы қандай да бір объектінің географиялық координатын дәл анықтауға мүмкіндік туады. Географиялық координаттар ендік және бойлық көмегімен, яғни кез келген нүктенің экватор мен бастапқы меридианнан градуспен алғандағы қашықтығы бойынша анықталады.
Ендік экватордан полюстерге қарай 0°-тан 90°-ка дейін есептеледі. Нүктенің солтүстік ендік (с.е.) немесе оңтүстік ендік (о.е.) екендігі анықталады. Бастапқы меридиан Лондон маңындағы арқылы өтеді. Одан шығысқа және батысқа қарай 0°-тан 180°-қа дейін екі бағытта бойлықтар жүргізіледі. Шығысқа қарай шығыс бойлық (ш.б.), батысқа карай батыс бойлық (б.б.) екендігі және ондағы градус көрсеткіші анықталады. Сонымен қатар Гринвичтен шығысқа қарайғы немесе Гринвичтен батысқа қарайғы орны да нақтыланады. Гринвич меридианы бастапқы меридиан ретінде халықаралық келісім бойынша 1884 жылы белгіленген болатын. Алайда көптеген елдер өздерінің топографиялық карталарында жергілікті "бастапқы меридианды" қолданады. Мәселен, бойлықтар Испанияда Мадридтен, Италияда Римнен, Францияда Парижден, Данияда Копенгагеннен басталады. Ал Ресейде ұзақ уақыт бойы Санкт-Петербург қаласы маңындағы астрономиялық обсерваториясы арқылы өтетін меридиан қолданылып келген.
Картографиялық проекцияларды таңдау және қолдану
Сызылатын картаның мақсатына және масштабына байланысты. Өлшеу есептерін шешуге арналған ірі, орта масштабты карталар тең бұрышты проекцияларда, ал жалпы шолу және белгілі бір аумақтар аудандарының арақатысын анықтаушы ұсақ масштабты карталар тең шамалы проекцияларда жасалады. Картографиялық проекцияларды таңдағанда қарапайым проекциялардан бастап, күрделі проекцияларға көшеді. Картографиялық проекция теңіз қатынасында, аспан денелерін картаға түсіруде, тағы басқа ғылыми салаларда да пайдаланылады.
Карталар бойынша азимутты анықтау
Карта бойынша бағдар жасау деген сөз ондағы берілген географиялық объектілерді танып-білу, ең бастысы бағыт-бағдарды ажырату. Орман ішінде, тауда, құмды шөлде немесе айнала нашар көрінетін жағдайда карта бойынша бағдар жасау өте қиынға түседі. Мұндай жағдайларда картаға қосымша түсбағар (компас) пайдаланылады. Түсбағар көмегімен азимут бойынша бағыт анықталады. Ол үшін түсбағардың бағыттаушы үшын жүретін жол бағыты бойымен қою керек, сонда магнит тілінің солтүстік ұшы мен керек зат арасындағы сағат тілімен бағыттас бұрыш өлшемі нағыз азимут, ал табиғатта түсбағар көмегімен магниттік азимут анықталады. Бірақ Жердің магниттік және нағыз (географиялық) полюстері сәйкес келмейтіндіктен, олардың арасында магниттік бұрылу бұрыштары пайда болады. Егер магнит тілінің солтүстік ұшы географиялық полюстен шығысқа қарай бұрылса — дұрыс шығыстық бұрылу, ал батысқа қарай бұрылса — теріс батыстық бұрылу деп аталады.
Магниттік бұрылу Жер шарының барлық бөліктерінде бірдей емес. Нағыз азимуттан магниттік азимутқа өту кезінде есепке алынатын магниттік бұрылу ірі масштабты карталардың әрбір табағы бетінде сызық масштабпен қатар санмен де көрсетіледі. Егер бұрылу шығыстық болса, онда берілген санды нағыз азимуттан алып тастау керек, ал батыстық болса, онда бұрылу көрсеткішін нағыз азимутка қосу керек. Магнит тілінің географиялық полюстерден ауытқу заңдылығын XI ғасырда қытай ғалымы анықтаған.
Ұсақ масштабты географиялық карталардагы жер бедері
Ұсак масштабты карталарда жер бедері қат-қабат бояулар және горизонтальдар көмегімен кескінделеді. Әрбір горизонталь сызығы белгілі бір биіктік сатыларын шектейді. Олар анық әрі көрнекі болу үшін горизонталь аралықтары әртүрлі реңді бояулармен боялады. Бірдей түспен берілгеніне қарамастан, горизонталь сызығының төменгі және жоғарғы бөліктеріндегі биіктік бірдей емес. Биіктік бірте-бірте арта береді. Горизонтальдар арасын толтырып тұрған түсті бояулардың сандық мәні биіктік шкаласында көрсетіледі. Жер бедері дәл кескінделген оқу карталарын деп те атайды. Мұндай карталарда ойпаттар мен ойыстар ашық жасыл түстен қою жасыл түске дейінгі бояумен; қырат, үстірт, таулы үстірт, таулы қыраттар мен биік сары, ашық қоңыр және қою қоңыр түске дейінгі бояулармен кескінделеді.
Дүниежүзілік мұхит түбінің жер бедері көгілдір түстен қою көк түске дейін ауысатын қат-қабат бояулармен қоса, де (бірдей тереңдікті қосатын сызықтар) кескінделеді. Оның сандық көрсеткіштері тереңдік шкаласында беріледі.
XXI ғасыр карталары қандай болуы мумкін?
Өте қарқынды дамып отырған компьютерлік техника география ғылымының көптеген салалары мен маңызды мәселелерін қамтуда. Осындай маңызды өзгерістер картография ғылымына тікелей қатысты, ол жасалуынан айқын көрінеді. Компьютерлік жүйелердің біртіндеп күрделенуі XX ғасырдың 60-жылдары ғылымының пайда болып, жедел дамуына негіз болды. Аса жоғары интеллектілік компьютерлік жүйелер мен мультимедиалық технологияның шығуы табиғаттағы әлі де нақты жауабы табылмаған көптеген құпиялардың сырын ашуға мүмкіндік беретіндігіне дау жоқ. Әсіресе бұл технология климат пен ауа райындағы өзгерістердің (циклондар мен ауа массаларының қозғалысы және т.б.), жер қыртысы мен оның ете терең қойнауларындағы түрліше қозғалыстардың туындауының себептерін түсінуге жағдай жасайды. Сонымен қатар табиғатта болып тұратын түрліше апатты құбылыстарды тұрақты бақылауға алуға, түрлі болжамдар жасауға толық мүмкіндік береді.
Компьютер көмегімен бүгінгі таңда түрліше тақырыптағы электрондық карталар, атластар мен оқулықтар, сондай-ақ білім мен біліктілікке үйрететін географиялық ойындардың жүйелері шығарылып, көпшілікке таратылуда. Бұл бағытта интернет жүйесінің алатын орны да ерекше.
Дереккөздер:
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
- География
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kartografiyalyk proekciya kartografiyalyk keskin Zher ellipsoidynyn shardyn nemese planetanyn betin matematikalyk tәsilder arkyly zhazyktykta bejneleu Kartada kezdesetin burmalanular sipatyna karaj kartografiyalyk proekciyalardyn mynadaj tүrleri belgili ten audandy ten buryshty ten aralykty zhәne erkin proekciyalar Ten audandy proekciyalardagy kartalarda geografiyalyk obektilerdin audany burmalanbaj dәl beriledi birak ote үlken aumaktarda buryshtar men geometriyalyk pishinder eleuli burmalanuga ushyrajdy Ten buryshty proekciyalardagy kartalarda buryshtardyn burmalanuy zhok Sonymen katar mundaj kartalarda aumagy shagyn zherler pishini de dәl keskindeledi Al uzyndyktyn masshtaby kartanyn kez kelgen nүktesinde barlyk bagytta da birdej molsherde saktalady Negurlym aumagy үlken geografiyalyk obektilerdin audany katty burmalanuga ushyrajdy Ten aralykty proekciyalardagy kartada uzyndyktyn masshtabty tek kana bir basty bagyt bojynsha tek parallel nemese meredian bojymen gana saktalady Buryshtar men audannyn bүrmalanuy sonshalykty bajkala bermejdi Erkin proekciyalardagy kartalarda buryshtar men audannyn uzyndyktyn burmalanuy az molsherde kartanyn kez kelgen nүktesinde kezdesedi Geografiyalyk obektilerdi zhazyktykka koshiru үshin pajdalanylatyn komekshi geometriyalyk betterdin tүrine zhәne kartografiyalyk tordyn ereksheligine karaj proekciyalar cilindrlik konustyk zhәne azimmuttyk dep bolinedi Azimuttyk proekciyada parallelder tujyk shenber zhasap al meridiandar bir nүkteden zhan zhakka bojlyk buryshtarynyn korsetkishine sәjkes bolingen tүzu syzyktar tүrinde taralady Azimuttyk proekciyalar zhekelegen materikter men polyustik ajmaktardyn kartasyn zhasauda keninen koldanylady Cilindrlik proekciyada parallelder men meridiandar kop zhagzajda bir birine tikburysh zhasap ornalasady Cilindrlik proekciyalar dүniezhүzilik kartalardyn barlyk tүrin zhasauda keninen pajdalanylady Konustyk proekciyalar konyrzhaj endikterde ornaskan aumaktar үshin ote kolajly burmalanu az bajkalady Sondyktan Resej Қazakstan zhәne TMD elderinin kartalary kobinese osy proekciyalar negizinde zhasalady Kartografiyalyk proekciya teoriyasyKartografiyalyk proekciya teoriyasy baskasha aty matematikalyk kartografiya Zher ellipsoidyn kagaz betinde keskindeudegi zhiberiletin burmalanudyn barlyk tүrlerin zerttejdi zhәne ote az burmalanumen gana keskindeletin proekciyalardy kuru әdisterin karastyrady Proekciyalar usak zhәne orta masshtabty kartalar zhasauga koldanylatyndyktan Zher ellipsoidysy betinin sferadan ajyrmashylygy eskerilip sfera zhazyktygyndagy karta belgili bir radius R molsherinde gana bejnelenedi Kartografiyalyk proekciyadagy meridiandar A const bolgan zhagdajynda men parallelderden V const zhagdajda kartografiyalyk tor kuralady Kartografiyalyk proekciya teoriyasynyn damuyKartografiyalyk proekciya teoriyasynyn damuy geodeziyanyn astronomiyanyn geografiyanyn matematikanyn damuymen tygyz bajlanysty Onyn gylymi negizi Ezhelgi Grekiyada bizdin zamanymyzdan buryn 6 I gasyr zhasaldy En kone Kartografiyalyk proekciya zhuldyzdar kartasyn zhasauga koldanylgan milettik Falestin gnomondyk proekciyasy Kartografiyalyk proekciya bizdin zamanymyzdan buryn III gasyrda Gipparhtyn Ptolemejdin b z XVI gasyrynda G Merkatordyn XVII XVIII gasyrlarda R Bonnyn D Kassinidin I Lamberttin L Ejlerdin Zh Lagranzhdyn XIX gasyrda K Gausstyn A Tissonyn enbekterinde damydy KSRO kartograftary V V Kavrajskij N A Urmaev tagy baska enbekteri teoriyany odan әri zhetildirdi Әr tүrli Kartografiyalyk proekciyalarda kurylgan kartalar nakty zher betinin keskinin biraz burmalap korsetedi Burmalanu үsh tүrli bolady a buryshtyk kartadagy buryshtar globustagy buryshtarga ten bolmajdy ә audandyk audandardyn masshtaby kartanyn әr aumagynda әr tүrli b syzyktyk kartanyn bir syzygynyn әrbir nүktesinde masshtab әr tүrli Bul үsh tүrli burmalanudyn үsheui de globusta bolmajdy Kartografiyalyk proekciya burmalanu sipatyna karaj tomendegidej zhikteledi Ten buryshty konformdyk Kartografiyalyk proekciyalarga masshtab tek nүktenin ornyna gana tәueldi bolady al bagytyna bajlanysty bolmajdy Mundaj proekciyalardagy burmalanu ellipsteri shenberge ajnalady mysaly Merkator proekciyasy men stereografiya proekciyasy Ten shamaly ekvivalenttik Kartografiyalyk proekciyalarda audandar saktalady mundaj proekciyalarda zhasalgan kartalardagy figuralardyn audany osy figuralardyn audanyna proporcional al proporcionaldyk koefficienti kartanyn bas masshtabynyn kvadratyna keri shama bolady Burmalanu ellipsterinin audany әr uakytta da ozgermejdi tek olardyn pishini men bagdary zhagynan gana ajyrmashylygy bolady Erkin Kartografiyalyk proekciyalar ten buryshty da ten shamaly da proekciyalarga zhatpajdy Olardyn ishinde ten aralyk bas masshtabtary biri birine ten zhәne ortodromiyalyk sharynyn үlken shenberi ortodromiyalary tүzu syzykpen keskindeledi proekciyalar erekshelenedi Sferanyn zhazyktykka kagaz betine zhajganda ten buryshtyk ten shamalyk ten aralyk zhәne ortodromiyalyk kasietteri pajdalanylmajdy Keskindeletin ajmaktyn әr zherindegi burmalanudy korsetu үshin tomendegi әdister koldanylady a karta torynyn nemese eskizinin әr zherinde burmalanu ellipsi korsetiledi ә izokoldar mәni birdej burmalanu syzyktary beriledi b kartalardyn әr zherinde kejbir sferalyk syzyktar kobinese ortodromiya O men loksodromiya L syzylady Қalypty Kartografiyalyk proekciyalarMeridiandar men keskindelui zhagynan zhiktelimdeu Kartografiyalyk proekciyalardyn tarihi damuynyn nәtizhesi Cilindrlik proekciyalar meridiandary ten kashyktykpen otetin parallel tүzu syzyktarmen parallelderi meridiandarga perpendikul tүzu syzyktarmen keskindeletin proekciyalar Bular ekvatordyn ne belgili bir parelleldin bojyndagy audandy bejneleuge kolajly Teniz katynasy kartalaryn syzuga Merkatordyn ten buryshty cilindrlik proekciyasy koldanylady Gauss Kryuger proekciyasyTen buryshty koldenen cilindrlik Kartografiyalyk proekciya topografiyalyk kartalar zhasauga zhәne triangulyaciya derekterin ondeuge pajdalanylady Konustyk proekciyalar parallelderi koncentrlik shenberlermen meridiandary ortogonaldik tүzu syzyktarmen keskindeletin proekciyalar Bul proekciyalarda burmalanu bojlykka bajlanysty bolmajdy sondyktan parallelder bojymen ornalaskan audandardy bejneleuge kolajly keledi sondaj ak geodeziyalyk proekciya retinde de koldanylady Azimuttyk proekciyalarParallelderi koncentrlik shenberler meridiandary parallelderdin radiustary bolyp keletin Kartografiyalyk proekciya Olarda meridiandardyn arasyndagy burysh tiisti bojlyktardyn ajyrymyna ten bolady Azimuttyk proekciyalardyn zheke tүrine perspektivtik proekciyalar zhatady Zhalgan konustyk proekciyalar parallelderi koncentrlik shenberlermen orta meridiany tүzu syzykpen kalgan meridiandary kisyk syzykpen bejnelenetin proekciyalar Zhalgan cilindrlik proekciyalar parallelderi parallel tүzu syzyktarmen orta meridiany osy syzykka perpendikul tүzumen kalgan meridiandary kisyk syzyktarmen keskindeletin proekciyalar Zhartylaj konustyk proekciyalar parallelderi orta meridiandy keskindejtin tүzu syzyk bojyndagy shenberlermen bejnelenetin proekciyalar Kartadagy burmalanulardy anyktaudyn karapajym tәsilderiKartalardagy burmalanudyn sipaty men dәrezhesin kartografiyalyk tordy gradustyn torymen salystyru arkyly anyktauga bolady Globustagy meridian syzyktary bir nүkteden taralyp polyusterdi kosyp zhatkandyktan uzyndyktary birdej 1 meridian dogasynyn uzyndygy barlyk zherde shamamen 111 km ge ten Parallelder men meridiandar bir birimen tikburysh zhasap kiylysady Globustagy parallelder birdej kashyktykta ornalasady polyusterge karaj birtindep kyskaryp soltүstik zhәne ontүstik polyuste nүktege ajnalady Globustagy korshiles parallelder arasynda ornalaskan gradus torynyn barlyk tor kozderi pishini men molsheri zhagynan birlej bolady al kartada bul tor kozder әrtүrli boluy mүmkin Bul geografiyalyk obektilerdin pishini men audanynyn burmalangandygyn korsetedi Kartadagy meridian syzyktary molsherinin әrtүrliligi uzyndyktyn burmalanuyn zhәne kartanyn әr zherindegi masshtabtyn birdej emestigin korsetedi Koptegen kartalarda buryshtyn burmalanuy parallelder men merndian arasyndagy buryshtyn auytkuyna bajlanysty bolady Sonyn nәtizhesinde araldardyn tүbekterdin tenizderdin keskinderi men pishinderi karta men globusta birdej bolmauy mүmkin Olardy salystyru arkyly onaj anyktauga bolady Kartalardagy kezdesetin burmalanular zher betindegi keskindelgen obektiler men nүktelerdin ekvatorga zhәne bastapky meridianga bajlanysty geografiyalyk ornyn kersetudin dәldigine eshbir kedergi keltirmejdi Topografiyalyk kartalarIri masshtabty zhalpy geografiyalyk kartalardy topografiyalyk karta dep atalady XIX gasyrdyn sonynda Dүniezhүzinin halykaralyk milliondyk kartasy kabyldandy Bul karta 1 1 000 000 masshtabtagy topografiyalyk karta tүrinde zhasaldy Mundaj ote үlken aumak keskindelgen kartalar koldanuga ote yngajsyz bolady sondyktan olardy zheke tabak betterine boledi Olardy kop tabakty kartalar dep atajdy Mundaj kartanyn bir tabak betin zhasau үshin Zher sharynyn betin әrbir 6 sajyn zhүrgizilgen meridiandar arkyly baganalar dep atalatyn bolikterge zhәne әrbir 4 sajyn zhүrgizilgen parallelder arkyly katarlarga boledi Baganalar esebi 180 meridiannan bastap batystan shygyska karaj al katarlar esebi ekvatordan polyusterge karaj zhүrgiziledi Sonyn nәtizhesinde molsheri bojlyk bojynsha b zhәne endik bojynsha 4 trapeciyalar tүrindegi tor kozder pajda bolady Topografiyalyk kartalardyn trapeciya tүrindegi tor kozderinin zhogary soltүstik zhәne tomengi ontүstik kabyrgalary parallelder al sol zhәne on zhak bolikteri batys zhәne shygys meridiandar bolyp tabylady Karta buryshtarynda osy parallelder men meridiandardyn gradus esebimen alyngan koordinattary zhazylady Osy mәlimetter komegimen kartadagy kandaj da bir obektinin geografiyalyk koordinatyn dәl anyktauga mүmkindik tuady Geografiyalyk koordinattar endik zhәne bojlyk komegimen yagni kez kelgen nүktenin ekvator men bastapky meridiannan graduspen algandagy kashyktygy bojynsha anyktalady Endik ekvatordan polyusterge karaj 0 tan 90 ka dejin esepteledi Nүktenin soltүstik endik s e nemese ontүstik endik o e ekendigi anyktalady Bastapky meridian London manyndagy arkyly otedi Odan shygyska zhәne batyska karaj 0 tan 180 ka dejin eki bagytta bojlyktar zhүrgiziledi Shygyska karaj shygys bojlyk sh b batyska karaj batys bojlyk b b ekendigi zhәne ondagy gradus korsetkishi anyktalady Sonymen katar Grinvichten shygyska karajgy nemese Grinvichten batyska karajgy orny da naktylanady Grinvich meridiany bastapky meridian retinde halykaralyk kelisim bojynsha 1884 zhyly belgilengen bolatyn Alajda koptegen elder ozderinin topografiyalyk kartalarynda zhergilikti bastapky meridiandy koldanady Mәselen bojlyktar Ispaniyada Madridten Italiyada Rimnen Franciyada Parizhden Daniyada Kopengagennen bastalady Al Resejde uzak uakyt bojy Sankt Peterburg kalasy manyndagy astronomiyalyk observatoriyasy arkyly otetin meridian koldanylyp kelgen Kartografiyalyk proekciyalardy tandau zhәne koldanuSyzylatyn kartanyn maksatyna zhәne masshtabyna bajlanysty Өlsheu esepterin sheshuge arnalgan iri orta masshtabty kartalar ten buryshty proekciyalarda al zhalpy sholu zhәne belgili bir aumaktar audandarynyn arakatysyn anyktaushy usak masshtabty kartalar ten shamaly proekciyalarda zhasalady Kartografiyalyk proekciyalardy tandaganda karapajym proekciyalardan bastap kүrdeli proekciyalarga koshedi Kartografiyalyk proekciya teniz katynasynda aspan denelerin kartaga tүsirude tagy baska gylymi salalarda da pajdalanylady Kartalar bojynsha azimutty anyktauKarta bojynsha bagdar zhasau degen soz ondagy berilgen geografiyalyk obektilerdi tanyp bilu en bastysy bagyt bagdardy azhyratu Orman ishinde tauda kumdy sholde nemese ajnala nashar korinetin zhagdajda karta bojynsha bagdar zhasau ote kiynga tүsedi Mundaj zhagdajlarda kartaga kosymsha tүsbagar kompas pajdalanylady Tүsbagar komegimen azimut bojynsha bagyt anyktalady Ol үshin tүsbagardyn bagyttaushy үshyn zhүretin zhol bagyty bojymen koyu kerek sonda magnit tilinin soltүstik ushy men kerek zat arasyndagy sagat tilimen bagyttas burysh olshemi nagyz azimut al tabigatta tүsbagar komegimen magnittik azimut anyktalady Birak Zherdin magnittik zhәne nagyz geografiyalyk polyusteri sәjkes kelmejtindikten olardyn arasynda magnittik burylu buryshtary pajda bolady Eger magnit tilinin soltүstik ushy geografiyalyk polyusten shygyska karaj burylsa durys shygystyk burylu al batyska karaj burylsa teris batystyk burylu dep atalady Magnittik burylu Zher sharynyn barlyk bolikterinde birdej emes Nagyz azimuttan magnittik azimutka otu kezinde esepke alynatyn magnittik burylu iri masshtabty kartalardyn әrbir tabagy betinde syzyk masshtabpen katar sanmen de korsetiledi Eger burylu shygystyk bolsa onda berilgen sandy nagyz azimuttan alyp tastau kerek al batystyk bolsa onda burylu korsetkishin nagyz azimutka kosu kerek Magnit tilinin geografiyalyk polyusterden auytku zandylygyn XI gasyrda kytaj galymy anyktagan Ұsak masshtabty geografiyalyk kartalardagy zher bederiҰsak masshtabty kartalarda zher bederi kat kabat boyaular zhәne gorizontaldar komegimen keskindeledi Әrbir gorizontal syzygy belgili bir biiktik satylaryn shektejdi Olar anyk әri korneki bolu үshin gorizontal aralyktary әrtүrli rendi boyaularmen boyalady Birdej tүspen berilgenine karamastan gorizontal syzygynyn tomengi zhәne zhogargy bolikterindegi biiktik birdej emes Biiktik birte birte arta beredi Gorizontaldar arasyn toltyryp turgan tүsti boyaulardyn sandyk mәni biiktik shkalasynda korsetiledi Zher bederi dәl keskindelgen oku kartalaryn dep te atajdy Mundaj kartalarda ojpattar men ojystar ashyk zhasyl tүsten koyu zhasyl tүske dejingi boyaumen kyrat үstirt tauly үstirt tauly kyrattar men biik sary ashyk konyr zhәne koyu konyr tүske dejingi boyaularmen keskindeledi Dүniezhүzilik muhit tүbinin zher bederi kogildir tүsten koyu kok tүske dejin auysatyn kat kabat boyaularmen kosa de birdej terendikti kosatyn syzyktar keskindeledi Onyn sandyk korsetkishteri terendik shkalasynda beriledi XXI gasyr kartalary kandaj boluy mumkin Өte karkyndy damyp otyrgan kompyuterlik tehnika geografiya gylymynyn koptegen salalary men manyzdy mәselelerin kamtuda Osyndaj manyzdy ozgerister kartografiya gylymyna tikelej katysty ol zhasaluynan ajkyn korinedi Kompyuterlik zhүjelerdin birtindep kүrdelenui XX gasyrdyn 60 zhyldary gylymynyn pajda bolyp zhedel damuyna negiz boldy Asa zhogary intellektilik kompyuterlik zhүjeler men multimedialyk tehnologiyanyn shyguy tabigattagy әli de nakty zhauaby tabylmagan koptegen kupiyalardyn syryn ashuga mүmkindik beretindigine dau zhok Әsirese bul tehnologiya klimat pen aua rajyndagy ozgeristerdin ciklondar men aua massalarynyn kozgalysy zhәne t b zher kyrtysy men onyn ete teren kojnaularyndagy tүrlishe kozgalystardyn tuyndauynyn sebepterin tүsinuge zhagdaj zhasajdy Sonymen katar tabigatta bolyp turatyn tүrlishe apatty kubylystardy turakty bakylauga aluga tүrli bolzhamdar zhasauga tolyk mүmkindik beredi Kompyuter komegimen bүgingi tanda tүrlishe takyryptagy elektrondyk kartalar atlastar men okulyktar sondaj ak bilim men biliktilikke үjretetin geografiyalyk ojyndardyn zhүjeleri shygarylyp kopshilikke taratyluda Bul bagytta internet zhүjesinin alatyn orny da erekshe Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IV tom Geografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmozhinova t b Өnd tolykt 2 bas Almaty Mektep 2010 304 b sur ISBN 978 601 293 170 9GeografiyaBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet