Архимед (көне грекше: Αρχιμήδης, б.з.б. 287-212) Ежелгі Грекияның ұлы ғалымы, математигі, механигі. Ол Сицилия аралындағы Сиракуз қаласында, туып сонда өмір сүрген. Архимед астроном Фидийдің баласы деген жорамал бар. Архимед сол замандағы ірі мәдениет орталығы – Мысырды аралап, александриялық ғалымдардан, солардың ішінде Конон мен Эратосфеннен білім алған. Оның математикалық еңбектері өз заманынан озық болған, бұл еңбектері дифференциалдық және интегралдық есептеу ашылғанда (17 ғасыр) дұрыс бағаланған. Архимедтің көптеген математикалық еңбектерінің ішінен қисық сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын алды.
Архимед | |
көне грекше: Αρχιμήδης | |
Туған күні | |
---|---|
Туған жері | Сиракузы |
Қайтыс болған күні | |
Қайтыс болған жері | Сиракузы |
Ғылыми аясы |
Архимед рычаг заңын, суда өлшеу арқылы қорытпаның құрамын анықтау тәсілін тапқан, өз атымен аталған гидростатика заңын (Архимед заңы) ашқан, жер суаратын механизмдерді, жүк көтеретін рычаг жүйелері мен блоктарды, тас ататын қамал бұзатын соғыс қондырғыларын, т.б. ойлап шығарған. Рычагтың математикалық заңын тапқанда, Архимед “Тіреу нүктесін берсеңдер, Жерді де төңкеріп тастаймын” деп айтқан екен. Архимед шығармаларының көпшілігі сақталмаған, ал оның “Эратосфенге жолдаған” хаты 1906 жылы ғана табылған. 9-11 ғасырларда Архимедтің еңбектері араб тіліне, ал 13 ғасырда олар араб тілінен латын тіліне аударылып, Батыс Еуропа елдеріне тарай бастаған. 1823 жылы Архимедтің “Шар мен цилиндр” және “Дөңгелекті өлшеу және леммалар” атты екі кітабы орыс тіліне аударылған.
Өмірбаяны
Дереккөздер
Алғаш рет Архимедтің өмірбаянын белгілі бір Гераклид сипаттаған, мүмкін оның шәкірті. Ол біздің дәуіріміздің 6 ғасырында болған. Бұл туралы математик Евтокий Аскалонский ежелгі ғалымның еңбектеріне түсініктемелерінде атап өткендей. Архимед туралы бізге жеткен ең алғашқы мәліметтер Полибий тарихында (б.з.б. 200-120) бар. Бұл тарихшы Сиракуз ғалымы жасаған машиналар туралы егжей-тегжейлі айтып береді.
1 ғасырдағы тарихшы Диодор Сикулус Египетте болған кезінде ғалым ойлап тапқан Архимед бұрандасын сипаттайды. Архимедтің математиканы Александрияда оқып, жергілікті ғалымдармен байланысын үзбегені оның еңбектерінде жазылған. Рим жазушысы Тит Ливи Архимедті астроном және тамаша дизайнер және инженер ретінде сипаттайды. Сиракуз ғалымының есімін шешен және саясаткер Цицерон атайды, ол өз сөзімен ғалымның бейітін ашқан. Архимед туралы римдік сәулетші және механик Марк Витрувий Поллио бірнеше рет атап өтеді.Ол Сиракузан туралы құбырлардағы су ағынының заңдылықтарының білгірі, құрылыс механикасы бойынша әлі күнге дейін жетпеген оқу құралдарының авторы ретінде жазады және «Жүзбелі денелер туралы» еңбегіне сілтеме жасайды. Архимед туралы бұрын жарияланбаған дереккөздерден келтірген ең соңғы автор - Плутарх. Рим қолбасшысы Марселлдің өмірбаянында бірнеше бет Архимедке арналған. Бұл, шын мәнінде, Сиракуз ғалымы туралы ежелгі авторлардың дәлелдерін сарқып тастайды
Александриядағы балалық шақ және білім
Архимед б.д.д 287 жылы Сицилия аралындағы грек колониясы Сиракузада дүниеге келген. BC Архимедтің әкесі мыс математик және астроном Фидий болды. Тарихшы С.Я.Луридің айтуынша, Архимед туған кездегі отбасы бай болмаған. Әкесі ұлына сол кездегі философия мен әдебиетке негізделген жан-жақты білім бере алмады. Фидий Архимедке өзі білетін нәрсені ғана, яғни математикалық ғылымдарды үйрете алды. Плутархтың айтуынша, Архимед болашақ тиранның, одан кейін Сиракуз патшасы Иеронның туысы болған, ол сол кездегі қала азаматтарының бірі болған.
Иерон римдіктерге қарсы гректер жағында Пирр соғысына (б.з.б. 280-275) қатысты. Соғыс қимылдары кезінде ол ерекшеленіп, әскери жетекшілердің бірі болды және Пир Грекияға кеткеннен кейін көп ұзамай Сиракузада билікті өз қолына ала алды. Бұл Хирондар отбасының материалдық әл-ауқатынан көрінді. Жас Архимед ежелгі дәуірдің негізгі ғылыми орталықтарының бірі - Александрияға бару мүмкіндігіне ие болды.
Шеңберіне Архимед қосылған ғалымдар Александрия музьеонының төңірегіне топтастырылған. Мусьеонның құрамына 700 мыңнан астам қолжазба сақталған әйгілі Александрия кітапханасы кірді. Дәл осы жерде Архимед өз жазбаларында атап өткен Демокрит, Евдокс және басқа геометрлердің еңбектерімен танысқанға ұқсайды.
Александрияда Архимед атақты ғалымдармен: астроном Кононмен, Киренадан шыққан жан-жақты ғалым Эратосфенмен кездесіп, олармен өмірінің соңына дейін хат алысады. Архимед Кононды өзінің досы деп атады және Эратосфенге арналған кіріспелері бар «Механикалық теоремалардың әдісі» және «Бұқалар мәселесі» атты екі еңбегін берді. Конон қайтыс болғаннан кейін (шамамен б.з.б. 220 ж.) Архимед өзінің шәкірті Доситеймен белсенді хат алмасуды жалғастырды және соңғы жылдардағы Архимедтің көптеген трактаттары: «Архимед Доситейді қарсы алады» деген сөздермен басталады.
Сиракузадағы өмір
Оқуды аяқтағаннан кейін Архимед Сицилияға оралды. Жас ғалымның мансаппен айналысуға құштарлығы болмады. Сиракуз патшасының туысы ретінде оған тиісті тұрмыстық жағдайлар жасалды. Хирон туысының «экцентриктеріне» адал болды. Ғылымға қызығушылық танытқан Архимедтен айырмашылығы, Сиракуз патшасы оны іс жүзінде қолдану мүмкіндіктерін іздеді. Дәл ол, бәлкім, Архимедтің амбициясымен ойнап, оны механизмдер мен машиналарды жасауға сендірді, оның жұмысы замандастарын таң қалдырды және көптеген жағынан өзінің жаратушысына дүниежүзілік даңқ әкелді. Архимед өмірінің өзінде оның есімі төңірегінде аңыздар пайда болды, бұған оның замандастарына таңғаларлық әсер еткен таңғажайып өнертабыстары себеп болды.
Витрувий сипаттаған хикая, Архимед Иерон патшаның тәжінің таза алтыннан жасалғанын немесе зергердің күмісті көп мөлшерде араластырғанын қалай анықтай алғаны туралы кеңінен танымал болды. Салмағы бойынша тәж оны өндіру үшін бөлінген асыл металдың мөлшеріне сәйкес келді. Алтынның бір бөлігі күміске ауыстырылды деп айыпталғаннан кейін патша Архимедке шындықты анықтауды бұйырды. Ғалым әйтеуір абайсызда моншаға келіп, ваннаға батып, одан су ағып жатқанын көреді. Аңыз бойынша, дәл осы сәтте оны гидростатиканың негізін құрайтын идея таң қалдырады. «Эврика!» деп айғайлайды. Архимед моншадан секіріп түсіп, патшаға жалаңаш жүгірді. Аңыз авторы II Гиеронның Сиракузаның сыртындағы Ортигия аралында бекінген резиденцияда тұрғанын және, тиісінше, Архимедтің оған қалалық моншадан физикалық түрде жүгіре алмайтынын ескермеген. Архимед салмағы тәжге тең алтын мен күмістен екі құйма жасауды өтінді. Содан кейін ол ыдысты шетіне дейін суға толтырып, оған құймалар мен тәжді дәйекті түрде батырды. Объектіні судан алып, өлшейтін ыдыстан ыдысқа белгілі бір мөлшерде сұйықтық құйды. Тәж салмағы бірдей алтын құймасынан да көп суды ығыстырды.Осылайша, Архимед зергердің алдауын дәлелдеді. Ғалымдар денелердің меншікті салмағын олардың көлемін сұйықтыққа батыру арқылы анықтау мәселесін шешу ғылымға «Архимед заңы» деген атпен енген гидростатиканың принциптерін ашуды қажет етпегенін атап көрсетеді.
Плутарх айтқан тағы бір аңыз бойынша Архимед Иеронға кез келген жүкті жылжыта алатынын жазған. Ол сондай-ақ егер оның қарамағында тұратын басқа жер болса, ол біздің жерді көшірер еді деп қосты. Архимедтің талаптарын тексеру үшін үш мачты жүк кемесі жағаға шығарылды. Оның трюмі жүкке толы болды және теңізшілер экипажы артқы жағына отырғызылды. Архимед алыста отырып, блок жүйесінен (шығыр блогы) өткен және кемеге бекітілген арқанды тарта бастады. Кеме қозғала бастады, «теңізде жүзіп бара жатқандай тегіс және баяу». Афина сипаттаған басқа нұсқасы бойынша, нұсқа кейінірек Мысыр перғауны Птоломей III Эвергетке ұсынылған «Сиракуз» кемесі туралы болды. Ежелгі өлшем бойынша алып кеме жасалғанда, патша ондағы қалған жұмыстарды аяқтау үшін оны суға түсіруді бұйырды. Мұны қалай жасау керектігі туралы көптеген даулар болды. Мәселені Архимед шешті, ол бірнеше көмекшілерімен бірге алып кемені орнынан жылжытып, жүкшығырлары бар күрделі блоктар жүйесін жасады.Заманауи интерпретацияларда Архимедтің сөз тіркесі ежелгі грек сияқты естіледі. Δός μοι πᾷ στῶ καὶ τὰν γᾶν κινήσω («Маған тұрар жерді бер, мен жерді айналдырамын», басқа нұсқада: «Маған тірек бер, мен жерді айналдырамын»)
Сиракузаның қорғанысы
Архимедтің инженерлік данышпандығы біздің дәуірімізге дейінгі 214-212 жылдары римдіктердің Сиракузаны қоршауында ерекше күшпен көрінді. Екінші Пуни соғысы кезінде. 215 жылдан бастап қала Иерон II-нің немересі Иероним басқарған. Ол соғыста Карфагенді қолдады, ал Рим әскерлері Сиракузаға көшті. Иероним билікке келгеннен кейін 13 айдан кейін тақтан тайдырылды. Оның орнына келген қолбасшылар Риммен соғысты жалғастырды. Рим қолбасшысы Марселлдің Сиракузаны қоршауға алуы және Архимедтің қорғанысқа қатысуы туралы толық сипаттама Плутарх мен Диодор Сикулдың жазбаларында келтірілген.
Рим әскері Сиракузаға жақындағаннан кейін, олар қалаға шабуыл жасаудың келесі жоспарын жасады. Аппиус Клавдий Пульчерге құрлықтағы шабуыл сеніп тапсырылды. Оның әскері Эпиполис деп аталатын қала маңындағы аудандармен бірге «ұлы Сиракузаны» қоршап тұрған бекініс қабырғасына жақындауы керек еді. Бұл кезде Марк Клавдий Марселл басқарған Рим флоты қаланың төменгі бөлігі – Акрадинаға шабуыл жасауы керек еді. Римдіктер Сиракузаны тез басып алуды көздеді.
Римдіктер қалаға екі жақтан шабуыл жасағанда, Сиракузаның тұрғындары абдырап қалды. Осы кезде Архимед құрастырған машиналар іске қосылды. Олар құрлықтағы Рим әскерлеріне ауыр тастарды лақтырды. Қабырғаларға бекітілген арқалықтар жау кемелеріне түсе бастады. Олар кемелерді итеру күшімен суға батырды, немесе оларды ілмектермен ұстап, судың үстіндегі садақпен көтерді. Содан кейін «Архимедтің тырнақтары» римдік галереяларды айналдырып, оларды қала қабырғасының етегіндегі жартастарға лақтырды.«Көбінесе бұл көзқарас қорқынышты көріністі ашады: теңізден жоғары көтерілген кеме әр соңғы адам бортқа лақтырылғанға немесе ұсақталғанға дейін әртүрлі бағытта тербеліп тұрды, ал бос кеме қабырғаға соқтығысады немесе темір тұтанған кезде қайтадан суға құлады. жақтары ашылмаған». Рим қолбасшысы биік самбука мұнарасы бар сегіз кеме қабырғаларға жақындай алады деп болжады. Содан кейін Марселлдің жоспары бойынша легионерлер қалаға мұнара арқылы енуі керек болды. Дегенмен, катапульттармен сәтті шығарылған «салмағы он талант» (шамамен 250 кг) бірнеше тастар оны жоя алды.Осыдан кейін Марселус шегінуге бұйрық берді. Соғыс кеңесінде римдіктер Сиракузаның қорғаныс қарулары тек ұзақ қашықтықта ғана тиімді, ал жақын қашықтықта тиімсіз деп есептеді. Түнде римдіктер қаланы басып алуға тағы бір сәтсіз әрекет жасады. Олар қала қабырғаларының астынан көрінбей еніп кетті, оларды шаяндар мен басқа да машиналар күтіп алып, қала қабырғасында бұрын дайындалған тесіктерден қысқа жебелерді атады. 2005 жылы «Архимедтің тырнағы» деп аталатын осы «ежелгі заманның супер қаруы» сипаттамасының растығын тексеру мақсатында бірнеше эксперименттер жүргізілді; салынған құрылым өзінің толық өнімділігін көрсетті
Римдіктер қаланы жаулап алу идеясынан бас тартуға мәжбүр болды және қоршауға көшті. Әйгілі ежелгі тарихшы Полибий былай деп жазды: «Бір адамның, бір таланттың, кез келген іске шеберлікпен бағытталған ғажайып күші осындай ... Сиракузаның бір ақсақалын біреу алып тастаса, римдіктер қаланы тез басып алар еді. Бірақ бұл сиракуздықтардың арасында болғандықтан, олар қалаға шабуыл жасауға батылы жетпеді».
Алғаш рет Сикулусский Диодор сипаттаған аңыздардың біріне сәйкес, Рим флоты жеңіліске ұшырап, катапульталардың тастары үшін қауіпсіз және қол жетпес қашықтыққа шегінгенде, Архимед өзінің тағы бір өнертабысы - Архимед айналарын пайдаланды. Ол үлкен айна орнатты, оған басқа кішкентай айналардың сәулелерін бағыттады. Шағылысқан сәуле римдік кемелерді өртеп, жоюға қабілетті болды.Бұл аңыздың сенімділігіне тарихшылардан гөрі физиктерді көбірек қызықтырды. Рене Декарт пен Иоганн Кеплер алыс қашықтықта күн сәулесімен өртеу мүмкіндігін жоққа шығарды. Қазіргі заманда жылу сәулесімен тәжірибелер де жүргізілді. Сонымен, грек ғалымы Иоаннис Саккас 1973 жылы шайырмен өңделген римдік кеменің фанер үлгісін 50 м қашықтықтан 70 мыс айна арқылы өртеп жіберді.
Өлім
Біздің эрамызға дейінгі 212 жылдың күзінде. Сиракузаны римдіктер басып алды. Бұл Артемида мерекесі кезінде, күзетшілер мас болған кезде болды. Сақшылардың бірі жауға қабырғадағы құпия өткел ашты. Қалаға шабуыл кезінде Архимед өлтірілді. Ежелгі дереккөздерде Архимедтің римдіктердің қолынан қайтыс болуы туралы әңгіме бірнеше нұсқада бар. Рим авторлары Тит Ливий мен Плиний Аға өз отандастарының жасаған қиянатын мойындай отырып, оның кездейсоқ және дүрбелең кезінде болғанын жазады. Олар сондай-ақ шабуыл кезінде Архимедті өлтірмеуді бұйырған Марселлдің наразылығын атап өтеді. Рим билігі кезінде өмір сүрген ұлты гректер Диодор Сикулус пен Плутарх Сиракузаның басқыншыларын білімсіз, ғылымнан алшақ, тіпті тонаумен айналысатын қорқақ сарбаздар ретінде көрсетеді. Марселл әскерлерінің қатыгездігі тіпті Сенатта қаралды, онда командир ақталды. 2 жылдан кейін Марселлге қайтадан Сицилияға бару тапсырылғанда, Римде болған арал тұрғындары аза тұту киімдерін киіп, сенаторлардың үйлеріне бара бастады, егер Марселус туған аралына оралса, онда бәрі арал тұрғындары үйлерін тастап кетеді.Диодор Сикулустың айтуынша, Архимедті белгілі бір легионер басып алған. Сонда ғалым: «Тез, біреу, менің бір көлігімді алып кел!» деп айқайлайды. Рим солдаты қорқып, Архимедтің келесі жаңалығын оған қолданғысы келеді деп шешіп, 75 жастағы қартты қылышпен өлтірді. Плутарх Сиракуз ғалымының өлімінің үш нұсқасын келтіреді. Олардың бірінің айтуы бойынша, римдік бір сарбаз бұйрық бойынша Архимедті ұстап алып, Марсельге апармақ болған. Алайда тұтқын Рим әскерінің бас қолбасшысына еруден үзілді-кесілді бас тартты, өйткені ол белгілі бір математикалық мәселені шешуі керек болды. Сонда ашуланған сарбаз Архимедті өлтіреді.Плутарх сипаттаған басқа нұсқаға сәйкес, Архимед қайтыс болғанға дейін солдаттың сол кезде айналысқан міндеті шешімін табуы үшін сәл күтуін сұрайды. Ал үшінші Плутарх нұсқасы бойынша Архимедтің өзі математикалық аспаптарымен Марсельге барған. Легионерлер қарияның қолында құнды нәрсе бар деп шешіп, оны тонау мақсатында өлтірді. Екі автор да Рим әскерінің бас қолбасшысы Марселлдің болған оқиғаға қайғырғанын баса айтады.
Басқа нұсқаны 12 ғасырдағы византиялық филолог Джон Цец (Хилиада, II кітап) келтіреді. Шайқас кезінде 75 жастағы Архимед өз үйінің табалдырығында отырып, тура жол құмында салған сызбаларына терең ой салды. Осы кезде қасынан жүгіріп өтіп бара жатқан римдік сарбаз сызбаны басып кетті, ал ашуланған ғалым римдіктерге: «Менің суреттеріме тиіспе!» деп айқайлады. («шеңберлердің» басқа нұсқасы бойынша). Сарбаз тоқтап қалып, қарияны семсерімен ұрып-соқты
75 жылы Сицилияда квэстор болған Цицерон. Архимед қайтыс болғаннан кейін 137 жылдан кейін ғалымның қираған бейітін таба алғанын «Тұсқұлан әңгімелерінде» жазған. Онда Архимед өсиет еткендей цилиндрге доптың суреті жазылған.
Архимедтің өлімінің шынайы мән-жайлары, сондай-ақ Марселлдің бұл оқиғаға шынайы реакциясы белгісіз болып қала береді. Ежелгі авторлардың келтірілген аңыздары ғалымның римдіктер Сиракузаны басып алғаннан кейін бірден тонау мен кісі өлтіру толқыны кезінде өлтірілгенін біржақты дәлелдейді. Марселус қайғырып, тіпті өлтірілгендерге құрмет көрсетуді бұйырған болуы мүмкін. Римдіктерге гректердің қолдауы қажет болды және олар үшін эллиндік өркениеттің ең жақсы өкілдерін жойып, өлтірушілер мен зорлаушылардың рөлінде көріну өте тиімсіз болды. Қалай болғанда да, бастапқыда Сиракузада тамаша отандасыңызды еске алу қауіпті болды.
Дереккөздер
- Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Arhimed kone grekshe Arximhdhs b z b 287 212 Ezhelgi Grekiyanyn uly galymy matematigi mehanigi Ol Siciliya aralyndagy Sirakuz kalasynda tuyp sonda omir sүrgen Arhimed astronom Fidijdin balasy degen zhoramal bar Arhimed sol zamandagy iri mәdeniet ortalygy Mysyrdy aralap aleksandriyalyk galymdardan solardyn ishinde Konon men Eratosfennen bilim algan Onyn matematikalyk enbekteri oz zamanynan ozyk bolgan bul enbekteri differencialdyk zhәne integraldyk esepteu ashylganda 17 gasyr durys bagalangan Arhimedtin koptegen matematikalyk enbekterinin ishinen kisyk syzyktardyn uzyndyktaryn әr tүrli figuralar men denelerdin kolemin zhәne betterdin audanyn esepteu erekshe oryn aldy Arhimedkone grekshe ArximhdhsTugan kүnib z d 287 287 Tugan zheriSirakuzyҚajtys bolgan kүnib z d 212 212 Қajtys bolgan zheriSirakuzyҒylymi ayasyMatematika mehanika astronomiyaDenelerdi Arhimed vintimen koteru Arhimed rychag zanyn suda olsheu arkyly korytpanyn kuramyn anyktau tәsilin tapkan oz atymen atalgan gidrostatika zanyn Arhimed zany ashkan zher suaratyn mehanizmderdi zhүk koteretin rychag zhүjeleri men bloktardy tas atatyn kamal buzatyn sogys kondyrgylaryn t b ojlap shygargan Rychagtyn matematikalyk zanyn tapkanda Arhimed Tireu nүktesin bersender Zherdi de tonkerip tastajmyn dep ajtkan eken Arhimed shygarmalarynyn kopshiligi saktalmagan al onyn Eratosfenge zholdagan haty 1906 zhyly gana tabylgan 9 11 gasyrlarda Arhimedtin enbekteri arab tiline al 13 gasyrda olar arab tilinen latyn tiline audarylyp Batys Europa elderine taraj bastagan 1823 zhyly Arhimedtin Shar men cilindr zhәne Dongelekti olsheu zhәne lemmalar atty eki kitaby orys tiline audarylgan ӨmirbayanyDerekkozder Algash ret Arhimedtin omirbayanyn belgili bir Geraklid sipattagan mүmkin onyn shәkirti Ol bizdin dәuirimizdin 6 gasyrynda bolgan Bul turaly matematik Evtokij Askalonskij ezhelgi galymnyn enbekterine tүsiniktemelerinde atap otkendej Arhimed turaly bizge zhetken en algashky mәlimetter Polibij tarihynda b z b 200 120 bar Bul tarihshy Sirakuz galymy zhasagan mashinalar turaly egzhej tegzhejli ajtyp beredi 1 gasyrdagy tarihshy Diodor Sikulus Egipette bolgan kezinde galym ojlap tapkan Arhimed burandasyn sipattajdy Arhimedtin matematikany Aleksandriyada okyp zhergilikti galymdarmen bajlanysyn үzbegeni onyn enbekterinde zhazylgan Rim zhazushysy Tit Livi Arhimedti astronom zhәne tamasha dizajner zhәne inzhener retinde sipattajdy Sirakuz galymynyn esimin sheshen zhәne sayasatker Ciceron atajdy ol oz sozimen galymnyn bejitin ashkan Arhimed turaly rimdik sәuletshi zhәne mehanik Mark Vitruvij Pollio birneshe ret atap otedi Ol Sirakuzan turaly kubyrlardagy su agynynyn zandylyktarynyn bilgiri kurylys mehanikasy bojynsha әli kүnge dejin zhetpegen oku kuraldarynyn avtory retinde zhazady zhәne Zhүzbeli deneler turaly enbegine silteme zhasajdy Arhimed turaly buryn zhariyalanbagan derekkozderden keltirgen en songy avtor Plutarh Rim kolbasshysy Marselldin omirbayanynda birneshe bet Arhimedke arnalgan Bul shyn mәninde Sirakuz galymy turaly ezhelgi avtorlardyn dәlelderin sarkyp tastajdy Aleksandriyadagy balalyk shak zhәne bilim Arhimed b d d 287 zhyly Siciliya aralyndagy grek koloniyasy Sirakuzada dүniege kelgen BC Arhimedtin әkesi mys matematik zhәne astronom Fidij boldy Tarihshy S Ya Luridin ajtuynsha Arhimed tugan kezdegi otbasy baj bolmagan Әkesi ulyna sol kezdegi filosofiya men әdebietke negizdelgen zhan zhakty bilim bere almady Fidij Arhimedke ozi biletin nәrseni gana yagni matematikalyk gylymdardy үjrete aldy Plutarhtyn ajtuynsha Arhimed bolashak tirannyn odan kejin Sirakuz patshasy Ieronnyn tuysy bolgan ol sol kezdegi kala azamattarynyn biri bolgan Ieron rimdikterge karsy grekter zhagynda Pirr sogysyna b z b 280 275 katysty Sogys kimyldary kezinde ol erekshelenip әskeri zhetekshilerdin biri boldy zhәne Pir Grekiyaga ketkennen kejin kop uzamaj Sirakuzada bilikti oz kolyna ala aldy Bul Hirondar otbasynyn materialdyk әl aukatynan korindi Zhas Arhimed ezhelgi dәuirdin negizgi gylymi ortalyktarynyn biri Aleksandriyaga baru mүmkindigine ie boldy Shenberine Arhimed kosylgan galymdar Aleksandriya muzeonynyn toniregine toptastyrylgan Museonnyn kuramyna 700 mynnan astam kolzhazba saktalgan әjgili Aleksandriya kitaphanasy kirdi Dәl osy zherde Arhimed oz zhazbalarynda atap otken Demokrit Evdoks zhәne baska geometrlerdin enbekterimen tanyskanga uksajdy Aleksandriyada Arhimed atakty galymdarmen astronom Kononmen Kirenadan shykkan zhan zhakty galym Eratosfenmen kezdesip olarmen omirinin sonyna dejin hat alysady Arhimed Konondy ozinin dosy dep atady zhәne Eratosfenge arnalgan kirispeleri bar Mehanikalyk teoremalardyn әdisi zhәne Bukalar mәselesi atty eki enbegin berdi Konon kajtys bolgannan kejin shamamen b z b 220 zh Arhimed ozinin shәkirti Dositejmen belsendi hat almasudy zhalgastyrdy zhәne songy zhyldardagy Arhimedtin koptegen traktattary Arhimed Dositejdi karsy alady degen sozdermen bastalady Sirakuzadagy omir Okudy ayaktagannan kejin Arhimed Siciliyaga oraldy Zhas galymnyn mansappen ajnalysuga kushtarlygy bolmady Sirakuz patshasynyn tuysy retinde ogan tiisti turmystyk zhagdajlar zhasaldy Hiron tuysynyn ekcentrikterine adal boldy Ғylymga kyzygushylyk tanytkan Arhimedten ajyrmashylygy Sirakuz patshasy ony is zhүzinde koldanu mүmkindikterin izdedi Dәl ol bәlkim Arhimedtin ambiciyasymen ojnap ony mehanizmder men mashinalardy zhasauga sendirdi onyn zhumysy zamandastaryn tan kaldyrdy zhәne koptegen zhagynan ozinin zharatushysyna dүniezhүzilik dank әkeldi Arhimed omirinin ozinde onyn esimi tonireginde anyzdar pajda boldy bugan onyn zamandastaryna tangalarlyk әser etken tangazhajyp onertabystary sebep boldy Vitruvij sipattagan hikaya Arhimed Ieron patshanyn tәzhinin taza altynnan zhasalganyn nemese zergerdin kүmisti kop molsherde aralastyrganyn kalaj anyktaj algany turaly keninen tanymal boldy Salmagy bojynsha tәzh ony ondiru үshin bolingen asyl metaldyn molsherine sәjkes keldi Altynnyn bir boligi kүmiske auystyryldy dep ajyptalgannan kejin patsha Arhimedke shyndykty anyktaudy bujyrdy Ғalym әjteuir abajsyzda monshaga kelip vannaga batyp odan su agyp zhatkanyn koredi Anyz bojynsha dәl osy sәtte ony gidrostatikanyn negizin kurajtyn ideya tan kaldyrady Evrika dep ajgajlajdy Arhimed monshadan sekirip tүsip patshaga zhalanash zhүgirdi Anyz avtory II Gieronnyn Sirakuzanyn syrtyndagy Ortigiya aralynda bekingen rezidenciyada turganyn zhәne tiisinshe Arhimedtin ogan kalalyk monshadan fizikalyk tүrde zhүgire almajtynyn eskermegen Arhimed salmagy tәzhge ten altyn men kүmisten eki kujma zhasaudy otindi Sodan kejin ol ydysty shetine dejin suga toltyryp ogan kujmalar men tәzhdi dәjekti tүrde batyrdy Obektini sudan alyp olshejtin ydystan ydyska belgili bir molsherde sujyktyk kujdy Tәzh salmagy birdej altyn kujmasynan da kop sudy ygystyrdy Osylajsha Arhimed zergerdin aldauyn dәleldedi Ғalymdar denelerdin menshikti salmagyn olardyn kolemin sujyktykka batyru arkyly anyktau mәselesin sheshu gylymga Arhimed zany degen atpen engen gidrostatikanyn principterin ashudy kazhet etpegenin atap korsetedi Plutarh ajtkan tagy bir anyz bojynsha Arhimed Ieronga kez kelgen zhүkti zhylzhyta alatynyn zhazgan Ol sondaj ak eger onyn karamagynda turatyn baska zher bolsa ol bizdin zherdi koshirer edi dep kosty Arhimedtin talaptaryn tekseru үshin үsh machty zhүk kemesi zhagaga shygaryldy Onyn tryumi zhүkke toly boldy zhәne tenizshiler ekipazhy artky zhagyna otyrgyzyldy Arhimed alysta otyryp blok zhүjesinen shygyr blogy otken zhәne kemege bekitilgen arkandy tarta bastady Keme kozgala bastady tenizde zhүzip bara zhatkandaj tegis zhәne bayau Afina sipattagan baska nuskasy bojynsha nuska kejinirek Mysyr pergauny Ptolomej III Evergetke usynylgan Sirakuz kemesi turaly boldy Ezhelgi olshem bojynsha alyp keme zhasalganda patsha ondagy kalgan zhumystardy ayaktau үshin ony suga tүsirudi bujyrdy Muny kalaj zhasau kerektigi turaly koptegen daular boldy Mәseleni Arhimed sheshti ol birneshe komekshilerimen birge alyp kemeni ornynan zhylzhytyp zhүkshygyrlary bar kүrdeli bloktar zhүjesin zhasady Zamanaui interpretaciyalarda Arhimedtin soz tirkesi ezhelgi grek siyakty estiledi Dos moi pᾷ stῶ kaὶ tὰn gᾶn kinhsw Magan turar zherdi ber men zherdi ajnaldyramyn baska nuskada Magan tirek ber men zherdi ajnaldyramyn Sirakuzanyn korganysy Arhimedtin inzhenerlik danyshpandygy bizdin dәuirimizge dejingi 214 212 zhyldary rimdikterdin Sirakuzany korshauynda erekshe kүshpen korindi Ekinshi Puni sogysy kezinde 215 zhyldan bastap kala Ieron II nin nemeresi Ieronim baskargan Ol sogysta Karfagendi koldady al Rim әskerleri Sirakuzaga koshti Ieronim bilikke kelgennen kejin 13 ajdan kejin taktan tajdyryldy Onyn ornyna kelgen kolbasshylar Rimmen sogysty zhalgastyrdy Rim kolbasshysy Marselldin Sirakuzany korshauga aluy zhәne Arhimedtin korganyska katysuy turaly tolyk sipattama Plutarh men Diodor Sikuldyn zhazbalarynda keltirilgen Rim әskeri Sirakuzaga zhakyndagannan kejin olar kalaga shabuyl zhasaudyn kelesi zhosparyn zhasady Appius Klavdij Pulcherge kurlyktagy shabuyl senip tapsyryldy Onyn әskeri Epipolis dep atalatyn kala manyndagy audandarmen birge uly Sirakuzany korshap turgan bekinis kabyrgasyna zhakyndauy kerek edi Bul kezde Mark Klavdij Marsell baskargan Rim floty kalanyn tomengi boligi Akradinaga shabuyl zhasauy kerek edi Rimdikter Sirakuzany tez basyp aludy kozdedi Rimdikter kalaga eki zhaktan shabuyl zhasaganda Sirakuzanyn turgyndary abdyrap kaldy Osy kezde Arhimed kurastyrgan mashinalar iske kosyldy Olar kurlyktagy Rim әskerlerine auyr tastardy laktyrdy Қabyrgalarga bekitilgen arkalyktar zhau kemelerine tүse bastady Olar kemelerdi iteru kүshimen suga batyrdy nemese olardy ilmektermen ustap sudyn үstindegi sadakpen koterdi Sodan kejin Arhimedtin tyrnaktary rimdik galereyalardy ajnaldyryp olardy kala kabyrgasynyn etegindegi zhartastarga laktyrdy Kobinese bul kozkaras korkynyshty korinisti ashady tenizden zhogary koterilgen keme әr songy adam bortka laktyrylganga nemese usaktalganga dejin әrtүrli bagytta terbelip turdy al bos keme kabyrgaga soktygysady nemese temir tutangan kezde kajtadan suga kulady zhaktary ashylmagan Rim kolbasshysy biik sambuka munarasy bar segiz keme kabyrgalarga zhakyndaj alady dep bolzhady Sodan kejin Marselldin zhospary bojynsha legionerler kalaga munara arkyly enui kerek boldy Degenmen katapulttarmen sәtti shygarylgan salmagy on talant shamamen 250 kg birneshe tastar ony zhoya aldy Osydan kejin Marselus sheginuge bujryk berdi Sogys kenesinde rimdikter Sirakuzanyn korganys karulary tek uzak kashyktykta gana tiimdi al zhakyn kashyktykta tiimsiz dep eseptedi Tүnde rimdikter kalany basyp aluga tagy bir sәtsiz әreket zhasady Olar kala kabyrgalarynyn astynan korinbej enip ketti olardy shayandar men baska da mashinalar kүtip alyp kala kabyrgasynda buryn dajyndalgan tesikterden kyska zhebelerdi atady 2005 zhyly Arhimedtin tyrnagy dep atalatyn osy ezhelgi zamannyn super karuy sipattamasynyn rastygyn tekseru maksatynda birneshe eksperimentter zhүrgizildi salyngan kurylym ozinin tolyk onimdiligin korsetti Rimdikter kalany zhaulap alu ideyasynan bas tartuga mәzhbүr boldy zhәne korshauga koshti Әjgili ezhelgi tarihshy Polibij bylaj dep zhazdy Bir adamnyn bir talanttyn kez kelgen iske sheberlikpen bagyttalgan gazhajyp kүshi osyndaj Sirakuzanyn bir aksakalyn bireu alyp tastasa rimdikter kalany tez basyp alar edi Birak bul sirakuzdyktardyn arasynda bolgandyktan olar kalaga shabuyl zhasauga batyly zhetpedi Algash ret Sikulusskij Diodor sipattagan anyzdardyn birine sәjkes Rim floty zheniliske ushyrap katapultalardyn tastary үshin kauipsiz zhәne kol zhetpes kashyktykka shegingende Arhimed ozinin tagy bir onertabysy Arhimed ajnalaryn pajdalandy Ol үlken ajna ornatty ogan baska kishkentaj ajnalardyn sәulelerin bagyttady Shagylyskan sәule rimdik kemelerdi ortep zhoyuga kabiletti boldy Bul anyzdyn senimdiligine tarihshylardan gori fizikterdi kobirek kyzyktyrdy Rene Dekart pen Iogann Kepler alys kashyktykta kүn sәulesimen orteu mүmkindigin zhokka shygardy Қazirgi zamanda zhylu sәulesimen tәzhiribeler de zhүrgizildi Sonymen grek galymy Ioannis Sakkas 1973 zhyly shajyrmen ondelgen rimdik kemenin faner үlgisin 50 m kashyktyktan 70 mys ajna arkyly ortep zhiberdi Өlim Bizdin eramyzga dejingi 212 zhyldyn kүzinde Sirakuzany rimdikter basyp aldy Bul Artemida merekesi kezinde kүzetshiler mas bolgan kezde boldy Sakshylardyn biri zhauga kabyrgadagy kupiya otkel ashty Қalaga shabuyl kezinde Arhimed oltirildi Ezhelgi derekkozderde Arhimedtin rimdikterdin kolynan kajtys boluy turaly әngime birneshe nuskada bar Rim avtorlary Tit Livij men Plinij Aga oz otandastarynyn zhasagan kiyanatyn mojyndaj otyryp onyn kezdejsok zhәne dүrbelen kezinde bolganyn zhazady Olar sondaj ak shabuyl kezinde Arhimedti oltirmeudi bujyrgan Marselldin narazylygyn atap otedi Rim biligi kezinde omir sүrgen ulty grekter Diodor Sikulus pen Plutarh Sirakuzanyn baskynshylaryn bilimsiz gylymnan alshak tipti tonaumen ajnalysatyn korkak sarbazdar retinde korsetedi Marsell әskerlerinin katygezdigi tipti Senatta karaldy onda komandir aktaldy 2 zhyldan kejin Marsellge kajtadan Siciliyaga baru tapsyrylganda Rimde bolgan aral turgyndary aza tutu kiimderin kiip senatorlardyn үjlerine bara bastady eger Marselus tugan aralyna oralsa onda bәri aral turgyndary үjlerin tastap ketedi Diodor Sikulustyn ajtuynsha Arhimedti belgili bir legioner basyp algan Sonda galym Tez bireu menin bir koligimdi alyp kel dep ajkajlajdy Rim soldaty korkyp Arhimedtin kelesi zhanalygyn ogan koldangysy keledi dep sheship 75 zhastagy kartty kylyshpen oltirdi Plutarh Sirakuz galymynyn oliminin үsh nuskasyn keltiredi Olardyn birinin ajtuy bojynsha rimdik bir sarbaz bujryk bojynsha Arhimedti ustap alyp Marselge aparmak bolgan Alajda tutkyn Rim әskerinin bas kolbasshysyna eruden үzildi kesildi bas tartty ojtkeni ol belgili bir matematikalyk mәseleni sheshui kerek boldy Sonda ashulangan sarbaz Arhimedti oltiredi Plutarh sipattagan baska nuskaga sәjkes Arhimed kajtys bolganga dejin soldattyn sol kezde ajnalyskan mindeti sheshimin tabuy үshin sәl kүtuin surajdy Al үshinshi Plutarh nuskasy bojynsha Arhimedtin ozi matematikalyk aspaptarymen Marselge bargan Legionerler kariyanyn kolynda kundy nәrse bar dep sheship ony tonau maksatynda oltirdi Eki avtor da Rim әskerinin bas kolbasshysy Marselldin bolgan okigaga kajgyrganyn basa ajtady Baska nuskany 12 gasyrdagy vizantiyalyk filolog Dzhon Cec Hiliada II kitap keltiredi Shajkas kezinde 75 zhastagy Arhimed oz үjinin tabaldyrygynda otyryp tura zhol kumynda salgan syzbalaryna teren oj saldy Osy kezde kasynan zhүgirip otip bara zhatkan rimdik sarbaz syzbany basyp ketti al ashulangan galym rimdikterge Menin suretterime tiispe dep ajkajlady shenberlerdin baska nuskasy bojynsha Sarbaz toktap kalyp kariyany semserimen uryp sokty 75 zhyly Siciliyada kvestor bolgan Ciceron Arhimed kajtys bolgannan kejin 137 zhyldan kejin galymnyn kiragan bejitin taba alganyn Tuskulan әngimelerinde zhazgan Onda Arhimed osiet etkendej cilindrge doptyn sureti zhazylgan Arhimedtin oliminin shynajy mәn zhajlary sondaj ak Marselldin bul okigaga shynajy reakciyasy belgisiz bolyp kala beredi Ezhelgi avtorlardyn keltirilgen anyzdary galymnyn rimdikter Sirakuzany basyp algannan kejin birden tonau men kisi oltiru tolkyny kezinde oltirilgenin birzhakty dәleldejdi Marselus kajgyryp tipti oltirilgenderge kurmet korsetudi bujyrgan boluy mүmkin Rimdikterge grekterdin koldauy kazhet boldy zhәne olar үshin ellindik orkeniettin en zhaksy okilderin zhojyp oltirushiler men zorlaushylardyn rolinde korinu ote tiimsiz boldy Қalaj bolganda da bastapkyda Sirakuzada tamasha otandasynyzdy eske alu kauipti boldy DerekkozderRahimbekova Z M Materialdar mehanikasy terminderinin agylshynsha oryssha kazaksha tүsindirme sozdigi ISBN 9965 769 67 2