Ұрыс хан

Ұрыс хан (اوروس خان;‎ 1377 жылы қайтыс болған, Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан деп те аталады) - 1368 жылдан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . Алтын Орда ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды.

Ұрыс хан اوروس خان
Лауазымы
Алтын Орданың 24-ші ханы
1372 — 1375
Ізашары	Мұхаммед Бұлақ хан
Ізбасары	Шеркес хан
Алтын Орданың 27-ші ханы
1375 — 1375
Ізашары	Мұхаммед Бұлақ хан
Ізбасары	Мұхаммед Бұлақ хан
Ақ Орданың 9-шы ханы
1361 — 1376
Ізашары	Шымтай хан
Ізбасары	Тоқтақия хан
Өмірбаяны
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	белгісіз Қазақ сахарасы
Қайтыс болуы	1376 (1376) Қазақстан
Династия	немесе
Әкесі	Бабақұл Ұғлан
Балалары	Құтлұғ Бұға Тоқтақия хан Темірмәлік хан Құйыршық хан
өңдеу

Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы Тоқа Темірдің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы Орда Еженнің ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды.

Шығу тегі

Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол Шыңғыс ханның ұлы Жошының ұлы Тоқа Темірдің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы Орда Еженнің (Орда) ұрпағы.

Сонымен бірге әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: «Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа Темір - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Тимур-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан.

« Таварих-и Гузида-йи Нусрат Наме » («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Туқа-Тимур - Үз-Тимур - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. «Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Тимур - Үз-Тимур - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. «Шыңғыс-наме». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажы трактаты. « Бахр әл-асрар ». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі.

Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: «Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан.

«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. «Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. «Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы .

Сығанақ ханы

1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды.

Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады.

Алтын Орда ханы

Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты .

Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды.

1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті.

Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды.

Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады.

1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген.

Ұрыс хан мен Алаша хан

Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды.

Ұлдары

• Құтлұғ Бұға
• Тоқтақия
• Темір Мәлік
• Құйыршық

Ізашары: Шымтай хан	1361–1376	Ізбасары: Құйыршық хан
Ізашары: Мұхаммед Бұлақ хан және Арабшах хан	Алтын Орда хандарының тізімі 1368–1376	Ізбасары: Мұхаммед Бұлақ хан, және Арабшах хан

Шежіре

Есүгей батыр

Шыңғысхан

Жошы хан

Тоқай Темір

Өз Темір

Темір Қожа

Бабақұл

Дереккөздер

1. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2

Тағы қараңыз