Хайду Хайду хан Қайду хан 1235 1301 Үгедей ұлысының билеушісі 1269 1301 Үгедей ханның немересі Қашидың ұлы Хайду әкесіне

Хайду, Хайду хан, Қайду хан (1235 — 1301) — Үгедей ұлысының билеушісі (1269 — 1301). Үгедей ханның немересі, Қашидың ұлы. Хайду әкесінен ерте қалып, Қарақорымдағы Ұлы ханның ордасында тәрбиеленген. Арық-Бұға мен Құбылай хандар арасындағы билік үшін күресте біріншісінің жағында болды. 1264 ж. Арық-бұға қайтыс болғаннан кейін Хайду Құбылай ханға бағынудан бас тартқан. Шағатай ұлысының шығысындағы Жетісуға бекініп, ұлыстағы соғыстарға белсене қатынасты. 1265 — 1269 ж. ол қолбасшылық қабілеті мен дипломат. шеберлігі арқасында Үгедей ұлысын қалпына келтірді және Шыңғыс хан ұрпақтары ішіндегі өте ықпалды тұлғалардың біріне айналды. Хайду 1269 ж. көктемде болған Талас құрылтайын шақырушылардың бірі болды. Құрылтайдағы саяси мәселелерде Хайду мен шағатайлық Барақ ортақ мәмілеге келіп, Мауераннахрдың үштен бірі Хайду-дың иелігіне өтті. Осы құрылтайдан кейін ол дербес билеушіге айналды. 30 жылдан аса уақыт бойы ол Юань империясы мен Алтын Орда арасында жеке мемлекет құрып, Үгедей мен Шағатай ұрпақтарын біріктіруге тырысты. Соғыста жүріп, аурудан қайтыс болды. Денесі Шу мен Іле өзендері аралығындағы атты биік тауда жерленген. Хайду-дың ұрпақтары өте көп. Рашид әд-Дин оның ұлдарының санын 40 немесе 24 деп айтатындар бар дей келе, тоғыз ұлының есімдерін келтіреді. Хайду құрған мемлекетке Шығыс Түркістанның бір бөлігі, Жетісу, қазіргі Қырғызстан мен Өзбекстан аумақтарының бір бөлігі енді. Ол түркі-моңғолдық салт-дәстүрден безініп, қытайлана бастаған Құбылай мен оның мұрагерлеріне қарсы бітіспес күрес жүргізді. Осы әрекеті арқылы ол көптеген түркі-моңғол ақсүйектерінің қолдауына ие болды. Орнына баласы Шапар таққа отырғанымен, көп ұзамай Хайду құрған мемлекет ыдырап кетті.

Сілтемелер:

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том