Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына сәйкес болу үшін жетілдіру қажет. Осы мақаланы әрі қарай дамытуға көмектесіңіз. |
Едіге (1352–1419) — Ноғай ордасының негізін қалаған әмірші, қолбасшы.
Шығу тегі
1352 жылы Ақ Ордада, Құмкент деген жерде туған. Сол кезде Ақ Орда Алтын Орда хандарының билігінен саяси еркіндігін алып, тәуелсіз хандық болып кеткен болатын. Едіге Қоңыраттың маңғыт, Маңғытай руынан шыққан, жоғары мәртебелі мырзалардың ұрпағы еді.
Өмірі
Тоқтамыспен одағы
1376 жылы жанжалдан кейін Ақ Орданың әміршісі Орыс ханның қуғынынан Әмір Темірдің тұсында қашып кеткен. Самарқандта Едіге кездесіп, оның Орыс ханға қарсы күресіне көмектеседі. Әмір Темір Тоқтамысты да, Едігені де мейман қылып, оларға Орыс ханға қарсы әрекеттерін қолдайды. Бірақ Тоқтамыс Ақ Орданың, кейін Алтын Орданың тағын қолына алып алғаннан кейін, Әмір Темірді сатып кетеді. Темірдің Тоқтамысты жазалағысы келеді. Едіге Темірді Тоқтамысқа қарсы соғысында қолдайды. 1391 жылы Тоқтамыс жеңілгеннен кейін, Едіге өз әскерімен Темірден айырылып, Еділмен Жайықтың арасында жерлерін басқара бастайды. Ноғай ордасының негізін салушы- Әмір Едіге (1395–1419) 15 ғасырдың соңында Алтын Орданың саяси өміріне қызу араласып, 15 жылдай Алтын Ордада саяси билікті өз қолында ұстап, ұлы әмір атанған. Шыңғысхан әулетінен хан сайлау Едіге әулетінің келісімісіз қабылданбайтын дәстүрге айналды.
Хандық билікке қол жеткізуі
Едігені әмірші деп санаған жұрт Алтын Ордада тұрып, өзін ноғайлы деп атағаннан кейін, Едіге би өз құрастырған мемлекетін Ноғай ордасы деп атаған. 1397 жылы Едіге би Алтын Орданың әскерінің қолбасшысы болып, 1399 жылы Литваның князі Витовт пен Литваға қашқан Тоқтамыстың әскерлерін құртып, оларды жеңген. Әмір Темір тағына отырғызған Алтын Орданың ханы Темірқұтылық хан өлгеннен соң, Едіге тағына Шәдібек ханды отырғызады. Шыңғыс ханның ұрпағы болмағандықтан, Едігенің атағы «хан» емес, «би» еді (Ұлы Темірдің де атағы сол себептен «хан» емес, «әмір» еді). Бірақ, Едігенің билігі ханның билігінен кем емес еді. Шәдібек Едігеден тәуелді еді. 1409 жылы Едіге Батыс Сібірде жасырынған Тоқтамысты тауып, өлтіреді. 1407 жылы өзін «Бұлғария әмірі» атап кеткен қарсы шабуыл жасайды. 1408—1409 жылдары Ресейге қарсы соғыс жүргізеді. , , , , Төменгі Новгородты алып, өртеп тастайды. Мәскеуге дейін басыпбарады, бірақ қаланы ала алмайды. Соғыстың себебі Едігенің Ресей оған салық төлесін деген қалауы және Алтын Орданың бұрынғы ахуалын қайтару еді. 1410—1412 жылдары Ноғай ордасында жанжалдар басталғаннан соң, Едіге билігінен айырылады. 1419 жылы, 67 жастағы Едіге би Ноғай ордасының астанасы – Сарайшық қаласының маңында Тоқтамыстың ұлы – Қадырбердінің қолынан қаза табады.
Қолданылған әдебиеттер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — тұлға туралы мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna sәjkes bolu үshin zhetildiru kazhet Osy makalany әri karaj damytuga komektesiniz Edige 1352 1419 Nogaj ordasynyn negizin kalagan әmirshi kolbasshy Edige shabuylyShygu tegi1352 zhyly Ak Ordada Қumkent degen zherde tugan Sol kezde Ak Orda Altyn Orda handarynyn biliginen sayasi erkindigin alyp tәuelsiz handyk bolyp ketken bolatyn Edige Қonyrattyn mangyt Mangytaj ruynan shykkan zhogary mәrtebeli myrzalardyn urpagy edi ӨmiriToktamyspen odagy 1376 zhyly zhanzhaldan kejin Ak Ordanyn әmirshisi Orys hannyn kugynynan Әmir Temirdin tusynda kashyp ketken Samarkandta Edige kezdesip onyn Orys hanga karsy kүresine komektesedi Әmir Temir Toktamysty da Edigeni de mejman kylyp olarga Orys hanga karsy әreketterin koldajdy Birak Toktamys Ak Ordanyn kejin Altyn Ordanyn tagyn kolyna alyp algannan kejin Әmir Temirdi satyp ketedi Temirdin Toktamysty zhazalagysy keledi Edige Temirdi Toktamyska karsy sogysynda koldajdy 1391 zhyly Toktamys zhenilgennen kejin Edige oz әskerimen Temirden ajyrylyp Edilmen Zhajyktyn arasynda zherlerin baskara bastajdy Nogaj ordasynyn negizin salushy Әmir Edige 1395 1419 15 gasyrdyn sonynda Altyn Ordanyn sayasi omirine kyzu aralasyp 15 zhyldaj Altyn Ordada sayasi bilikti oz kolynda ustap uly әmir atangan Shyngyshan әuletinen han sajlau Edige әuletinin kelisimisiz kabyldanbajtyn dәstүrge ajnaldy Handyk bilikke kol zhetkizuiEdigeni әmirshi dep sanagan zhurt Altyn Ordada turyp ozin nogajly dep atagannan kejin Edige bi oz kurastyrgan memleketin Nogaj ordasy dep atagan 1397 zhyly Edige bi Altyn Ordanyn әskerinin kolbasshysy bolyp 1399 zhyly Litvanyn knyazi Vitovt pen Litvaga kashkan Toktamystyn әskerlerin kurtyp olardy zhengen Әmir Temir tagyna otyrgyzgan Altyn Ordanyn hany Temirkutylyk han olgennen son Edige tagyna Shәdibek handy otyrgyzady Shyngys hannyn urpagy bolmagandyktan Edigenin atagy han emes bi edi Ұly Temirdin de atagy sol sebepten han emes әmir edi Birak Edigenin biligi hannyn biliginen kem emes edi Shәdibek Edigeden tәueldi edi 1409 zhyly Edige Batys Sibirde zhasyryngan Toktamysty tauyp oltiredi 1407 zhyly ozin Bulgariya әmiri atap ketken karsy shabuyl zhasajdy 1408 1409 zhyldary Resejge karsy sogys zhүrgizedi Tomengi Novgorodty alyp ortep tastajdy Mәskeuge dejin basypbarady birak kalany ala almajdy Sogystyn sebebi Edigenin Resej ogan salyk tolesin degen kalauy zhәne Altyn Ordanyn buryngy ahualyn kajtaru edi 1410 1412 zhyldary Nogaj ordasynda zhanzhaldar bastalgannan son Edige biliginen ajyrylady 1419 zhyly 67 zhastagy Edige bi Nogaj ordasynyn astanasy Sarajshyk kalasynyn manynda Toktamystyn uly Қadyrberdinin kolynan kaza tabady Қoldanylgan әdebietterҚazak enciklopediyasyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul tulga turaly makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet