Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарлұқ қағанаты (756-940 жж. немесе 8-10 ғғ. аралығы)– Жетісу жеріндегі ежелгі мемлекет.
VIII ғасырдың ортасында қарлұқтар елеулі әскери-саяси күшке айналды да, Шығыс Түрік қағандығын талқандауда (745) маңызды рөл атқарып, тоғыз оғыздармен бірге Орхон тағына қағанды отырғызды. 736 жылы қарлұқтар бұрынғыдан да күшейді. Өздерінің бұрынғы одақтасы ұйғырлармен бәсекелесіп, « байырғы жерінде», Жетісуға қоныс аударды. Суяб пен Талас қалалары қарлұқтар қолбасшыларының тұрақты мекеніне айналды. Қарлұқ ақсүйектері Жетісуда 766 – 940 жылдары билік құрды. Бұл кезде олардың қолбасшылары қаған емес, жабғу деп аталғанымен ол шартты түрде Қ. қаласының кезеңі деп аталды. Жабғу Шығыста Тарым, Батыста Ферғанадан асып, Тохарстанға (Сурхаб-вахш су алабынан Ауғанстанның солтүстік шекарасына) дейін саяси үстемдік жүргізді. 8 ғасырда Жетісу жерінде үстемдік жүргізген түркештер де, одан кейін билік еткен қарлұқтар да елдің этникалық құрамына елеулі өзгеріс енгізбеді. Жылнамашылар мен саяхатшылар VIII-IX ғасырда Жетісу жерін чумук, ұлығ-ақ, жабшид, түркеш-қалаш, түргеш, азғыр, қашу, барсхан, т.б. тайпалар мекендегенін жазады. Алтай мен Жетісудың саяси және әскери өмірінде қарлұқтармен қатар қаңлы тайпасы да елеулі орын алды. Олар, негізінен, Алтайда(Ертіс алабын), содан соң Ыстықкөл, Шу жағалауларын, Талас өңірін жайлады. Ыстықкөл алабында, сондай-ақ, шігілдердің де иеліктері болды. 10 – 11 ғасырда Іленің орта ағысында яғмалар тұрды. Тараз қаласысының іргесінде Яғма қыстағы болған. Қарлұқ қаласының құрамындағы негізгі тайпалар – көшпелі түріктер мал өсіруді кәсіп еткен. Қарлұқтар мекендеген атыраптың өзге халықтар тұрған жерлерге қарағанда бақшалы, мәдениетті қалалары, елді мекендері болған. Талас алқабында VIII-IX ғасыр Атлах, , Шельджи, , Куль, қалалары болған. Жергілікті отырықшы халықтың басым көпшілігі түсті және асыл металдар (алтын, күміс, мыс) өндірумен шұғылданды. Іле аңғарында Кунгут, Талһир (Талғар) қалалары болды. Әсіресе, Тараз, Құлан (Құлан сайдың қасындағы мекенжай), (Меркі), (Шалдавар а-на таяу осы аттас өзен бойындағы қираған мекенжайдың орны) қалалары көбірек белгілі болды. VIII-X ғасырда Жетісу қалалары құрылысы, үйлерінің орналасуы жағынан Орта Азия қалаларынан өзгеше болды. Олар бір жағынан көшпелілерден қорғанатын бекініс еді. Қағандықтың экономика өмірінде Соғды қалалары үлкен рөл атқарды, олардың халқы, негізінен, Самарқаннан, Бұхарадан, Орта Азияның басқа да қалаларынан келгендер еді. Ірі де бай соғды мекендерінің сауда-экономика қуаты аса зор және дипломатикалық мүмкіндігі күшті болды. Сауда-саттық қалалары Шығыс пен Батыстың арасындағы көне керуен жолдарының бойына орналасты. Сол жолдардың бірі Бұхара, Самарқан,Шаш (Ташкент), Тараз, Құлан, Суяб (қазіргі Тоқмақ маңы) арқылы өтіп, Ыстықкөл ойпатымен Қарқараны, Текесті басып, Шығыс Түркістанға қарай бойлаған. Отырықшы халық көшпелілермен тығыз байланыста болып, сауда жасап, тауар алмасып отырды. Көрші елдермен қарым-қатынас жасау қала мәдениетін өсірумен бірге сырттан басқа діннің де енуіне жағдай жасады. Халықтың басым көпшілігі ата-бабалар дінін ұстанған (тәңірлік, шаман). 940 жылы Шығыстан келген «мәжусилік түріктер» қағандықты құлатты. Қарлұқ Қағандығы кезеңінде Жетісу халықтарының арасында әлеуметтік-экономикалық, этнограф және саяси бірлесудің берік негізі қаланды.
Мемлекеттің құрылуы
дербестікке ұмтылуы олардың бөлініп шығуына жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің бұрынғы тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Бұл оқиғалар ертедегі түріктердің Терхин жазбаларында: «Ит жылы үш-қарлұқ опасыздық жасап, қашып кетті. Олар батыстағы он оқ халқының еліне келді»,—деп көрсетілген. Түргештердің әулеттік руларынын саяси билігінің әлсіреуін Шығыс Түркістандағы қытай өкілдері пайдалана қойды. Тань әскерлері Суябты басып алды, Шашқа (Ташкентке) дейін жетті, бірақ мұнда көк тіреген Қытайдың мүдделері батыстан өздерінің ықпал ерісін кеңейту мақсатымен ілгерілеп келе жатқан арабтардың мүдделерімен қиғаш келді. Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы Ибн әл-Асирдің мәліметтеріне қарағанда, Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы тұтқынға алынған. Тұтқындар арасында қөлөнершілер кеп болған. Талас өзеніндегі шайқастың Жетісу және халықтарының тағдырларында зор тарихи манызы болды. Қытай әскерлері Жетісу шегінен ғана емес, ұйғырлар мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды. 766 жылы Түргештердің екі қағанының ордалары—Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты. Бұл оқиғаларды бейнелей келіп, әл-Марвази бьшай деп жазады: қарлұктар «бұрын Тулис тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды»
Территориясы
Қарлұқ тайпаларынын негізгі мекені - Алтай тауынан Балқаш көліне дейін. VIII ғ. бастап қарлұқтар Жетісуға қоныс аударады. Қарлұқтардың арқасында 751 ж. арабтар Талас бойында түріктермен болған шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап қарлұқ тайпалары күшейіп, олардың патшасы өз билігін Алтайда орнатады. 755 ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді женеді. Түргештердің жартысы қарлұқтарға бағынады, ал қалғаны шығысқа таман көшуге мәжбүр болды.
VIII-X ғғ. Қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына дейінгі көсіліп жатқан территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы Жібек жолы бойында орналасты.
Этникалық және тайпалық құрамы
тайпаларының құрылуы мен ертедегі қарлұқ этникалық топтары қалыптасуының алғашғы кезендері Ішкі Азия аумағында түрік және теле (оғыз) тайпаларының қоршауында өтті. Этникалық үрдістің одан кейінгі даму кезеңі үш тайпалы қарлұқ конфедерациясының құрылуымен байланысты болды, ол кейіннен сан және сапа жағынан Жетісу шегінде қарлұқ халқыньщ қалыптасу сатысына ұласты. Алайда орта ғасырлар дәуірінде бұл үрдіс аяқталған жоқ. Жазбаша деректемелерде қарлұктар туралы алғашқы хабарлар қытайдың Суй әулетінің (581—618) шежіресінде кездеседі және V ғасырдың орта шеніне жатады. Онда қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Алтайдың (Ақтағ) баурайларын мекендеушілер ретінде бұлақ деп аталған. «Таншу» әулеттік (618—907) хроникасына сәйкес, қарлұктар (гэлолу, гэлу) түріктерден шыққан және олардың бір тармағы болған. түріктермен генетикалық байланысы туралы деректер орта ғасырлардағы мұсылман тарихнамасында да жинақталған. «Олар (қарлұктар) — ежелгі түріктер», — дейді Ибн әл-Факих (X ғ.)47. ежелгі түріктердін руналық ес- керткіштерінде де «үш қарлұқ» деп айтылған. Ол моңғол Алтайы мен Балқаш көлі аралығындағы аумақты алып жатқан көшпелі тайпалардың күшті одағы болды. Қарлұктар туралы уақыты жағынан алғашкы хабар арабпарсы тілдес тарихи-географиялық әдебиетте — Табариде (737 ж.) кездеседі. Ол орналасқан қарлұқтар туралы айтады. конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бұлақтар, халаждар, түргештер, азкишилер, тухсилер, шарұктар, аргулар, барсхандар кірген. Бұлардан басқа оның құрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі ағысына көшкеннен кейін Жетісу аумағында калған кейбір топтары, сондай-ақтүрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды. көптеген соғдылар түріктердің әдет-ғұрыптарын қабылдаған деп хабарлайды. Кейінірек қарлұқтардың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың, отырықшы халықтарымен сіңісіп, ислам дінін қабылдаған бір бөлегі, сондай- ақ оғыздардың соларға сәйкес топтары да түрікмендер деп аталып кетті Араб саяхатшысы Әбу Дулаф өзінің қарлұқтар жерімен 25 күн жүріп өтуіне тура келгенін хабарлайды; ал Ибн Хаукальдін деректері бойьшша, «қарлұқтар жерін батысынан шығысына қарай жүріп өту үшін тіпті 30 күн жол жүру керек болған». Қарлұқтар туралы деректер V ғасырға жатады. Ол "бұлақ" деген атпен белгілі. Түркі руна ескерткіштерінде "үш қарлұқ" атын алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. VII ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос ордасы Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (XII ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген.
Сыртқы саясаты
жабғуы Оңтүстік Қазақстан маңайында солтүстігіндегі жерлерді басып алу жөнінде белсенді саясат жүргізген арабтарға қарсы күресті басқарды. Арабтарға қарсы әр түрлі аттаныстарды қарлұқтар талай рет белсене қолдады. Қарлұктардың шығыста бәсекелеспек болған әрекеттері кейін сәтсіздікпен аяқталды. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің әскерлерін талқандады. 812 жылы олар қарлұқтарды толық женді. Қарлұқтарды куа отырып, ұйғыр қағаны Ферғана мен Сырдарияға дейін жетті, олардың адамдары мен малын қолға түсіріп, Орталық Азияға қайтып кетті. Осы катаң жеңілістен кейін қарлұқ жабғуы орталығы Өтюкен болған ұйғыр кағанының жоғарғы билігін мойындауға мәжбүр болды.
Ұйғырлардың билеп-төстеуіне Енисей қырғыздары табанды қарсылық көрсетті. Қырғыздардың иеліктері шығыста Байкал маңында тұрған гулиган халқы аймағына дейін тарады; батыста олардың мекендерінің шекарасы Алтай тауларына дейін, оңтүстік-шығыста — Саян жотасына дейін барды. Қырғыздардың көршілері батыс жақта қимақтар, солтүстік жақта — бома халқы, оңтүстік-шығыста ұйғырлар болды. Қырғыздар Минуса ойпатында мейлінше жинақы мекендеді. Қырғыздар 80 мың жауынгер жасақтай алатын, халқы көп бірлестік болған еді. Жиырма жылға созылған табанды күрестің нәтижесінде қырғыздар 840 жылы ұйғырларды талқандап женді. даласындағы бұл маңызды оқиға мұсылман тарихнамасында көрініс тапқан. Мәселен, Гардизи бұл жөнінде мынадай хабар келтіреді: «Түркістандықтар (кырғыздар) хақан халқына шабуыл жасады; олар бұл халықтың беделді-беделді он екі бастығын өлтірді, семсермен турап, хақандықтардың бәрін қырып-жойды. Хақандықтардың бүкіл патшалығы Чун-пан мен халлухтардың (қарлұқтардың) қолдарында қалды». Ұйғырлардың біразы — Тарбағатайдың солтүстік-батыс шетіндегі қарлұқтарға қашты. Ал ұйғырлардың негізгі көпшілігі Шығыс Түркістанға және Ганьсудің батыс жағына қоныстанды, онда орталығы Тұрфан алқа- бында (847—1369 жылдар) және Ганьсуда (847—1036 жылдар) болған тәуелсіз мемлекет құрды.
Мұны ашина руынан тарағанбыз дейтін, бұл кезде күшейіп алған қарлұқ жабғуы пайдаланды. Қарлұқтардың көсемі Білге Күл Қадыр-хан — Испиджаб билеушісі (Гардизи мәліметгері бойынша Илмалмасын — жабғу) өзінің бұрынғы атағы — жабғуды тастап, қаған атағын алып, билікті өзінің алуға хақылы екенін ашықтан-ашық жариялады. Алайда қарлұқтардың билігі берік болмады, өйткені ол Орталык, Азияның түрік тайпаларына таралған жоқ.
Kөшпелі және отырықшы мәдениет
Ұлы Жібек жолы Қазақстан жерінде. Б.з.д. I-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон бойына, содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып Алтайға, жоғарғы Етіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген аргиппейлер еліне кететін Дала жолы жұмыс істей бастапан. Осы жолмен жібек, терілер, иран кілемдері, асыл металдан жасалған бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын.
Б.з.д. II ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастайды. Б.з. II-V ғғ. Егер Шығыстан жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжов маңындағы хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Наь-Шанның солтүстік сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен, Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айрылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле алқабына жететін; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға сосын Бедел асуы арқылы Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, хотан, Яркенд, Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін; бұл оңтүстік жол деп аталды. Ал солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бұқара, Мерв арқылы хамаданға, Сирияға баратын. XI-XII ғғ. Қытайдан шығып Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы батысқа қарай өтетін жол жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол VII ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалды; үшіншіден аса бай түрік қағандары олардың айналасы теңіздің арғы бетінен келген тауарларды көптеп тұтынды.
VII-XIV ғғ. Елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған. Жібек жолы Орта Азия арқылы оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы XIV ғ. дейін, қашан ішкі қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып,тоздырғанға дейін, Қытайға баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұолдызы сөнгенге дейін жұмыс істеді.
Қарлұқтардың ыдырауы
940 (942) ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - түріктер - жағынан қоныс аударған чигил және ягма тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісудағы билік қараханидтерге көшеді. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. Қарлұқ қағанаты құлағаннан кейін, қарлұқтардың бір бөлігі солтүстіктегі Іле бойына қоныстанып, жаңа мемлекет Қарлұқ хандығын құрды
Дереккөздер
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-282-027-0,1-т. ISBN 978-601-282-026-3
- “Тараз энциклопедиясы”
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarluk kaganaty 756 940 zhzh nemese 8 10 gg aralygy Zhetisu zherindegi ezhelgi memleket Қazakstan tarihyEzhelgi Қazakstan tarihyTas dәuiri Қola dәuiri Temir dәuiri Saktar Үjsinder Қanlylar ҒundarҚazakstannyn erte orta gasyrlardagy memleketteriTүrki kaganaty 552 603 Batys Tүrik kaganaty 603 704 Shygys Tүrik kaganaty 682 744 Tүrgesh kaganaty 704 756 Қarluk kaganaty 756 940 Қimak memleketi IH g sony HI g basy Ogyz memleketi IH g sony HI g basyҚarahan memleketi 942 1212 zhzh Қarakytaj memleketi 1128 1213 zhzh Қypshak handygy Mongol imperiyasy 1206 1291 Zhoshy ulysy 1224 1481 Shagataj kaganaty 1222 1370 Orda Ezhen ulysy 1242 1446 Shajbani ulysy 1243 Ak Orda XIII XV gg Kok Orda Әbilkajyr handygy 1428 1468 Nogaj ordasy 1440 1634 Mogolstan 1348 1514 Tashkent handygy 1501 1627 Қazak handygy dәuiriҚazak handygy 1465 1847 Ұly zhүz 1715 1822 Orta zhүz 1715 1822 Kishi zhүz 1715 1824 Resej imperiyasy kuramyndagy ҚazakstanBokej Ordasy 1801 1872 Alash avtonomiyasy 1917 1920 Tүrkistan avtonomiyasy 1917 1918 Қyrgyz Қazak AKSR i 1920 1925 Қazak AKSR i 1925 1936 Қazak KSR i 1936 1991 Tәuelsiz Қazakstan tarihyҚazakstan 1991 kazir k t oPortal Қazakstan Sanat Қazakstan tarihy VIII gasyrdyn ortasynda karluktar eleuli әskeri sayasi kүshke ajnaldy da Shygys Tүrik kagandygyn talkandauda 745 manyzdy rol atkaryp togyz ogyzdarmen birge Orhon tagyna kagandy otyrgyzdy 736 zhyly karluktar buryngydan da kүshejdi Өzderinin buryngy odaktasy ujgyrlarmen bәsekelesip bajyrgy zherinde Zhetisuga konys audardy Suyab pen Talas kalalary karluktar kolbasshylarynyn turakty mekenine ajnaldy Қarluk aksүjekteri Zhetisuda 766 940 zhyldary bilik kurdy Bul kezde olardyn kolbasshylary kagan emes zhabgu dep atalganymen ol shartty tүrde Қ kalasynyn kezeni dep ataldy Zhabgu Shygysta Tarym Batysta Ferganadan asyp Toharstanga Surhab vahsh su alabynan Auganstannyn soltүstik shekarasyna dejin sayasi үstemdik zhүrgizdi 8 gasyrda Zhetisu zherinde үstemdik zhүrgizgen tүrkeshter de odan kejin bilik etken karluktar da eldin etnikalyk kuramyna eleuli ozgeris engizbedi Zhylnamashylar men sayahatshylar VIII IX gasyrda Zhetisu zherin chumuk ulyg ak zhabshid tүrkesh kalash tүrgesh azgyr kashu barshan t b tajpalar mekendegenin zhazady Altaj men Zhetisudyn sayasi zhәne әskeri omirinde karluktarmen katar kanly tajpasy da eleuli oryn aldy Olar negizinen Altajda Ertis alabyn sodan son Ystykkol Shu zhagalaularyn Talas onirin zhajlady Ystykkol alabynda sondaj ak shigilderdin de ielikteri boldy 10 11 gasyrda Ilenin orta agysynda yagmalar turdy Taraz kalasysynyn irgesinde Yagma kystagy bolgan Қarluk kalasynyn kuramyndagy negizgi tajpalar koshpeli tүrikter mal osirudi kәsip etken Қarluktar mekendegen atyraptyn ozge halyktar turgan zherlerge karaganda bakshaly mәdenietti kalalary eldi mekenderi bolgan Talas alkabynda VIII IX gasyr Atlah Sheldzhi Kul kalalary bolgan Zhergilikti otyrykshy halyktyn basym kopshiligi tүsti zhәne asyl metaldar altyn kүmis mys ondirumen shugyldandy Ile angarynda Kungut Talһir Talgar kalalary boldy Әsirese Taraz Қulan Қulan sajdyn kasyndagy mekenzhaj Merki Shaldavar a na tayau osy attas ozen bojyndagy kiragan mekenzhajdyn orny kalalary kobirek belgili boldy VIII X gasyrda Zhetisu kalalary kurylysy үjlerinin ornalasuy zhagynan Orta Aziya kalalarynan ozgeshe boldy Olar bir zhagynan koshpelilerden korganatyn bekinis edi Қagandyktyn ekonomika omirinde Sogdy kalalary үlken rol atkardy olardyn halky negizinen Samarkannan Buharadan Orta Aziyanyn baska da kalalarynan kelgender edi Iri de baj sogdy mekenderinin sauda ekonomika kuaty asa zor zhәne diplomatikalyk mүmkindigi kүshti boldy Sauda sattyk kalalary Shygys pen Batystyn arasyndagy kone keruen zholdarynyn bojyna ornalasty Sol zholdardyn biri Buhara Samarkan Shash Tashkent Taraz Қulan Suyab kazirgi Tokmak many arkyly otip Ystykkol ojpatymen Қarkarany Tekesti basyp Shygys Tүrkistanga karaj bojlagan Otyrykshy halyk koshpelilermen tygyz bajlanysta bolyp sauda zhasap tauar almasyp otyrdy Korshi eldermen karym katynas zhasau kala mәdenietin osirumen birge syrttan baska dinnin de enuine zhagdaj zhasady Halyktyn basym kopshiligi ata babalar dinin ustangan tәnirlik shaman 940 zhyly Shygystan kelgen mәzhusilik tүrikter kagandykty kulatty Қarluk Қagandygy kezeninde Zhetisu halyktarynyn arasynda әleumettik ekonomikalyk etnograf zhәne sayasi birlesudin berik negizi kalandy Memlekettin kuryluyderbestikke umtyluy olardyn bolinip shyguyna zhetkizdi 746 zhyly karluktar Zhetisuga konys audardy al onda sayasi zhagdaj tym kүrdeli bolatyn Өzara kyrkyskan kүreste tүrgesh kagandary ozderinin buryngy tajpalarynyn mekeni kүsh kudiretinen ajyryldy Sonyn saldarynan bytyrap ketken tүrgesh tajpalary karluktarga lajykty karsylyk korsete almady Bul okigalar ertedegi tүrikterdin Terhin zhazbalarynda It zhyly үsh karluk opasyzdyk zhasap kashyp ketti Olar batystagy on ok halkynyn eline keldi dep korsetilgen Tүrgeshterdin әulettik rularynyn sayasi biliginin әlsireuin Shygys Tүrkistandagy kytaj okilderi pajdalana kojdy Tan әskerleri Suyabty basyp aldy Shashka Tashkentke dejin zhetti birak munda kok tiregen Қytajdyn mүddeleri batystan ozderinin ykpal erisin kenejtu maksatymen ilgerilep kele zhatkan arabtardyn mүddelerimen kigash keldi Қajshylyktyn shielenisken tүjini 751 zhyly eki imperiyalyk kүsh arasyndagy sheshushi shajkas barysynda sheshildi onyn nәtizhesinde tan әskerleri zor shygynga ushyrady Arab tarihshysy Ibn әl Asirdin mәlimetterine karaganda Atlah kalasynyn tүbinde 50 myn kytaj oltirilip 20 myndajy tutkynga alyngan Tutkyndar arasynda kolonershiler kep bolgan Talas ozenindegi shajkastyn Zhetisu zhәne halyktarynyn tagdyrlarynda zor tarihi manyzy boldy Қytaj әskerleri Zhetisu sheginen gana emes ujgyrlar men tibettikterdin kysymymen Shygys Tүrkistannan da ketti Talas angarynda arabtar da turaktap kala almaj Shashka shegindi Sonyn nәtizhesinde karluktar oz zhagdajyn nygajtyp aldy 766 zhyly Tүrgeshterdin eki kaganynyn ordalary Taraz zhәne Suyabpen kosa bүkil Zhetisu karluktar zhabguynyn kolyna koshti Sol arkyly sayasi zhәne әleumettik bilikterdin karluk kosemderinin kolyna koshui Zhetisuda Қarluk memleketinin birzhola kalyptasuyna zhetkizdi Қarluktar ozderine bagynyshty zherlerdic shekarasyn odan әri kenejte berdi 766 775 zhyldary karluktardyn bir tarmagy Қashgariyany basyp aldy al VIII gasyrdyn ayagynda olardyn baska bir toby Ferganaga oz ykpalyn taratty Bul okigalardy bejnelej kelip әl Marvazi bshaj dep zhazady karluktar buryn Tulis tauynda turdy zhәne togyz ogyzdarga kul boldy Munan kejin olar ozderinin bileushilerine karsy koterildi tүrgeshterdin elin zhaulap aldy al ol zherden musylman elderine karaj zhylzhydy TerritoriyasyҚarluk tajpalarynyn negizgi mekeni Altaj tauynan Balkash koline dejin VIII g bastap karluktar Zhetisuga konys audarady Қarluktardyn arkasynda 751 zh arabtar Talas bojynda tүriktermen bolgan shajkasty zhenedi Osy kezden bastap karluk tajpalary kүshejip olardyn patshasy oz biligin Altajda ornatady 755 zh karluktar Zhetisuda tүrgeshterdi zhenedi Tүrgeshterdin zhartysy karluktarga bagynady al kalgany shygyska taman koshuge mәzhbүr boldy VIII X gg Қarluk tajpalary Қazakstannyn Zhongar Alatauynan bastap Syrdyn orta agysyna dejingi kosilip zhatkan territoriyany konys etedi Balkash pen Ystykkol arasy Shu Ile Talas ozenderi bojynda Otyrarga dejin koship zhүredi Olardyn bileushisi dzhabgu 840 zhyldan bastap kagan atagyn aldy Koshpeli tajpalardyn bileushi aksүjek toptarynyn kolynda zhajylymdar men kunarly zher gana emes kala ortalyktary da boldy Қarluktar elinde 25 kala men kystak bolgan Olardyn ishinde Taraz Қulan Merke Atlalyk Tuzyn Balyk Baryskan zhәne t b Қarluk kalalary Ұly Zhibek zholy bojynda ornalasty Etnikalyk zhәne tajpalyk kuramytajpalarynyn kuryluy men ertedegi karluk etnikalyk toptary kalyptasuynyn algashgy kezenderi Ishki Aziya aumagynda tүrik zhәne tele ogyz tajpalarynyn korshauynda otti Etnikalyk үrdistin odan kejingi damu kezeni үsh tajpaly karluk konfederaciyasynyn kuryluymen bajlanysty boldy ol kejinnen san zhәne sapa zhagynan Zhetisu sheginde karluk halkynsh kalyptasu satysyna ulasty Alajda orta gasyrlar dәuirinde bul үrdis ayaktalgan zhok Zhazbasha derektemelerde karluktar turaly algashky habarlar kytajdyn Suj әuletinin 581 618 shezhiresinde kezdesedi zhәne V gasyrdyn orta shenine zhatady Onda karluktar ozderinin basty ruynyn atymen Altajdyn Aktag baurajlaryn mekendeushiler retinde bulak dep atalgan Tanshu әulettik 618 907 hronikasyna sәjkes karluktar gelolu gelu tүrikterden shykkan zhәne olardyn bir tarmagy bolgan tүriktermen genetikalyk bajlanysy turaly derekter orta gasyrlardagy musylman tarihnamasynda da zhinaktalgan Olar karluktar ezhelgi tүrikter dejdi Ibn әl Fakih X g 47 ezhelgi tүrikterdin runalyk es kertkishterinde de үsh karluk dep ajtylgan Ol mongol Altajy men Balkash koli aralygyndagy aumakty alyp zhatkan koshpeli tajpalardyn kүshti odagy boldy Қarluktar turaly uakyty zhagynan algashky habar arabparsy tildes tarihi geografiyalyk әdebiette Tabaride 737 zh kezdesedi Ol ornalaskan karluktar turaly ajtady konfederaciyasyna tүrki tildes koshpeli zhәne zhartylaj koshpeli әr tүrli tajpalar zhikilder bulaktar halazhdar tүrgeshter azkishiler tuhsiler sharuktar argular barshandar kirgen Bulardan baska onyn kuramynda ogyzdardyn negizgi kopshiligi Syrdariyanyn orta zhәne tomengi agysyna koshkennen kejin Zhetisu aumagynda kalgan kejbir toptary sondaj aktүrik bolyp ketken Zhetisu sogdylary boldy koptegen sogdylar tүrikterdin әdet guryptaryn kabyldagan dep habarlajdy Kejinirek karluktardyn Қazakstannyn ontүstigi men Zhetisudyn otyrykshy halyktarymen sinisip islam dinin kabyldagan bir bolegi sondaj ak ogyzdardyn solarga sәjkes toptary da tүrikmender dep atalyp ketti Arab sayahatshysy Әbu Dulaf ozinin karluktar zherimen 25 kүn zhүrip otuine tura kelgenin habarlajdy al Ibn Haukaldin derekteri bojshsha karluktar zherin batysynan shygysyna karaj zhүrip otu үshin tipti 30 kүn zhol zhүru kerek bolgan Қarluktar turaly derekter V gasyrga zhatady Ol bulak degen atpen belgili Tүrki runa eskertkishterinde үsh karluk atyn altaj tauy men Balkash kolinin shygys zhagalauy arasyn konys etken koshpeli tajpalar birlestigine ajtady VII g ortasynda karluk birlestigi kuramyna bulak shigil men tashlyk kirgen Kosemderi Eltabar dep atalgan 766 zhyly tүrgesh kagandarynyn kos ordasy Taraz ben Suyabty kosa bүkil Zhetisu karluk zhabgysynyn kolastyna koshedi Olar erte feodaldyk memleket kurady Araf geografy Әl Marvazi XII g karluktar kuramynda 9 tajpa bolganyn ajtady Қarluk konfederaciyasyna Zhetisu men ontүstik Қazakstannyn tuhsi shigilder әzkishter haladzhylar charukter baryshandar t b tүrki tildes tajpalar kirgen Syrtky sayasatyzhabguy Ontүstik Қazakstan manajynda soltүstigindegi zherlerdi basyp alu zhoninde belsendi sayasat zhүrgizgen arabtarga karsy kүresti baskardy Arabtarga karsy әr tүrli attanystardy karluktar talaj ret belsene koldady Қarluktardyn shygysta bәsekelespek bolgan әreketteri kejin sәtsizdikpen ayaktaldy 791 zhyly ujgyrlar Besbalyk tүbinde karluktar men tibettikterdin әskerlerin talkandady 812 zhyly olar karluktardy tolyk zhendi Қarluktardy kua otyryp ujgyr kagany Fergana men Syrdariyaga dejin zhetti olardyn adamdary men malyn kolga tүsirip Ortalyk Aziyaga kajtyp ketti Osy katan zhenilisten kejin karluk zhabguy ortalygy Өtyuken bolgan ujgyr kaganynyn zhogargy biligin mojyndauga mәzhbүr boldy Ұjgyrlardyn bilep tosteuine Enisej kyrgyzdary tabandy karsylyk korsetti Қyrgyzdardyn ielikteri shygysta Bajkal manynda turgan guligan halky ajmagyna dejin tarady batysta olardyn mekenderinin shekarasy Altaj taularyna dejin ontүstik shygysta Sayan zhotasyna dejin bardy Қyrgyzdardyn korshileri batys zhakta kimaktar soltүstik zhakta boma halky ontүstik shygysta ujgyrlar boldy Қyrgyzdar Minusa ojpatynda mejlinshe zhinaky mekendedi Қyrgyzdar 80 myn zhauynger zhasaktaj alatyn halky kop birlestik bolgan edi Zhiyrma zhylga sozylgan tabandy kүrestin nәtizhesinde kyrgyzdar 840 zhyly ujgyrlardy talkandap zhendi dalasyndagy bul manyzdy okiga musylman tarihnamasynda korinis tapkan Mәselen Gardizi bul zhoninde mynadaj habar keltiredi Tүrkistandyktar kyrgyzdar hakan halkyna shabuyl zhasady olar bul halyktyn bedeldi bedeldi on eki bastygyn oltirdi semsermen turap hakandyktardyn bәrin kyryp zhojdy Hakandyktardyn bүkil patshalygy Chun pan men halluhtardyn karluktardyn koldarynda kaldy Ұjgyrlardyn birazy Tarbagatajdyn soltүstik batys shetindegi karluktarga kashty Al ujgyrlardyn negizgi kopshiligi Shygys Tүrkistanga zhәne Gansudin batys zhagyna konystandy onda ortalygy Turfan alka bynda 847 1369 zhyldar zhәne Gansuda 847 1036 zhyldar bolgan tәuelsiz memleket kurdy Muny ashina ruynan taraganbyz dejtin bul kezde kүshejip algan karluk zhabguy pajdalandy Қarluktardyn kosemi Bilge Kүl Қadyr han Ispidzhab bileushisi Gardizi mәlimetgeri bojynsha Ilmalmasyn zhabgu ozinin buryngy atagy zhabgudy tastap kagan atagyn alyp bilikti ozinin aluga hakyly ekenin ashyktan ashyk zhariyalady Alajda karluktardyn biligi berik bolmady ojtkeni ol Ortalyk Aziyanyn tүrik tajpalaryna taralgan zhok Koshpeli zhәne otyrykshy mәdenietҰly Zhibek zholy Қazakstan zherinde B z d I mynzhyldyktyn orta kezinde Қara teniz onirinen Don bojyna sodan Ontүstik Oral onirindegi savromattarga Ertiske odan әri sozylyp Altajga zhogargy Etis pen Zajsan koli alkabyn mekendegen argippejler eline ketetin Dala zholy zhumys istej bastapan Osy zholmen zhibek teriler iran kilemderi asyl metaldan zhasalgan bujymdar sauda arkyly taratylyp zhatatyn B z d II g orta sheninde Zhibek zholy elshiliktin zhәne sauda sattyktyn turakty zhelisi retinde kyzmet atkara bastajdy B z II V gg Eger Shygystan zhүre bastasak Zhibek zholy Қytajdyn ezhelgi astanasy Chanannan shygyp Lanchzhov manyndagy huanhe otkeline baratyn da odan әri Na Shannyn soltүstik silemderimen zhүrip otyryp Ұly Қytaj kamalynyn batys shetinen Yashma kakpasynyn shebinen baryp shygady Osy aradan sara zhol ekige ajrylyp Takla Makan sholin soltүstik zhәne ontүstik zhagynan ajnalyp otetin Teristik zholy hami Turfan Besbalyk Shiho kogal ajmaktary arkyly Ile alkabyna zhetetin ortadagy zhol Chaochannan Қarasharga Aksuga sosyn Bedel asuy arkyly Ystykkoldin ontүstik zhagalauynan shygyp Dunhuan hotan Yarkend Baktriyalardy basyp otip Үndistan men Orta teniz ajmagyna karaj ketetin bul ontүstik zhol dep ataldy Al soltүstik zholy Қashgardan Ferganaga odan әri Samarkand Bukara Merv arkyly hamadanga Siriyaga baratyn XI XII gg Қytajdan shygyp Zhetisu men ontүstik Қazakstan arkyly batyska karaj otetin zhol zhandanyp ketedi Zholdyn bulaj auytkuyn birneshe sebeptermen tүsindiruge bolady Birinshiden Zhetisuda Orta Aziyamen zhүretin sauda zholdaryn bakylajtyn Tүrik kagandarynyn ordalary bolatyn Ekinshiden Fergana arkyly zhүretin zhol VII g ishki kyrkys saldarynan kauipti bolyp kaldy үshinshiden asa baj tүrik kagandary olardyn ajnalasy tenizdin argy betinen kelgen tauarlardy koptep tutyndy VII XIV gg Elshilik zhәne sauda keruenderinin deni Zhibek zholymen zhүretin San gasyrlar bojy zhol tynymsyz ozgerip otyrgan Zhibek zholy Orta Aziya arkyly ontүstik Қazakstan men Zhetisuga keletin sauda zholy XIV g dejin kashan ishki kyrkystar men sogystar kala mәdenietin azdyryp tozdyrganga dejin Қytajga baratyn teniz zholy igerilip buryngy kone zholdyn zhuoldyzy songenge dejin zhumys istedi Қarluktardyn ydyrauy940 942 zh karluk memleketinin astanasyn Balasagundy tүrikter zhagynan konys audargan chigil zhәne yagma tajpalary zhaulap alady Osydan kejin Zhetisudagy bilik karahanidterge koshedi Sonymen 940 zhyly karluk memleketi omir sүruin toktatty Қarluk kaganaty kulagannan kejin karluktardyn bir boligi soltүstiktegi Ile bojyna konystanyp zhana memleket Қarluk handygyn kurdyDerekkozder Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 59ISBN 978 601 282 027 0 1 t ISBN 978 601 282 026 3 Taraz enciklopediyasy