Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Оғыз мемлекеті немесе Оғыз Жабғу мемлекеті (766 жыл – 1055 жыл) — IX ғасырдың ортасында Сырдарияның орта және төменгі ағысында, сонымен қатар Батыс Қазақстанды да қосып алатын территориясында оғыз тайпаларының саяси бірлестігі құрылды. «Оғыз» деген терминнің этимологиясы әлі де анықталмаған. Алайда "оғыз" сөзінің пайда болуы туралы әр түрлі пікірлер жоқ емес. Кейбір ғалымдар "уыз" сөзінен шықты десе, екінші біреулері "садақтың оғы" деген сөзден пайда болған дейді. Ал үшінші бір ғалымдар "өгіз" деген тотемдік сөзден пайда болды деп дәлелдеуге тырысады. Махмуд Қашқари, әл-Марвази еңбектерінде, оғыздарға жататын руларды атап кеткен: қынық, баят, язғыр, имур, қарабулақ, тутырка, т.б. Оғыздар 2 экзогамды фрактриядан құрылған.
| Оғыз мемлекеті Тарихы мемлекет | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Астанасы | Жанкент | |||
| Ірі қалалары | Жент, Сығанақ | |||
| Тіл(дер)і | Оғыз тілі | |||
| Діні | Тәңіршілдік, кейін оғыз тайпалары исламды қабылдады. | |||
| Аумағы | 1,000,000 км² | |||
| Халқы | Оғыздар, Қимақтар, Құмандар, Бұлғарлар, Хазарлар, Қыпшақтар, Қарлұқтар | |||
Бұлар — боз оқ және үш оқ (учук).
VIII ғасыр ортасында түргештер мұрасы үшін қарлұқтармен болған күресте оғыздардың едәуір бөлігі Жетісуды тастап, Шу алқабына кетеді. Осы жерде олардың «Көне Гузия>> деп аталатын ордасы болды. IX ғасырдың бас кезінде оғыздардың көсемі қарлұқтармен, қимақтармен одақтасып, кангар-печенег бірлестігін күйретеді, сөйтіп Сырдарияның төменгі жағы мен Арал өңірі мен даласын басып алады. IX ғасыр соңында олар хазарлармен одақ құрып, печенегтерді жеңеді де, Орал мен Еділ арасын қол астына қаратады.
Печенегтермен соғыс олардың саяси бірлігін күшейтіп, тайпалардың оғыздық одағын құруға мүмкіндік берді. Оғыздар құрамына Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларының үнді-еуропа, финн-угор тектес ежелгі компоненттері және Жетісу мен Сібірдің халаджылар, жағарлар, чаруктер, қарлұқтар, имурлер, байандұрлар тайпалар кірді. Оғыздардың этникалық қауымдастығының құрылуы ұзақ процесс болды.
IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басында оғыз тайпалары Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан зор территорияны мекендейді. Оғыздар туралы алғашқы деректер IX-X ғасырлардың басанда араб деректерінде (мысалы, әл-Якубидің (IX ғасыр) еңбегінде) айтылады.
Орта Азия мен Шығыс Еуропаға және Орталық Азияға баратын керуен жолдарының тоғысқан жерінде жатқан Янгикент қаласы 10 ғасырда оғыз мемлекетінің астанасына айналды. Оғыз мемлекетінің халқы түркі және иран тілінде сөйлеген. «Жабғу» атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің басшысы болған. Оғыз жабғуларының орынбасарларын Күл-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер өкіметі мұрагерге — «иналға» беріліп отырған. Жабғу мемлекетінде оғыз әскерінің сюбашиы» деп аталатын бас қолбасшысы маңызды рөл атқарған. Оғыздар мал шаруашылығымен айналысты. Отырықшылық та қатар дамыды. Жент, Сауран, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ деген қалалары болды. Құл саудасы дамыды. Оғыздар мәжусилер болып, бақсы-балгерлерге табынды. Біртіндеп ислам діні де ене бастады.
Оғыз мемлекеті Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды орын алды. 965 жылы олар Киев Русымен одақтасып хазар қағанатын талқандайды. 985 жылы оғыз жабғуы орыс кінәздарымен бірлесіп Еділ Булғариясын талқандады. Осының бәрі оғыз мемлекетінің саяси күш-қуаты өсуіне әсер етті.
X-XI ғасырлар Оғыз мемлекеті елеулі дағдарысқа ұшырайды. Оған алым-салыққа қарсылық білдірген оғыз тайпаларының көтерілістері себеп болды. Салжұқтармен, қыпшақтармен болған соғыстарға шыдамай, оғыз мемлекеті XI ғасырдың ортасында біржола құлайды. Жартысы қыпшақтардың қысымынан Шығыс Еуропа мен Кіші Азияға, жартысы Мәуереннахрдағы қарахандарға, Хорасан салжұқтарына, қалғаны Дешті-Қыпшақ тайпаларына араласып кетті.
Оғыздар мемлекеті Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды. 965 жылы оғыз жабғуы мен Киев князі Святославтың арасында хазарларға қарсы бағытталған әскери одақ жасалды. Мұның нәтижесінде Хазар қағанаты талқандалды. Киев Русінің оғыздармен әскери-саяси одағы олардың саяси және сауда-экономикалық мүдделерінің бір болуынан туындады. Хазариямен бәсекелес болған ежелгі орыс мемлекетіне одақтас керек болды; екінші жағынан, феодалданып келе жатқан көшпелі оғыз шонжарлары өздерінің малына жайылымға, Дон және Қара теңіз маңындағы далаларға өте мұқтаж болды, ал оған жетуге Хазария бөгет жасады. Оғыздарды Еділ бойынан, Маңғыстаудан, Үстірттен өтіп, Еуропаны Азиямен жалғастыратын аса маңызды жолдар барынша қызықтырды. Бұл сауда жолдарын өз бақылауында ұстауға ертедегі орыс мемлекеті де мүдделі болатын. Хазарияның талқандалуы орыс көпестеріне Шығыс елдерінің бай рыногына жол ашты. Осының бәрі оғыз жабғуларын сыртқы саяси бағытында орыс князьдерімен одақ жасасуға бағдар алуға итермеледі.
965 жылы жеңілгенге дейін оғыздар хазар қағандарымен ұзақ уақыт күрес жүргізді. Оғыздардың хазарлармен қан төгіс шайқастары, Маңғыстауға батыс жағынан іргелесетін далаларда өткен болса керек. X ғасырдың орта кезінде Каспий теңізінін солтүстік-шығыс жағасына дейін жеткен Хазар державасының шекарасы осы жерден басталатын еді. Хазар қағанатының талқандалуы оғыз державасының саяси қуатынын өсуіне себепші болды. X ғасырдың аяғында оғыз жабғулары орыс князьдерімен біріге отырып, Еділ да күйрете жеңді. Орыс шежірешілері 985 жылы князь Владимирдің торктармен (оғыздармен) одақтаса отырып, бұлғарларға жорық жасағаны туралы айтады. Князь әскерлері Еділмен немесе Камамен қайықпен жүзді, ал торктар жағамен өздерінің жауға мінетін аттарымен жүріп отырды. X — XI ғасырлар шегінде оғыз мемлекеті құлдырай бастайды. Алым-салықтардың жыртқыштықпен жиналуына наразы болған оғыз тайпаларының көтерілістері жиілей түседі. Оғыздардың тарихи аңыздарына қарағанда, бұл көтерілістер өкімет басына X ғасырдың орта кезінде немесе оның екінші жартысының бас кезінде келген Әли ханның басқаруына қарсы жүргізіледі. X ғасырдың соңы - XI ғасырдың басында оғыз мемлекеті құлдырай бастады. Бұл , бір жағынан, Әли хан тұсындағы алым-салықтың өсуіне халық наразылығының күшеюімен, екінші жағынан, Шығыстан төнген салжұқ тайпаларының толассыз шабуылдарымен түсіндіріледі. Әли ханның мұрагері Шах Мәлік тұсында Оғыз мемлекеті қайта күшейді. Тіпті 1041 жылы Хорезмді басып алды. Ішкі талас-тартыс, салжұқтарға қарсы сыртқы шабуылдар оғыз мемлекетін әлсіретті. Осы тұста солтүстік-шығыста қыпшақ тайпаларының шабуылдары күшейді. Бұл оғыз мемлекетінің өмір сүруін тоқтатуына алып келді. Араб деректерінде «Мафазат әл –Ғұз» деп аталған Оғыздар даласы Дешті Қыпшақ құрамына енгендігі айтылады.
Оғыз мемлекетінің құрылуы
Оғыз тайпасының бастапқы мекендеген аумағы Жетісудың батысы болды. Түркештер мұрасы үшін болған қарлұқ пен оғыз тайпаларының арасындағы күрес нәтижесінде Жетісуда билікке қарлұқтар келіп (756 жылы), оғыз тайпалары батысқа Сырдарияға қарай қоныс аударды. Бұл кезде Сырдарияның орта, төменгі ағыстары мен Арал теңізі аралығында араб деректеріндегі Сырдарияның Кангар атауымен аталған кангар тайпалары мекендеген еді. VIII ғасырда кангар атауының орнына жаңа печенег деген атау қалыптасты. VIII ғасырдың басында Сырдария алқабы печенег - кангар тайпаларының басшылығымен біріккен саяси конфедерацияға енді. Саяси орталығы Отырар қаласы болды. VIII ғасырдың 2- жартысында печенег- кангарлар Жетісудан ығысқан оғыз тайпаларымен кездесіп Сырдария алқабы үшін күрес басталды. Нәтижесінде, оғыз тайпалары печенег - кангарларды талқандап Сырдарияның орта, төменгі ағыстарын Арал өңірін тұтастай иеленді. IX ғасырдың соңында оғыз шонжарлары Аралдың солтүстік өңіріндегі билікті өз қолдарына алып, Жайық, Еділ өзендерінің бойына қоныс тепті. Қаратау бөктері, Шу бойы, Балқаш маңы, Орал, Ырғыз, Ембі, Ойыл, өзендері тұтастай оғыздар мекеніне айналды. Бұл оқиғалар оғыздардың саяси топтасуына себепші болды. Араб деректерінің мәліметтеріне қарағанда, IX ғасырдың соңы - X ғасырдың басында оғыздарда мемлекет қалыптасты. Оғыз конфедерациясына кангар печенегтер, Арал, Каспийдің солтүстік төңірегінің тайпалары енді. Оғыздармен бірге Сырдарияға көшкен халаж, қарлұқ тайпалары, Шу мен Талас аңғарын мекендеуші жағр, шарұқ тайпалары да кірді. Шығыс Түрік тайпаларының кейбір топтары да болды. Олардың ішінде имек кимек тайпалары, байандұрлар, имурлер, кай тайпалары бар. Махмұд Қашғари «Диуани лұғат – ат түрікте» XI ғасырда оғыздарда 22 тайпа болды деп, олардың тізімін береді. Әл- Марвази 12 тайпадан тұрды деген пікірді ұстанады. Келесі бір дерек «Джами ат– Тауарих» оғыздар екі үлкен тайпалық топтан- бұзұқтар мен ұшұқтардан тұрғандығын мәлімдейді. Оғыз мемлекеті кең байтақ аумақты алып жатты. Батыста Ырғыз, Жайық, Жем, Ойыл, Арал маңын, Шығыста Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі жерлерді, Сырдария аңғарын, Қаратау баурайын, Шу өңірін мекендеді. Оңтүстікте Хорезм, Мәуереннахр, Хорасанмен шектесті. Оғыз мемлекетінің астанасы Янгикент немесе Жаңа Гузия қаласы болды. Янгикент өте қолайлы жерде орналасқан қала еді. Қала Хорезм, Мәуереннахрмен шектесіп, Кимектер даласы арқылы Сарысу, Кеңгір, Есіл, Нұра бойларына баратын маңызды керуен жолының үстінде орналасты. Оғыз мемлекетінің билеушісі «жабғу» лауазымына ие болды. Жабғу билігі мұрагерлік жүйеге негізделді. Жабғу мұрагерлері «Инал» атағына ие болған. Жабғудың «Күл-еркін» лауазымына ие орынбасарлары және «Сюбашы» аталған әскер басшылары сарай өмірінде үлкен роль атқарды. Сонымен қатар, оғыз мемлекетінің бір ерекшелігі жабғудың әйелі – «хатун» билікке араласты. Мүліктік теңсіздік малға жеке меншікке негізделді. Ибн Фадлан «бай оғыз он мың бас жылқысы бар оғыз»,- деп көрсетеді. Деректерде мұндай бай топтар бай, бек, әмірлер деп аталады. Кедей топ М.Қашғаридің «Диуани лұғат –ат түрікінде» ерлер деп аталған. Олар малға қарау, киім тігу, тамақ даярлау сияқты үй жұмыстарымен айналысқан. Махмұд Қашғари «Оғыз кедейлері ятуктер соғыстарға қатыстырылмаған», - деп жазады. Кедей ауырып қалған жағдайда, оларды құлдар сияқты қараусыз далада қалдырған. М. Қашғари оларды йоксул, джиған деп атайды. Оғыздардың Хорезммен, Хорасанмен экономикалық байланыстары интенсивті,яғни қарқынды түрде жүріп, олардың малдары Хорасанда үлкен сұранысқа ие болды. Ірі сауда орталығы- Сырдарияның орта ағысындағы Сауран қаласы.. Хорасаннан оғыздар еліне лазуритке ұқсас малахит пен азурит әкелінген.
Этникалық және тайпалық құрамы
Ертедегі оғыз тобының орныға бастауы байланысты. Оғыздардың тарихи аңыздары да осы пікірді қуаттайды, оларда оғыздардың алғашқы ата-бабаларының бірінін Ыстықкөл маңында болғаны айтылады. Бұл арада жетісулық (ежелгі оғыздық) рулық-тайпалық бөліністер еске алынып отырса керек, олар кейін калыптасқан оғыз тайпалар одағына кірген болатын. Атақты Оғыз ханның Таластан Еділге дейінгі аралықтағы жерлерді жаулап алғаны туралы тарихи аңыздарда, онын әскерлерінде өздерін «октуғра-оғызбыз» деп атайтын бірнеше мың үйдің болғаны айтылады90. Бұл атаудағы «оқ» деген термин назар аудартады, ол «жебе», «ру», «тайпа» деген ұғымдарды білдірген. Айтарлықтай бір жай сол, неғұрлым кейінгі кезде жебе белгісі ұшұктардың — оғыз әскерінің сол қанатына жататын бір фратрияның эмблемасы болды.
Махмуд Қашқари оғыздар алғашында 24 тайпадан құралған дейді. Алайда неғұрлым кейінгі авторлар оның ішінде Марвази оғыздардың 12 тайпасы жөнінде ғана айтады. Деректемелердің айырмашылықтарын оғыздардың екі экзогамиялық фратрияға: тиісінше олардың әскерлерінің оң және сол қанатына кірген бұзұктар мен үшұқтарға бөлінуімен түсіндіруге болар. Әрбір топта 24 тайпадан болды, бұлардың өзі де тепе-тең екіге бөлінеді.
Оғыздардың тарихи аңыздарына қарағанда, бұзұқтар оң қанатқа, «аға» тайпалар қатарына жатады да, ал ұшұқтар сол канаттың «кіші» тайпаларына жатады. Жоғарғы ханды «сайлағанда» бұзұктардың (ұшұқтарға қарағанда) көп артықшылықтары болған. Жалпы алғанда оғыз мемлекеті этникалық құрамы жөнінен ала-құла болып ерекшеленбеген.
Оғыздар Қазақстан аумағында
Оғыз тайпалары кең-байтақ жерді мекендеді. Оғыздардың қоныстары Ырғызда, Жайықта, Жемде, Ойылда, Аралсор көлінің оң жак жағасында болды, шығыста оғыздардың кейбір топтары Балқаш көлінің оңтүстік жағасына дейін барды, мұнда олардың Ғорғұз деген бекінісі болды. Оғыздар, сондай-ак Арал маңын, Сырдария аңғарын, Қаратау баурайын, Шу оңірін мекендеді; бірақ олар бұл жерлердің бәрінде бірдей көп болған жоқ. Олар Каспийдің солтүстік өңірінде, Сырдарияның төменгі ағысында мейлінше тутас қоныстанды. Огыздар билеушілерінің бірінің бекіністі ордасы Дахлан каласы болды. «Нұзхат әл-мүштақ» шығармасында оғыздардың әскері көп болғаны және олардың Таразға жасаған шапқыншылықтары туралы айтылады. Соғыстардан кейін бітім жасалып, сауда жүргізіліп тұрды. Мұнда Шаштан мұсылман көпестері келіп, мал, негізінен түйе мен жылқы сатып алып жүрген.
Шаруашылығы
- Жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығы
- Егін шаруашылығы
- Кәсіпшілік пен қолөнер
Оғыз мемлекеті Еуразияның саяси әскери тарихында елеулі роль атқарды. 965 жылы оғыз жабғуы мен Киев князі Святослав арасында Хазарларға қарсы әскери одақ құрылып, Хазар қағанатын талқандайды. Бұл одақ екі жақтың да көздеген мақсаттарынан, сауда-экономикалық мүдделерінен туындады. Егер Хазар мемлекетін талқандау орыс көпестері үшін Шығыс елдерінің бай базарларына жол ашса, оғыздар үшін Дон, Қара теңіз маңындағы далалар мен мал жайылымдары қажет болды. 985 жылы князь Владимирмен одақтасып, Еділ бұлғарларын талқандауға қатысады. X ғасырдың соңы - XI ғасырдың басында оғыз мемлекеті құлдырай бастады. Бұл , бір жағынан, Әлихан тұсындағы алым-салықтың өсуіне халық наразылығының күшеюімен, екінші жағынан, Шығыстан төнген селжұқ тайпаларының толассыз шабуылдарымен түсіндіріледі. Әлиханның мұрагері Шах Мәлік тұсында Оғыз мемлекеті қайта күшейді. Тіпті 1041 жылы Хорезмді басып алды. Ішкі талас-тартыс, селжұқтарға қарсы сыртқы шабуылдар оғыз мемлекетін әлсіретті. Осы тұста солтүстік-шығыста қыпшақ тайпаларының шабуылдары күшейді. Бұл оғыз мемлекетінің өмір сүруін тоқтатуына алып келді. Араб деректерінде «Мафазат әл –Ғұз» деп аталған Оғыздар даласы Дешті Қыпшақ құрамына енді.
Сілтемелер
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы, 7 том, 4 бөлім
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-282-027-0,1-т. ISBN 978-601-282-026-3
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ogyz memleketi nemese Ogyz Zhabgu memleketi 766 zhyl 1055 zhyl IX gasyrdyn ortasynda Syrdariyanyn orta zhәne tomengi agysynda sonymen katar Batys Қazakstandy da kosyp alatyn territoriyasynda ogyz tajpalarynyn sayasi birlestigi kuryldy Ogyz degen terminnin etimologiyasy әli de anyktalmagan Alajda ogyz sozinin pajda boluy turaly әr tүrli pikirler zhok emes Kejbir galymdar uyz sozinen shykty dese ekinshi bireuleri sadaktyn ogy degen sozden pajda bolgan dejdi Al үshinshi bir galymdar ogiz degen totemdik sozden pajda boldy dep dәleldeuge tyrysady Mahmud Қashkari әl Marvazi enbekterinde ogyzdarga zhatatyn rulardy atap ketken kynyk bayat yazgyr imur karabulak tutyrka t b Ogyzdar 2 ekzogamdy fraktriyadan kurylgan Ogyz memleketi Tarihy memleket 766 zhyl 1055 zhyl Astanasy ZhankentIri kalalary Zhent SyganakTil der i Ogyz tiliDini Tәnirshildik kejin ogyz tajpalary islamdy kabyldady Aumagy 1 000 000 km Halky Ogyzdar Қimaktar Қumandar Bulgarlar Hazarlar Қypshaktar Қarluktar Bular boz ok zhәne үsh ok uchuk VIII gasyr ortasynda tүrgeshter murasy үshin karluktarmen bolgan kүreste ogyzdardyn edәuir boligi Zhetisudy tastap Shu alkabyna ketedi Osy zherde olardyn Kone Guziya gt gt dep atalatyn ordasy boldy IX gasyrdyn bas kezinde ogyzdardyn kosemi karluktarmen kimaktarmen odaktasyp kangar pecheneg birlestigin kүjretedi sojtip Syrdariyanyn tomengi zhagy men Aral oniri men dalasyn basyp alady IX gasyr sonynda olar hazarlarmen odak kuryp pechenegterdi zhenedi de Oral men Edil arasyn kol astyna karatady Қazakstan tarihyEzhelgi Қazakstan tarihyTas dәuiri Қola dәuiri Temir dәuiri Saktar Үjsinder Қanlylar ҒundarҚazakstannyn erte orta gasyrlardagy memleketteriTүrki kaganaty 552 603 Batys Tүrik kaganaty 603 704 Shygys Tүrik kaganaty 682 744 Tүrgesh kaganaty 704 756 Қarluk kaganaty 756 940 Қimak memleketi IH g sony HI g basy Ogyz memleketi IH g sony HI g basyҚarahan memleketi 942 1212 zhzh Қarakytaj memleketi 1128 1213 zhzh Қypshak handygy Mongol imperiyasy 1206 1291 Zhoshy ulysy 1224 1481 Shagataj kaganaty 1222 1370 Orda Ezhen ulysy 1242 1446 Shajbani ulysy 1243 Ak Orda XIII XV gg Kok Orda Әbilkajyr handygy 1428 1468 Nogaj ordasy 1440 1634 Mogolstan 1348 1514 Tashkent handygy 1501 1627 Қazak handygy dәuiriҚazak handygy 1465 1847 Ұly zhүz 1715 1822 Orta zhүz 1715 1822 Kishi zhүz 1715 1824 Resej imperiyasy kuramyndagy ҚazakstanBokej Ordasy 1801 1872 Alash avtonomiyasy 1917 1920 Tүrkistan avtonomiyasy 1917 1918 Қyrgyz Қazak AKSR i 1920 1925 Қazak AKSR i 1925 1936 Қazak KSR i 1936 1991 Tәuelsiz Қazakstan tarihyҚazakstan 1991 kazir k t oPortal Қazakstan Sanat Қazakstan tarihy Pechenegtermen sogys olardyn sayasi birligin kүshejtip tajpalardyn ogyzdyk odagyn kuruga mүmkindik berdi Ogyzdar kuramyna Syrdariya alkaby men Aral Kaspij dalalarynyn үndi europa finn ugor tektes ezhelgi komponentteri zhәne Zhetisu men Sibirdin haladzhylar zhagarlar charukter karluktar imurler bajandurlar tajpalar kirdi Ogyzdardyn etnikalyk kauymdastygynyn kuryluy uzak process boldy IX gasyrdyn sony men XI gasyrdyn basynda ogyz tajpalary Syrdariyanyn tomengi agysynan Edildin tomengi bojyna dejingi orasan zor territoriyany mekendejdi Ogyzdar turaly algashky derekter IX X gasyrlardyn basanda arab derekterinde mysaly әl Yakubidin IX gasyr enbeginde ajtylady Orta Aziya men Shygys Europaga zhәne Ortalyk Aziyaga baratyn keruen zholdarynyn togyskan zherinde zhatkan Yangikent kalasy 10 gasyrda ogyz memleketinin astanasyna ajnaldy Ogyz memleketinin halky tүrki zhәne iran tilinde sojlegen Zhabgu atagy bar zhogargy bileushi Ogyz memleketinin basshysy bolgan Ogyz zhabgularynyn orynbasarlaryn Kүl erkin dep atagan Zhogargy bileushiler okimeti muragerge inalga berilip otyrgan Zhabgu memleketinde ogyz әskerinin syubashiy dep atalatyn bas kolbasshysy manyzdy rol atkargan Ogyzdar mal sharuashylygymen ajnalysty Otyrykshylyk ta katar damydy Zhent Sauran Қarnak Sүtkent Farab Syganak degen kalalary boldy Қul saudasy damydy Ogyzdar mәzhusiler bolyp baksy balgerlerge tabyndy Birtindep islam dini de ene bastady Ogyz memleketi Euraziyanyn sayasi zhәne әskeri tarihynda manyzdy oryn aldy 965 zhyly olar Kiev Rusymen odaktasyp hazar kaganatyn talkandajdy 985 zhyly ogyz zhabguy orys kinәzdarymen birlesip Edil Bulgariyasyn talkandady Osynyn bәri ogyz memleketinin sayasi kүsh kuaty osuine әser etti X XI gasyrlar Ogyz memleketi eleuli dagdaryska ushyrajdy Ogan alym salykka karsylyk bildirgen ogyz tajpalarynyn koterilisteri sebep boldy Salzhuktarmen kypshaktarmen bolgan sogystarga shydamaj ogyz memleketi XI gasyrdyn ortasynda birzhola kulajdy Zhartysy kypshaktardyn kysymynan Shygys Europa men Kishi Aziyaga zhartysy Mәuerennahrdagy karahandarga Horasan salzhuktaryna kalgany Deshti Қypshak tajpalaryna aralasyp ketti Ogyzdar memleketi Euraziyanyn sayasi zhәne әskeri tarihynda manyzdy rol atkardy 965 zhyly ogyz zhabguy men Kiev knyazi Svyatoslavtyn arasynda hazarlarga karsy bagyttalgan әskeri odak zhasaldy Munyn nәtizhesinde Hazar kaganaty talkandaldy Kiev Rusinin ogyzdarmen әskeri sayasi odagy olardyn sayasi zhәne sauda ekonomikalyk mүddelerinin bir boluynan tuyndady Hazariyamen bәsekeles bolgan ezhelgi orys memleketine odaktas kerek boldy ekinshi zhagynan feodaldanyp kele zhatkan koshpeli ogyz shonzharlary ozderinin malyna zhajylymga Don zhәne Қara teniz manyndagy dalalarga ote muktazh boldy al ogan zhetuge Hazariya boget zhasady Ogyzdardy Edil bojynan Mangystaudan Үstirtten otip Europany Aziyamen zhalgastyratyn asa manyzdy zholdar barynsha kyzyktyrdy Bul sauda zholdaryn oz bakylauynda ustauga ertedegi orys memleketi de mүddeli bolatyn Hazariyanyn talkandaluy orys kopesterine Shygys elderinin baj rynogyna zhol ashty Osynyn bәri ogyz zhabgularyn syrtky sayasi bagytynda orys knyazderimen odak zhasasuga bagdar aluga itermeledi 965 zhyly zhenilgenge dejin ogyzdar hazar kagandarymen uzak uakyt kүres zhүrgizdi Ogyzdardyn hazarlarmen kan togis shajkastary Mangystauga batys zhagynan irgelesetin dalalarda otken bolsa kerek X gasyrdyn orta kezinde Kaspij tenizinin soltүstik shygys zhagasyna dejin zhetken Hazar derzhavasynyn shekarasy osy zherden bastalatyn edi Hazar kaganatynyn talkandaluy ogyz derzhavasynyn sayasi kuatynyn osuine sebepshi boldy X gasyrdyn ayagynda ogyz zhabgulary orys knyazderimen birige otyryp Edil da kүjrete zhendi Orys shezhireshileri 985 zhyly knyaz Vladimirdin torktarmen ogyzdarmen odaktasa otyryp bulgarlarga zhoryk zhasagany turaly ajtady Knyaz әskerleri Edilmen nemese Kamamen kajykpen zhүzdi al torktar zhagamen ozderinin zhauga minetin attarymen zhүrip otyrdy X XI gasyrlar sheginde ogyz memleketi kuldyraj bastajdy Alym salyktardyn zhyrtkyshtykpen zhinaluyna narazy bolgan ogyz tajpalarynyn koterilisteri zhiilej tүsedi Ogyzdardyn tarihi anyzdaryna karaganda bul koterilister okimet basyna X gasyrdyn orta kezinde nemese onyn ekinshi zhartysynyn bas kezinde kelgen Әli hannyn baskaruyna karsy zhүrgiziledi X gasyrdyn sony XI gasyrdyn basynda ogyz memleketi kuldyraj bastady Bul bir zhagynan Әli han tusyndagy alym salyktyn osuine halyk narazylygynyn kүsheyuimen ekinshi zhagynan Shygystan tongen salzhuk tajpalarynyn tolassyz shabuyldarymen tүsindiriledi Әli hannyn murageri Shah Mәlik tusynda Ogyz memleketi kajta kүshejdi Tipti 1041 zhyly Horezmdi basyp aldy Ishki talas tartys salzhuktarga karsy syrtky shabuyldar ogyz memleketin әlsiretti Osy tusta soltүstik shygysta kypshak tajpalarynyn shabuyldary kүshejdi Bul ogyz memleketinin omir sүruin toktatuyna alyp keldi Arab derekterinde Mafazat әl Ғuz dep atalgan Ogyzdar dalasy Deshti Қypshak kuramyna engendigi ajtylady Ogyz memleketinin kuryluyOgyz tajpasynyn bastapky mekendegen aumagy Zhetisudyn batysy boldy Tүrkeshter murasy үshin bolgan karluk pen ogyz tajpalarynyn arasyndagy kүres nәtizhesinde Zhetisuda bilikke karluktar kelip 756 zhyly ogyz tajpalary batyska Syrdariyaga karaj konys audardy Bul kezde Syrdariyanyn orta tomengi agystary men Aral tenizi aralygynda arab derekterindegi Syrdariyanyn Kangar atauymen atalgan kangar tajpalary mekendegen edi VIII gasyrda kangar atauynyn ornyna zhana pecheneg degen atau kalyptasty VIII gasyrdyn basynda Syrdariya alkaby pecheneg kangar tajpalarynyn basshylygymen birikken sayasi konfederaciyaga endi Sayasi ortalygy Otyrar kalasy boldy VIII gasyrdyn 2 zhartysynda pecheneg kangarlar Zhetisudan ygyskan ogyz tajpalarymen kezdesip Syrdariya alkaby үshin kүres bastaldy Nәtizhesinde ogyz tajpalary pecheneg kangarlardy talkandap Syrdariyanyn orta tomengi agystaryn Aral onirin tutastaj ielendi IX gasyrdyn sonynda ogyz shonzharlary Araldyn soltүstik onirindegi bilikti oz koldaryna alyp Zhajyk Edil ozenderinin bojyna konys tepti Қaratau bokteri Shu bojy Balkash many Oral Yrgyz Embi Ojyl ozenderi tutastaj ogyzdar mekenine ajnaldy Bul okigalar ogyzdardyn sayasi toptasuyna sebepshi boldy Arab derekterinin mәlimetterine karaganda IX gasyrdyn sony X gasyrdyn basynda ogyzdarda memleket kalyptasty Ogyz konfederaciyasyna kangar pechenegter Aral Kaspijdin soltүstik tonireginin tajpalary endi Ogyzdarmen birge Syrdariyaga koshken halazh karluk tajpalary Shu men Talas angaryn mekendeushi zhagr sharuk tajpalary da kirdi Shygys Tүrik tajpalarynyn kejbir toptary da boldy Olardyn ishinde imek kimek tajpalary bajandurlar imurler kaj tajpalary bar Mahmud Қashgari Diuani lugat at tүrikte XI gasyrda ogyzdarda 22 tajpa boldy dep olardyn tizimin beredi Әl Marvazi 12 tajpadan turdy degen pikirdi ustanady Kelesi bir derek Dzhami at Tauarih ogyzdar eki үlken tajpalyk toptan buzuktar men ushuktardan turgandygyn mәlimdejdi Ogyz memleketi ken bajtak aumakty alyp zhatty Batysta Yrgyz Zhajyk Zhem Ojyl Aral manyn Shygysta Balkash kolinin ontүstigine dejingi zherlerdi Syrdariya angaryn Қaratau baurajyn Shu onirin mekendedi Ontүstikte Horezm Mәuerennahr Horasanmen shektesti Ogyz memleketinin astanasy Yangikent nemese Zhana Guziya kalasy boldy Yangikent ote kolajly zherde ornalaskan kala edi Қala Horezm Mәuerennahrmen shektesip Kimekter dalasy arkyly Sarysu Kengir Esil Nura bojlaryna baratyn manyzdy keruen zholynyn үstinde ornalasty Ogyz memleketinin bileushisi zhabgu lauazymyna ie boldy Zhabgu biligi muragerlik zhүjege negizdeldi Zhabgu muragerleri Inal atagyna ie bolgan Zhabgudyn Kүl erkin lauazymyna ie orynbasarlary zhәne Syubashy atalgan әsker basshylary saraj omirinde үlken rol atkardy Sonymen katar ogyz memleketinin bir ereksheligi zhabgudyn әjeli hatun bilikke aralasty Mүliktik tensizdik malga zheke menshikke negizdeldi Ibn Fadlan baj ogyz on myn bas zhylkysy bar ogyz dep korsetedi Derekterde mundaj baj toptar baj bek әmirler dep atalady Kedej top M Қashgaridin Diuani lugat at tүrikinde erler dep atalgan Olar malga karau kiim tigu tamak dayarlau siyakty үj zhumystarymen ajnalyskan Mahmud Қashgari Ogyz kedejleri yatukter sogystarga katystyrylmagan dep zhazady Kedej auyryp kalgan zhagdajda olardy kuldar siyakty karausyz dalada kaldyrgan M Қashgari olardy joksul dzhigan dep atajdy Ogyzdardyn Horezmmen Horasanmen ekonomikalyk bajlanystary intensivti yagni karkyndy tүrde zhүrip olardyn maldary Horasanda үlken suranyska ie boldy Iri sauda ortalygy Syrdariyanyn orta agysyndagy Sauran kalasy Horasannan ogyzdar eline lazuritke uksas malahit pen azurit әkelingen Etnikalyk zhәne tajpalyk kuramyErtedegi ogyz tobynyn ornyga bastauy bajlanysty Ogyzdardyn tarihi anyzdary da osy pikirdi kuattajdy olarda ogyzdardyn algashky ata babalarynyn birinin Ystykkol manynda bolgany ajtylady Bul arada zhetisulyk ezhelgi ogyzdyk rulyk tajpalyk bolinister eske alynyp otyrsa kerek olar kejin kalyptaskan ogyz tajpalar odagyna kirgen bolatyn Atakty Ogyz hannyn Talastan Edilge dejingi aralyktagy zherlerdi zhaulap algany turaly tarihi anyzdarda onyn әskerlerinde ozderin oktugra ogyzbyz dep atajtyn birneshe myn үjdin bolgany ajtylady90 Bul ataudagy ok degen termin nazar audartady ol zhebe ru tajpa degen ugymdardy bildirgen Ajtarlyktaj bir zhaj sol negurlym kejingi kezde zhebe belgisi ushuktardyn ogyz әskerinin sol kanatyna zhatatyn bir fratriyanyn emblemasy boldy Mahmud Қashkari ogyzdar algashynda 24 tajpadan kuralgan dejdi Alajda negurlym kejingi avtorlar onyn ishinde Marvazi ogyzdardyn 12 tajpasy zhoninde gana ajtady Derektemelerdin ajyrmashylyktaryn ogyzdardyn eki ekzogamiyalyk fratriyaga tiisinshe olardyn әskerlerinin on zhәne sol kanatyna kirgen buzuktar men үshuktarga bolinuimen tүsindiruge bolar Әrbir topta 24 tajpadan boldy bulardyn ozi de tepe ten ekige bolinedi Ogyzdardyn tarihi anyzdaryna karaganda buzuktar on kanatka aga tajpalar kataryna zhatady da al ushuktar sol kanattyn kishi tajpalaryna zhatady Zhogargy handy sajlaganda buzuktardyn ushuktarga karaganda kop artykshylyktary bolgan Zhalpy alganda ogyz memleketi etnikalyk kuramy zhoninen ala kula bolyp erekshelenbegen Ogyzdar Қazakstan aumagyndaOgyz tajpalary ken bajtak zherdi mekendedi Ogyzdardyn konystary Yrgyzda Zhajykta Zhemde Ojylda Aralsor kolinin on zhak zhagasynda boldy shygysta ogyzdardyn kejbir toptary Balkash kolinin ontүstik zhagasyna dejin bardy munda olardyn Ғorguz degen bekinisi boldy Ogyzdar sondaj ak Aral manyn Syrdariya angaryn Қaratau baurajyn Shu onirin mekendedi birak olar bul zherlerdin bәrinde birdej kop bolgan zhok Olar Kaspijdin soltүstik onirinde Syrdariyanyn tomengi agysynda mejlinshe tutas konystandy Ogyzdar bileushilerinin birinin bekinisti ordasy Dahlan kalasy boldy Nuzhat әl mүshtak shygarmasynda ogyzdardyn әskeri kop bolgany zhәne olardyn Tarazga zhasagan shapkynshylyktary turaly ajtylady Sogystardan kejin bitim zhasalyp sauda zhүrgizilip turdy Munda Shashtan musylman kopesteri kelip mal negizinen tүje men zhylky satyp alyp zhүrgen SharuashylygyZhartylaj koshpeli zhartylaj otyrykshy mal sharuashylygy Egin sharuashylygy Kәsipshilik pen koloner Ogyz memleketi Euraziyanyn sayasi әskeri tarihynda eleuli rol atkardy 965 zhyly ogyz zhabguy men Kiev knyazi Svyatoslav arasynda Hazarlarga karsy әskeri odak kurylyp Hazar kaganatyn talkandajdy Bul odak eki zhaktyn da kozdegen maksattarynan sauda ekonomikalyk mүddelerinen tuyndady Eger Hazar memleketin talkandau orys kopesteri үshin Shygys elderinin baj bazarlaryna zhol ashsa ogyzdar үshin Don Қara teniz manyndagy dalalar men mal zhajylymdary kazhet boldy 985 zhyly knyaz Vladimirmen odaktasyp Edil bulgarlaryn talkandauga katysady X gasyrdyn sony XI gasyrdyn basynda ogyz memleketi kuldyraj bastady Bul bir zhagynan Әlihan tusyndagy alym salyktyn osuine halyk narazylygynyn kүsheyuimen ekinshi zhagynan Shygystan tongen selzhuk tajpalarynyn tolassyz shabuyldarymen tүsindiriledi Әlihannyn murageri Shah Mәlik tusynda Ogyz memleketi kajta kүshejdi Tipti 1041 zhyly Horezmdi basyp aldy Ishki talas tartys selzhuktarga karsy syrtky shabuyldar ogyz memleketin әlsiretti Osy tusta soltүstik shygysta kypshak tajpalarynyn shabuyldary kүshejdi Bul ogyz memleketinin omir sүruin toktatuyna alyp keldi Arab derekterinde Mafazat әl Ғuz dep atalgan Ogyzdar dalasy Deshti Қypshak kuramyna endi SiltemelerOgyzdar Ogyz kaganDerekkozderҚazak Enciklopediyasy 7 tom 4 bolim Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 59ISBN 978 601 282 027 0 1 t ISBN 978 601 282 026 3 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet