Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Қолдау
www.wp1.kk-kz.nina.az
  • Уикипедия

Координаттар 35 41 00 с е 51 25 00 ш б 35 68333 с е 51 41667 ш б 35 68333 51 41667 G O Я Иран парсы ایران ʔiˈɾɒn 1979 жы

Парсы елі

Парсы елі
www.wp1.kk-kz.nina.azhttps://www.wp1.kk-kz.nina.az
Координаттар: 35°41′00″ с. е. 51°25′00″ ш. б. / 35.68333° с. е. 51.41667° ш. б. / 35.68333; 51.41667 (G) (O) (Я)

Иран (парсы: ایران‎ [ʔiˈɾɒn]), 1979 жылдан бастап Иран Ислам Республикасы (парсы: جمهوری اسلامی ایران‎; Джомхури-йе Эслами-йе Иран) — Азияның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Астанасы — Тегеран қаласы.

Иран Ислам Республикасы
парсы: جمهوری اسلامی ایران‎
image image
Ұран: «Тәуелсіздік, Бостандық, Ислам республикасы»
парсы: اﺳﺘﻘﻼﻝ، ﺁﺯﺍﺩﻯ، جمهوری اسلامی‎
«Эстекляль, азади, джомхурийе эслами»
Әнұран: (тыңдау (ақп.))
image
Тарихы
Құрылды 1 сәуір 1979 жыл
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі парсы тілі
Елорда Тегеран
Ірі қалалары Тегеран, Машһад, , Тебриз, Шираз, Исфаһан, Ахваз
Үкімет түрі Унитарлы Хомейнистік президенттік Ислам Республикасы
Жоғарғы көсем
Президенті
Вице-президенті
төрағасы 		Әли Хаменеи

Мұхаммед Мохбер
Мемлекеттік діні Ислам дінінің Шиитт бағыты
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті 		Әлем бойынша 17- орын
1 648 195 км²
7,07
Жұрты
• Сарап (2018)
• Тығыздығы
82 531 700 адам (18-)
48 адам/км² (162-)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2019)
 • Жан басына шаққанда
1,540 трлн. $ (18-)
18,504 $
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2019)
 • Жан басына шаққанда
484 млрд. $ (27-)
5,820 $
АДИ (2017) ▲ 0,798 (жоғары) (60-)
Этнохороним ирандықтар
Валютасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі
ISO коды IRR
ХОК коды IRI
Телефон коды +98
Уақыт белдеулері +3:30 (жазда — UTC+4:30)

Батысында Иракпен, солтүстік-батысында Әзербайжан, Армения, Түркиямен, солтүстігінде Түрікменстанмен, шығысында Ауғанстан және Пәкістанмен шектеседі. Иран солтүстіктен Каспий теңізімен, оңтүстіктен Үнді мұхитының Парсы және Оман шығанақтарымен қоршалған.

Ғасырлар бойы бұл ел Шығыста шешуші рөл атқарды, ал қазіргі Иран ЖІӨ (АҚТ) экономикасы бойынша төртінші, екінші орында (Түркиядан кейін). Иран — аймақтағы технология жағынан ең дамыған мемлекеттердің бірі. Иран Еуразияның стратегиялық маңызды аймағында орналасқан және мұнай мен табиғи газдың үлкен қорына ие.

Жер көлемі 1,648 миллион шаршы километр. Халқы 83,1 миллион адам. Халқының ұлттық құрамы: парсылар (51%), әзербайжандар (27%), күрдтер (5%), арабтар, түрікмендер, белудждер, армяндар, еврейлер, т.б. Ірі қалалары: Тегеран (айналасын қосқанда 14 миллионнан астам тұрғыны бар), Машһад (2,5 миллион), Исфаһан (1,6 миллион), Тебриз (1,4 миллион), Кередж (1,3 миллион), Шираз (1,2 миллион). Ресми тілі — парсы тілі. Бұл діни мемлекеттің мемлекеттік діні — ислам дінінің шиит тармағы. Елдегі саяси және діни билік аятолла Әли Хаменеидің қолында. Президент 4 жылға сайланады және басқарады. Жоғарғы заң шығарушы орган — (Меджлис) атты бірпалаталы парламенті, 4 жыл сайын сайланып отыратын 290 депутаттан тұрады. 1981 жылғы конституциясы бойынша, елде саяси және діни емес ұйымдарға тыйым салынған. Ұлттық мейрамы 11 ақпан — Төңкеріс күні (1979). Ұлттық ақша бірлігі — .

Этимологиясы

image
(224–242) бейнеленген барельеф, , жазуы: «Бұл — Иран патшасы Ардашир мырза бейнесі»

«Арилер елі» деген мағынасы бар Иран термині III ғасырдағы жазбасында алғаш рет, ирандықтарға бағытталған Aryān сөзімен қатар жүрген Ērān сөзінен шыққан.Ērān және Aryān — *arya- («ари» дегенді білдіреді, яғни ирандықтардың) шыққан ēr- (орта парсы) және ary- (парфян) текті этнохоронимдердің көпше түрі. Бұл сөз көне иран тіліне *ar-yo- сөзінен шыққан және ол тілде бұл сөз '(шеберлікпен) жинайтын'ды білдіреді деген түсінік бар. Иран мифологиясына сүйенсек, бұл атау аты аңызға айналған патша Ирадждан (парсы) шыққан.

Грек тарихшылары бүкіл Иранды Persis деп атағандықтан, Батыстық өркениет де, қазақ халқы да Иранды Парсы елі (Persia, Персия) деп атап жүрген еді. Персия — Иранның оңтүстік-батысындағы, елдегі ауданы бойынша төртінші облыс, Фарс облысының басқа атауы, ол сонымен қатар Pârs деп аталады.Парсының Fârs (فارس) сөзі бұрынғы Pârs (پارس) сөзінен келген еді және ол көне парсының Pârsâ (𐎱𐎠𐎼𐎿) сөзінен шыққан. Фарс аумағы тарихи маңызының себебінен бұл бүкіл аумақты гректер шамамен б.з.д. 550 жылдан бастап атап жатты да, батыстықтар бұл елді Persia деп атап кетті. Бұл атау 1935 жылға дейін қолданыста болды, бұл кезде Реза Шаһ халықаралық қауымдастықтан елдің түпнұсқа атауымен аталғанын сұраған еді; ирандықтар өз елін б.з.д. 1000 жылдан бері атап келгені белгілі.

Географиясы

Табиғаты

Иран Армян таулы үстіртінің оңтүстік-шығысы мен батыс бөлігінде орналасқан. Шет жақтарында Солтүстік Иран (Эльбурс), Оңтүстік Иран (Загрос, ), Шығыс Иран (, Пеленган, Келат, Баран) таулары, ортасында жотасы, , шөлдері орналасқан. Солтүстік-батысын Оңтүстік Каспий және ойпаттары, солтүстік-шығысын алып жатыр. Жері, негізінен, таулы. Климаты субтропиктік, континенттік, жазы ыстық, қысы солтүстігінде салқын, оңтүстігінде жылы. Парсы және Оман шығанақтары жағалауларының климаты тропиктік.

Қаңтардағы орташа температура 2°С-тан 19,4°С-қа дейін, шілде айында 29,4–32,5°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 500 мм. Эльбурс тауы беткейінде 2000 мм, Систан ойысында 50–60 мм. Жер беті суы аз. Ірі өзендері — , , , Қиыр солтүстігінде Атрек, Аракс өзендері бар. Таулы аудандарда көптеген көлдер кездеседі. Жері сары, қоңыр және топырақты. Тау беткейлері орманды, өзендер бойы шалғын, ішкі аудандары шөл, шөлейт. Иран жерінде сүтқоректілердің 100-ге тарта, құстардың 400-ге жуық, бауырымен жорғалаушылардың 80-ге жуық түрі бар. Шектес теңіздері балыққа бай. Пайдалы қазындылары: мұнай, газ, тас көмір, темір, хромит, т.б..[дереккөзі?]

Климаты

Иранның климаты құрғақ бастап арид, елдің басым аумағына тән, Каспий теңізінің жағалауы бойындағы субтропикалық және солтүстік орман алқаптарында. Қыс мезгілінде температура сирек 0°C-тан төмен түседі, жазғы сирек 29°С артық Каспий маңындағы батыста орташа жылдық жауын-шашын 1700 мм және шығысында 680 мм. Иранның батысында, қыста Загрос тауларында температура әрдайым 0°C төмен, қатты қармен және күшті желмен сипатталады. Елдің орталық және шығыс аймақтарында климат орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 200 миллиметрден кем, орташа жазғы температура 38°C жоғары болады. Оман Парсы шығанағы бойымен жазық және қысқы негізінен жұмсақ, бойынша, және жазда — ыстық және ылғалды. Орташа жылдық жауын-шашын — 135–355 мм.

Тарихы

Толық мақаласы:

Алғышарттары

image
, б.з.д. 14 ғасыр, Әлемдік мұра; зиккурат, ең жақсы сақталған сатылы пирамидалық ескерткіш.

Археологиялық артефактілер адамның Иранда дәуірінен бері болғанын растайды.Загрос тауларының аймағында неандерталдық артефактілер де табылды. Біздің заманымызға дейінгі 10–7-мыңжылдықтарда Загрос аймағының төңірегінде түрлі ауылшаруашылық қауымдастықтары өркендеді. Иран үстіртінде біздің дәуірімізге дейінгі 4-мыңжылдықтағы көне мәдениеттерден қалған орындар да бар.

Қола дәуірі кезінде бұл аймақ Иран өркениетінің мекені болды, соның ішінде Элам, және т.б. мәдениеттер де болған. Ең көрнектісі, Элам атты мәдениет Иран империяларына дейін жалғасты. Эламда жазудың пайда болуы параллель болды; эламдық сына жазуы б.з.б. үшінші мыңжылдықта дамыды. Элам энеолит дәуіріндегі Таяу Шығыстың ерте урбанизациясына үлкен әсер етті. Біздің заманымызға дейінгі XXXIV–XX ғасырлар аралығында солтүстік-батыс Иран көрші Кавказ мен Кіші Азияға дейін созылып жатқан бір бөлігі болды.

Ежелгі Иран

Толық мақалалары: , Ахемен әулеті, , Парфия патшалығы, және Сасани әулеті
image
() б.з.д. 678 жылы негізін салушысы таңдаған Иранның тұңғыш астанасы болған еді.
image
Ахемен империясының (б.з.д. 550–330) салтанатты астанасы Персеполис — Әлемдік мұра.
image
Ахемен империясының ең үлкен тарихи көлеміндегі түрі, Ұлы Дарий мен тұсындағы жылдары.

Б.з.д. II мыңжылдыққа қарай ежелгі иран тайпалары жергілікті халықтармен бәсекелесе келген. Үлкен Иранға тарап кеткенде, аумақты , парсы және парфиялық тайпалар басқарып жатқан еді. Біздің заманымызға дейінгі X–VII ғасырларда ирандық халықтар Иранға дейінгі патшалықтармен бірге Месопотамияда орналасқан Ассирия империясының қол астына өтті. Мидиялықтар мен парсылар басшы бірге одақтасып, ассириялықтарға шабуыл жасады. Б.з.д. 616–605 жылдары Ассирия азамат соғысы себебінен қатты зардап шекті де, халқы ассириялықтардың үшғасырлық билігінен бос болды. Ассириялықтардың Загросқа араласуы б.з.д. 728 жылы мидиялықтардың айналасында бірігуіне әкелді де, және оның астанасы негізінің салынуына әкелді, осы жол арқылы Иран б.з.д. 625 жылы тұңғыш рет бірыңғай мемлекет болды. Б.з.д. 612 жылға қарай мидиялықтар, вавилондықтармен бірігіп, Ассириялық империяға қарсы төңкеріс жасады. Осылайша патшалығы жоқ болды.

Б.з.д. 550 жылы Ұлы Кир мидиялықтардың соңғы патшасы қарсы жеңеді да, мидиялық жерді жаулап, Ахемен империясының негізін салды. Кир мен оның ізбасарлары тұсында бұл империяны , Вавилон, Мысыр, Шығыс Еуропаның бірнеше бөлігі және Үнді мен Әмудария өзендерінің батысына жатқан жеріне дейін созылды. Б.з.б. 539 жылы парсының күштері қаласында вавилондықтарға қарсы жеңді де, арқылы жүрген месопотамиялықтардың төртғасырлық билігін аяқтады. Б.з.б. 518 жылы I Дарий сол заманда әлемдегі ең ірі империя болған, әлемдегі халықтың 40% билік еткен Ахемен империясының салтанатты астанасы ретінде Персеполис қаласының негізін салды. Империяда орталықтандырылған бюрократия, көпмәдениеттілік, өзінің жол, пошта жүйесі, ресми тілдердің қолданысы, мемлекеттік қызмет пен ірі, кәсіби армияның сәтті үлгісі болды. Ол кейінгі империялардың ұқсас басқаруына үлгі болды. Б.з.д. 334 жылы Ескендір Зұлқарнайын ахеменнің соңғы патшасы қарсы жеңді де, Персеполисті өрттеп жіберді. Б.з.д. 323 жылғы Ескендірдің өлімінен кейін Иран құрамына кіріп, бірнеше эллинистік мемлекетке бөлініп қалды.

Иран Селевки басқаруында б.з.д. 250–247 жылдарға дейін болды да, Парфияның жергілікті халқы Парфияны солтүстік-шығыста азат етті де, селевкилерге қарсы көтеріліп, Парфия патшалығының негізін салды.

Бес ғасырға созылған парфиялық биліктен кейін азамат соғысы басқыншылықтан гөрі тұрақтылық үшін қауіптірек болды. Парфия билеушісі , өлтіріп, 224 жылы Сасани империясының негізін қалаған кезде Парфия билігі буланып кетті. Сасанидтер мен олардың бақталасы римдік-византиялықтар төрт ғасыр бойы әлемде үстемдік етті. Кейінгі ежелгі дәуір Иранның ең ықпалды кезеңдерінің бірі болып шықты, оның әсері ежелгі Римге,Африкаға,Қытай мен Үндістанға жетіп, Еуропа мен Азиядағы ортағасырлық өнерінде үлкен рөл атқарды. Сасанилердің билігі күрделі бюрократиямен ерекшеленетін биік нүктеде болды және зороастризмді заңдастырушы және біріктіруші күш ретінде жандандырды.

Ортағасырлық тарихы және Ирандық интермеццо

Толық мақалалары: Араб басқыншылығы және

Мұсылмандардың ертедегі жаулап алуларынан кейін Сасани өнерінің, сәулетінің, музыкасының, әдебиеті мен философиясының ислам мәдениетіне әсері ирандық мәдениетті, білім мен идеяларды таратты. Византия–Сасани соғыстары мен Сасани империясының ішіндегі қақтығыстардан шыққан бытыраңқылық VII ғасырда арабтардың шапқыншылығына жол берді. Империяны талқандады да, орнына , одан кейін Аббаси халифаты келді. Одан кейін Иранның зороастриттік көпшілігін нысанаға алған исламдандыру басталды; ол діни қудалауды, кітапханалардың және храмдардың бұзылуын, салық салынуын ("") және тіл өзгерісін қамтитын.

750 жылы аббасилер биліктен құлатты. Араб мұсылмандары мен парсылар көтерілісшілер әскерін құрады, оны парсы Әбу Муслим біріктірді. Олардың билік үшін күресінде қоғам космополиттік сипатқа ие болды. Арабтардың орнын парсылар мен түріктер басты. Шенеуніктердің иерархиясы пайда болды, бірінші парсы, кейін түрік бюрократиясы аббасидтердің беделі мен билігін біржола төмендетті. Екіғасырлық араб билігінен кейін құлдырай бастаған Аббаси халифатының шетіндегі үстіртте ирандық мұсылман әулеттері пайда болды. деп арабтар билігі мен "Сунниттік қайта жаңғыру" делінетін селжүктер билігінің басы арасындағы уақытты атайды. Интермеццо исламдық формада Иранның ұлттық рухы мен мәдениетін және парсы тілін жаңғыртты. Осы заманғы әдебиеттің ең маңыздысы — ұлттық эпос, Әбілқасым Фирдаусидің Шахнамасы.

Гүлденген әдебиет, , математика, медицина, астрономия және негізгі элементтеріне айналды. Бұл алтын ғасыр X–XI ғасырларда, Иран ғылыми қызметтің «басты сахнасы» болған кезде шарықтау шегіне жетті. X ғасырда Орталық Азиядан Иранға түркі тайпаларының жаппай қоныс аударуы болды. Түркі тайпалары бастапқыда Аббасилер әскерінде мәмлүктер (құл-жауынгерлер) ретінде пайдаланылды және айтарлықтай саяси билікке ие болды. Иранның бөліктерін Селжүк және Хорезм империялары басып алды. Түркі билеушілерінің Иран мәдениетін қабылдауы нәтижесінде ерекше түрік-парсы дәстүрі (ағыл.) пайда болды.

1219–1221 жылдар аралығында Хорезм империясы тұсында Иран зардап шекті. Стивен Уордтың айтуынша, «Моңғол жаулауы... Иран үстіртіндегі халықтың төрттен үш бөлігін, мүмкін, 10–15 миллион адамды өлтірді.... Иран халқы... моңғолға дейінгі деңгейге халық санына... тек XX ғасырдың ортасында жетті». Басқалары мұны мұсылман шежірешілерінің асыра айтқаны деп есептейді. 1256 жылы Моңғол империясы ыдырағаннан кейін Құлағу хан Иранда Елхан мемлекетін құрды. 1357 жылы астана Тебризді Алтын Орда басып алып, орталықтандырылған билік ыдырады да, нәтижесінде бір-бірімен бәсекелес әулеттер пайда болды. 1370 жылы түркі тектес Әмір Темір Иранды басып алып, Тимуридтер империясын құрды. 1387 жылы Әмір Темір Исфаһанды толығымен қырып, 70,000 адамды өлтіруге бұйрық берді.

Заманауи тарихының ерте кезеңі

Толық мақаласы:
image
image
I Ысмайыл, негізін қалаушысы мен (Исфаһан), Ұлы Аббас тұсында жасалған Иран архитектурасының жауһары

1500 жылдары I Ысмайыл құрып, астанасы ретінде Тебризді таңдады.Әзербайжаннан бастап, ол Иран территорияларына өз билігін кеңейтіп, Үлкен Иранға Иранның гегемониясын орнатты.Сефевидтер Османдықтар мен Моғолдармен бірге XVI ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына дейін гүлденген «Мылтық империяларын (ағыл.)» құрушылар болды. Иран негізінен суннит болды, бірақ Ысмайыл шиит бағытын қабылдауға мәжбүр болды да, бұл ислам тарихындағы бетбұрыс болды; Иран — бүгінгі күндегі жалғыз ресми шиит мемлекеті.

Сефевидтер мен Батыс арасындағы қарым-қатынастар XVI ғасырдан бастап Парсы шығанағындағы португалдардан басталып, XVIII ғасырға дейін одақтар мен соғыстар арасында ауытқиды. Сефевидтер дәуірі кавказдық халықтардың интеграциясын және олардың Иранның орталық жерлеріне қоныстануын көрді. 1588 жылы қиын кезеңде көтерілді. Иран мыңдаған черкес, грузин және армян құл сарбаздары әкімшілік пен әскерге қосылатын жүйесін дамытты. Христиандық иран-армян қауымы бүгінгі таңда Ирандағы ең үлкен азшылық болып табылады.

Аббас қызылбастардың азаматтық басқарудағы, патша сарайындағы және әскердегі билігін басып қалды. Ол астананы Исфаһанға көшірді. Тебриз Османлыдан Иранға оралды. Сот интригасынан кейін Аббас ұлдарынан күдіктеніп, оларды өлтірді, не соқыр қылды. 1600 жылдардың соңы мен 1700 жылдардың басында ішкі қақтығыстар, османдармен соғыстар және шетелдік араласу салдарынан туындаған бірте-бірте құлдыраудан кейін Сефевид билігін Исфаһанды қоршауға алған тоқтатты және 1722 жылы жеңді. Сефевидтердің мұрасы Иранды Шығыс пен Батыс арасындағы экономикалық бекініс, «тепе-теңдікке» негізделген тиімді бюрократия, олардың архитектуралық жаңалықтары және бейнелеу өнеріне қамқорлық ретінде қайта жаңғырту болды. Олар мемлекеттік дін ретінде бекітіп, шиіттік исламды Таяу Шығысқа, Орталық Азияға, Кавказға, Кіші Азияға, Парсы шығанағы мен Месопотамияға таратты.

Афшаридтер мен зендтер

Толық мақалалары: , , және
image
— Ширазда негізін қалаушы тұрғын үйі.

1729 жылы Нәдір шаһ Афшар пуштун басқыншыларын қуып, басып алды. Ол Османлы және Ресей билігі арасында бөлінген Кавказ аумақтарын қайтарып алды. Иран Кавказ, және Орталық Азияда гегемонияны қалпына келтіре отырып, Сасани империясынан бергі ең үлкен деңгейге жетті, сол кездегі ең қуатты империя болды. Нәдір қазіргі Үндістанға басып кіріп, 1730 жылдары Делиді жаулап алды. Оның әскері моғолдарды жеңіп, астанасын басып алды. Тарихшылар оны «Иранның Наполеоны» және «Екінші Ескендір» деп сипаттайды.Солтүстік Кавказдағы көтерілісші лезгиндерге қарсы жорықтардан кейін Нәдірдің территорияны кеңейтуі мен әскери жетістіктері төмендеді. Нәдір аурудан және жорықтарға төлеу үшін көбірек салық талап етудің нәтижесінде қатыгез көрінді. Нәдір өзінің батыры Әмір Темірге еліктеп, құрбандардың бас сүйектерінен мұнаралар тұрғызып, көтерілістерді басып тастады. 1747 жылы ол өлтірілгеннен кейін Нәдір империясының көп бөлігі , , және арасында бөлінді, ал Афшаридтер билігі Хорасандағы шағын мемлекетпен шектелді. Оның өлімі азамат соғысын тудырды, содан кейін 1750 жылы билікке келді.

Алдыңғы әулеттермен салыстырғанда, Зендтердің геосаяси мүмкіндіктері шектеулі болды. Кавказдағы көптеген Иран территориялары автономия алып, оларға арқылы билік жүргізді. Алайда олар бағынышты және вассалдар болып қала берді. Ол Иранның көп бөлігін, сондай-ақ қазіргі Ирактың бөліктерін қамтыды. Қазіргі Армения, Әзербайжан және Грузия жерлері хандықтардың бақылауында болды — заңды түрде Зенд билігінің бөлігі, бірақ іс жүзінде автономды. Оның ең маңызды билеушісі, Кәрім ханның билігі береке мен бейбітшілікпен сипатталды. Астанасы Ширазда өнер мен сәулет өнері өркендеді. 1779 жылы хан қайтыс болғаннан кейін Иран азамат соғысына байланысты құлдырауға ұшырады. Оның соңғы билеушісі 1794 жылы Аға Мұхаммед Шаһ Қажар өлтірді.

Қажарлар

Толық мақалалары: және Қажарлар әулеті
image
(Тегеран) 1789–1925 жылдары Қажар корольдерінің резиденциясы болған. Әлемдік мұра.

Қажарлар 1794 жылы билікті басып алып, негізін қалады. 1795 жылы грузиндер мен мойынсұнбағандықтан, кажарлар Тбилисиді басып алып, орыстарды Кавказдан қуып жіберіп, Иранның қалпына келтірді. 1796 жылы Аға Мұхаммед Шаһ Қажар Машһадты оңай басып алып, тоқтатты. Ол патша тәжін киіп, астана ретінде Тегеранды таңдады; қала бүгінгі күнге дейін де ел астанасы болып келген. Оның билігі орталықтандырылған және біртұтас Иранға қайта оралды. Ол қатыгез болды, сонымен бірге прагматикалық, есепші және ақылды әскери және саяси көшбасшы ретінде бағаланды.

және жылдардағы орыс-парсы соғыстары Иранның Кавказдағы: Оңтүстік Кавказдағы және Дағыстандағы аумақтық шығындарына әкелді. Орыстар Иранның аймақтағы біртұтас аумақтарын басып алды, бұл және келісімдерінде бекітілді. Иранның әлсіреуі оны «» деп аталатын Ресей мен Ұлыбритания арасындағы күрестің құрбанына айналдырды. Әсіресе Түркманчай келісімінен кейін Ресей Ирандағы үстем күш болды және қажарлар 1837 және 1856 жылдардағы Гератты қоршау сияқты «Ұлы ойын» шайқастарында рөл атқарды. Иран кішірейген сайын көптеген Оңтүстік Кавказ және Солтүстік Кавказ мұсылмандары Иранға, әсіресе дейін және одан кейін ондаған жылдар бойы көшті, ал Иран армяндары жаңадан қосылған Ресей территорияларына қоныстануға шақырылды да, осылайша біраз демографиялық өзгеріс орын алды. 1870–1872 жылдардағы парсы ашаршылығының нәтижесінде 1,5 миллионға жуық адам, яғни халықтың 20–25% қайтыс болды.

Конституциялық төңкерісі және Пехлевилер

Толық мақалалары: Иран конституциялық революциясы, , және
image
Иранның тұңғыш парламенті 1906 жылы, Иран конституциялық революциясының нәтижесінде құрылған еді.

1872–1905 жылдар аралығында наразылық білдірушілер Қажар монархтарының шетелдіктерге жеңілдіктер сатуына қарсылық білдіріп, 1905 жылы бұл наразылық Иран конституциялық революциясына әкелді. 1906 жылы Иранның бірінші конституциясы мен ұлттық парламенті құрылды; Конституция христиандарды, еврейлерді және зороастристерді мойындады. Осыдан кейін 1909 жылы тақтан бас тартуға мәжбүр болған. Оқиға ислам әлеміндегі осындай тұңғыш төңкеріс болды.

Бұрынғы тәртіпті жаңа мекемелермен ауыстырды. 1907 жылы Иранды ықпал ету аймақтарына бөлді. Орыстар солтүстік Иран мен Тебризді басып алып, жылдар бойы әскери қатысуын сақтап қалды. Бұл, алайда, азаматтық көтерілістерді тоқтата алмай қалды және Қажар монархиясы мен шетелдік басқыншыларға қарсы басталды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Иранның бейтараптығына қарамастан, Османлы, Ресей және Британ империялары Батыс Иранды басып алды және парсы жорығында соғысты, бірақ 1921 жылы шегініп кетті. Шайқастарда, Османлылар жасаған христиандықтарға қарсы геноцидтерде, не соғыстардан шыққан 1917–1919 жылдардағы ашаршылықта кемінде 2 миллион бейбіт тұрғын қаза тапты. Ирандық ассириялық және , сондай-ақ оларды қорғауға тырысқан мұсылмандар басқыншы Осман әскерлері жасаған жаппай өлтірудің құрбаны болды.

Аға Мұхаммед хан тұсындағы жылдарды санамағанда, Қажар билігі дәрменсіз болды.Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін бірден оккупацияны болдырмау мүмкін еместігі әкелді. Әскери офицер 1925 жылы билікке келді, , монарх болды және негізін қалады. 1941 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде британдықтар Ираннан барлық немістерді шығаруды талап етті. Пехлеви одан бас тартты да, сондықтан британдықтар мен кеңестер аяқ астынан , ол КСРО-ға жеткізу желісін қамтамасыз етті және елдегі неміс ықпалын шектеді. Пехлеви қуғынға жіберілді де, оның ізбасары есімді ұлы болды. Иран Кеңес Одағына британдық және америкалық көмек көрсетудің негізгі арнасына айналды және ол арқылы 120,000-нан астам поляк босқындары мен поляк қарулы күштері жүрген еді. 1943 жылғы Тегеран конференциясында антигитлерлік коалиция Иранның тәуелсіздігі мен шекараларына кепілдік беру үшін Тегеран декларациясын шығарды. Алайда Кеңес Одағы Иранның солтүстік-батысында қуыршақ мемлекеттер: мен құрды. Бұл 1946 жылы шығып кеткен КСРО-ға мұнай концессиялары уәде етілгеннен кейін аяқталған алғашқы қақтығыстарының бірі, 1946 жылғы әкелді. Қуыршақ мемлекеттер құлатылып, концессиялар күшін жойды.

1951–1978: Мосаддық, Пехлеви мен Хаменеи

Толық мақаласы:
image
image
image
Рухолла Хомейни

1951 жылы демократиялық жолмен болып сайланды. Мосаддық шетелдік мүдделердің бақылауында болған мұнай өнеркәсібін ұлттандырғаннан кейін танымал болды. Ол монархияны әлсірету үшін жұмыс істеді де, 1953 жылғы Иран төңкерісі — ағылшын-америкалық жасырын операциясы кезінде монархия жоқ болды. Таратылғанына дейін, Мосаддық әкімшілігі әлеуметтік қамсыздандыру, жер реформасы және жоғары салықтар сияқты әлеуметтік және саяси шараларды, соның ішінде жерді жалға алу салығын жасауды енгізді. Мосаддық түрмеге жабылды, содан кейін қайтыс болғанға дейін үй қамауына алынды және саяси дүрбелеңнің алдын алу үшін үйінде жерленді. 2013 жылы АҚШ үкіметі төңкерістегі өзінің рөлін, оның ішінде наразылық білдірушілерге ақша төлегенін және шенеуніктерге пара бергенін мойындады. Төңкерістен кейін Пехлеви Иранды Батыс блокпен үйлестірді және қырғи-қабақ соғысы кезінде америкалық қолдауға қатты сүйеніп, авторитарлық билеуші ретінде өз билігін нығайту үшін Америка Құрама Штаттарымен тығыз қарым-қатынас орнатты.

Рухолла Хомейни саяси беделге алғаш рет 1963 жылы Мұхаммед Реза Пехлевиге және оның қарсы оппозицияны басқарған кезде келді. Хомейни Резаны «Ирандағы исламды... жоюға кіріскен» «бейшара» деп атағаннан кейін тұтқындалды. Ірі тәртіпсіздіктер орын алды да, полицияның қолынан 15,000 адам қаза тапты. Хомейни сегіз айлық үй қамауында болған соң босатылды және Иранның Израиль мемлекетімен ынтымақтастығына және АҚШ үкіметінің қызметкерлеріне дипломатиялық иммунитеттің ұзартылуына қарсы шығып, үгіт-насихатын жалғастырды. 1964 жылы қарашада Хомейни қайта тұтқындалып, қуғынға жіберілді, ел сыртында ол 15 жыл бойы болды.

Мұхаммед Реза Пехлевидің билігі жыл өте келе автократиялық және сұлтанист болып кетті де, Иран АҚШ-пен онжылдық даулы жақын қарым-қатынасқа енді. Мұхаммед Реза Иранды модернизациялап, оны зайырлы мемлекет ретінде сақтап қалдым деп мәлімдесе де, оның САВАК делінетін құпия полициясы негізсіз тұтқындаулар мен азаптаулар жүргізіп, оппозицияны басып-жаншуын жалғастыра берді. байланысты экономиканы шетел валютасы басып, инфляцияны тудырды. 1974 жылға қарай Иран екітаңбалы инфляцияны бастан кешірді және ірі модернизациялау жобаларына қарамастан, сыбайлас жемқорлық кең етек алды. 1976 жылға қарай рецессия жұмыссыздықты, әсіресе 1970 жылдардың басындағы өрлеу жылдарында құрылыс жұмыстарына қалаларға қоныс аударған жастар арасында, өсті. 1970 жылдардың аяғында олар Пехлеви режиміне наразылық білдірді.

Иран төңкерісі

Толық мақалалары: Иран Ислам төңкерісі, , және
image
Рухолла Хомейнидің елге оралуы, 1 ақпан 1979

Пехлеви мен Хомейни арасында идеологиялық және саяси қайшылықтар сақталып жатқандықтан, демонстрациялар 1977 жылғы қазанда басталып, азаматтық қарсылыққа, соның ішінде пен исламшылдыққа ұласты. 1978 жылғы тамызда жүздеген адамның өлімі және қыркүйектің қара жұмасы революциялық қозғалысты шапшаңдатты, жалпыұлттық ереуілдер мен шерулер елді сал етті.Бір жыл бойы созылған ереуілдерден кейін 1979 жылғы қаңтарда Пехлеви елден Америка Құрама Штаттарына қашуға мәжбүр болды да, ақпанда елге Хомейни оралды. Оның ел астанасы Тегеранға қонған кезінде оны қарсы алуға миллиондаған адам жиналды.

1979 жылғы наурызда өткен референдумнан кейін сайлаушылардың 98%-ы ауысуды мақұлдады да, үкімет жаңа Конституцияны әзірлеуге кірісті, ал Аятолла Хомейни 1979 жылғы желтоқсанда Иран Жоғарғы көсемі болып сайланды. Ол Time журналы бойынша «Жыл адамы» атанды. 1979 жылы халықаралық ықпалы үшін оны «Батыс танымал мәдениетіндегі шииттік исламның басты тұлғасы, өкілі» деп те сипаттады. Хомейнидің елді Пехлевиге адал шенеуніктерден айыру туралы бұйрығынан кейін көптеген бұрынғы министрлер мен шенеуніктер өлім жазасына кесілді. Революциядан кейін Иран сунниттердің ықпалымен күресу және Иранның үстемдігін орнату үшін дүние жүзіндегі шиит содырларына қолдау көрсете бастады. 1980 жылы Исламдануға сәйкес келмейтін барлық университеттерді жабу қаупімен елде Мәдени революция басталды. Барлық университеттер 1980 жылы жабылды да, 1983 жылы қайта ашылды.

1979 жылғы қарашада АҚШ Пехлевиді экстрадициялаудан бас тартқаннан кейін ирандық студенттер оның елшілігін басып алып, 53 америкалықты кепілге алды.Джимми Картердің әкімшілігі оларды босату және құтқару туралы келіссөздер жүргізуге тырысты. Картер қызметтегі соңғы күні Алжир келісімдеріне сәйкес соңғы кепілге алынғандар босатылды. АҚШ пен Иран бір-бірінің дипломатиялық қарым-қатынастарын 1980 жылғы сәуірде үзді де, содан бері ресми дипломатиялық қарым-қатынас болмады.

Иран–Ирак соғысы (1980–1988)

image
көз жұмған сарбаздардың жерлену рәсімі, Иран
Толық мақаласы:

1980 жылғы қыркүйекте Ирак басып кіріп, бастады. Ирак Иранның төңкерістен кейінгі бейберекетсіздігін пайдаланып қалуға үміттенгенімен, Ирак әскері тек үш айдың ішінде ілгерілеушілікке қол жеткізді және 1980 жылғы желтоқсанда Саддам Хусейннің күштері тоқтап қалды. 1982 жылдың ортасына қарай ирандық күштер қарқын ала бастады, ирактықтарды Иракқа сәтті түрде қайтарып, 1982 жылғы маусымға дейін барлық жоғалған аумақтарды қайтарып алды. Иран Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінің 514-қарарын қабылдамады және Басра сияқты қалаларды басып алуды бастады. Иранның Ирактағы шабуылдары бес жылға созылды да, Ирак қарсы шабуыл бастады.

Соғыс 1988 жылға дейін жалғасты, Ирак өз елінің ішіндегі ирандық күштерді жеңіп, Иран әскерлерін шекарадан кері ығыстырды. Хомейни Біріккен Ұлттар Ұйымының аралығымен бітімге келді: екеуі де соғысқа дейінгі шекараларына шегінді. Бұл XX ғасырдағы ең ұзақ дәстүрлі соғыс және Вьетнам соғысынан кейінгі ең ұзақ екінші соғыс болды. Ирандықтардың жалпы шығыны 123,000–160,000 шайқаста көз жұмған, 61,000 із-түзсіз жоғалған және 11,000–16,000 бейбіт тұрғын қайтыс болды. Саддам Хусейн құлағанынан бері екі ел арасындағы қарым-қатынастар айтарлықтай жылыды.

1990 жылдардан бергі тарихы

image
Рухолла Хомейни кесенесінде тағы сияқты шенеуніктер де жерленген
image
Жоғарғы көсем Әли Хаменеидің депутаттарымен кездесуі

1989 жылы революция идеологиясын бұзбай, экономиканы қайта құрудың бизнесті қолдау саясатына шоғырланды. Ол ел ішінде еркін нарықты қолдап, мемлекеттік өндірістерді жекешелендіруді және халықаралық деңгейде қалыпты жағдайды қолдады. 1997 жылы Рафсанджанидың ізбасары болды да, оның үкіметі сөз бостандығын, Азия және Еуропа Одағымен сындарлы дипломатиялық қарым-қатынасты және еркін нарық пен шетелдік инвестицияны қолдайтын экономикалық саясатты жақтады.

билікке консервативті популист кандидат Махмұд Ахмадинежадты әкелді. Ол өзінің қатал саяси ұстанымымен, ядролық қарулануы және Израильге, Сауд Арабиясына, Ұлыбританияға, АҚШ-қа және басқа мемлекеттерге қарсылығы үшін белгілі болды. Ол өзінің президенттігіне қатысты сұрақтарға жауап беру үшін парламент шақырған бірінші президент болды. 2013 жылы президент болып орталықшыл және реформатор Хасан Рухани сайланды. Ішкі саясатта ол жеке бас бостандығын, ақпаратқа еркін қол жеткізуді қолдады, әйелдердің құқықтарын жақсартты. Ол келісім хат алмасу арқылы Иранның дипломатиялық қарым-қатынастарын жақсартты.

2020 жылы Ирандағы екінші ең күшті тұлға болған генералы Қасым Сүлеймани АҚШ тарапынан өлтірілді де, бұл екі ел арасындағы шиеленісті күшейтті. Иран Ирак авиабазаларына қарсы жауап қайтарды, америкалықтарға үлкен баллистикалық зымыранмен шабуыл жасады; 110 адам ми жарақатын алды. Реформист Хасан Руханиден кейін ызғарлы делінетін өзін президенттікке қайта ұсынды да, жеңіске жетті. 2024 жылғы сәуірде Израильдің Иран консулдығына әуе шабуылы нәтижесінде ИТКК қолбасшысы қаза тапты. Иран ұшқышсыз ұшу аппараттарымен, қанатты және баллистикалық зымырандармен жауап қайтарды; 9 Израильге тиді. Батыс және Иордания әскерилері Израильге Иранның кейбір ұшқышсыз ұшақтарын түсіруге көмектесті. Бұл тарихтағы ең үлкен ұшқышсыз соққы, Иран тарихындағы ең үлкен зымырандық шабуыл, оның Израильге жасаған алғашқы тікелей шабуылы және 1991 жылдан бері Израильге мемлекеттік күштің тікелей шабуылы болды. Бұл Израильдің Газа секторына басып кіруі барысындағы шиеленістің күшеюі кезінде орын алды.

2024 жылғы мамырда тікұшақ апатынан қаза тапты да, бірінші вице-президент Мұхаммед Мохбер президент міндетін атқарушысы болды, және 28 маусымда .

Үкіметі және саясаты

1979 жылы қабылданған конституция бойынша Иран — ислам республикасы. 2019 жылы Иран әлемдегі санаулы теократиялық елдердің бірі болып табылады.

Жоғарғы көсемі

Толық мақаласы: Иран Жоғарғы көсемі
image
Әли Хаменеи
Жоғарғы көсем
image

Президент міндетін атқарушысы

Жоғарғы көсем ("Рахбар"; кейде Революция басшысы деп те аталады) — Иран мемлекет басшысы, саясатты қадағалауға жауапты. Рахбармен салыстырғанда президенттің өкілеттігі шектеулі. Қазіргі Рахбар — Әли Хаменеи. Негізгі министрлер Рахбардың келісімімен таңдалады және олар сыртқы саясатта соңғы сөзді айтады. Рахбар қорғаныс, барлау және сыртқы істер министрлерін, сондай-ақ президент кандидаттарын ұсынғаннан кейін басқа да жоғарғы министрліктерді тағайындауға тікелей қатысады.

Рахбар аймақтық саясатты тікелей бақылайды, міндеті хаттамалық және салтанатты шаралармен шектеледі. Араб елдеріндегі елшілерді, мысалы, Рахбарға тікелей бағынатын таңдайды. Рахбар заңдарға өзгертулер енгізуге бұйрық бере алады.

Рахбар, оған қоса, — бас қолбасшысы, әскери барлау мен қауіпсіздік операцияларын бақылайды және соғыс, не бейбітшілік жариялауға жалғыз билікке ие. Сот билігінің, мемлекеттік радио және телевизиялық желілердің басшылары, полиция және әскери қолбасшылар және 12 мүшесінің алтауын Рахбар тағайындайды.

Рахбарды сайлауға жауапты және оны біліктілігі мен халық алдындағы беделіне қарай қызметінен босатуға құқылы. Осы уақытқа дейін Сарапшылар кеңесі Рахбардың ешбір шешіміне қарсылық білдірген жоқ және оны қызметінен босатуға әрекет жасамады. Рахбар тарапынан тағайындалған сот жүйесінің бұрынғы басшысы Сарапшылар кеңесінің Рахбарды қадағалауы заңсыз деп мәлімдеді. Көптеген адамдар Сарапшылар кеңесі ешқандай нақты күші жоқ салтанатты органға айналды деп санайды.

2022 жылғы The Economist Democracy Index рейтингінде Иран 154-орынға ие болды. 2000 жылы «Иран режимі тоталитаризмнің идеологиялық бағытын авторитаризмнің шектеулі плюрализмімен біріктіреді» деп жазды.

Президенті

Толық мақаласы: Иран президенті
image
Кабинет министрлері кездесетін орын және Президенттің басты кеңсесі, Президенттік резиденция

Жоғарғы көсемнен кейін Конституция президентті ең жоғары мемлекеттік билік органы ретінде анықтайды. Президент жалпыға бірдей дауыс беру арқылы төрт жылға сайланады, бірақ ант бергенге дейін Көсемнің ресми мақұлдауын алуы қажет. Көсемнің президентті қызметінен босату құқығы бар. Президент тек бір мерзімге қайта сайлана алады.

Президент орындалуына және соңғы сөзді айтатын Рахбарға тікелей қатысты мәселелерді қоспағанда, Рахбар белгілеген жарлықтар мен жалпы саясатты жүзеге асырудағы атқарушы билікті жүзеге асыруға жауапты.

Президент министрлерді Парламенттің мақұлдауымен және Рахбарды тағайындайды, олар кез келген министрді қызметінен босатады немесе қалпына келтіреді. Президент Министрлер Кеңесін қадағалайды, үкімет шешімдерін үйлестіреді және заң шығарушы органның қарауына ұсынылатын мемлекеттік саясатты таңдайды. Президенттің жанында сегіз вице-президент, сондай-ақ 22 министрден тұратын кабинет жұмыс істейді.

Сақшылар кеңесі

Толық мақаласы:

Президенттікке және парламенттікке кандидаттар өздерінің адалдығын қамтамасыз ету үшін сайлауға түсер алдында 12 мүшеден тұратын Қамқоршылық кеңесімен (барлық мүшелерін Көшбасшы тағайындайды) немесе Көшбасшы бекітуі керек. Көшбасшы тексеруді сирек жүргізеді, бірақ оны жасауға құқығы бар, бұл жағдайда Қамқоршылық кеңестің қосымша мақұлдауы қажет емес. Көшбасшы Қамқоршылық кеңесінің шешімдерін кері қайтара алады.

кеңеске үш мандат береді: қабылдаған заңнамаға вето қою, сайлауды қадағалау және жергілікті, парламенттік, президенттік немесе Сарапшылар кеңесінің сайлауына қатысуға ниет білдірген кандидаттарды мақұлдау, не дисквалификациялау. Кеңес екі негізге сүйеніп заңның күшін жоя алады: шариғатқа (ислам заңнамасы) қайшы болса, не конституцияға қайшы болса.

Ұлттық қауіпсіздігінің жоғарғы кеңесі

Толық мақаласы:

Ұлттық қауіпсіздіктің жоғарғы кеңесі (ҰҚЖК) сыртқы саяси шешімдер процесінің жоғарғы жағында. Кеңес ұлттық мүдделерді, революцияны, аумақтық тұтастықты және ұлттық егемендікті қорғау және қолдау үшін 1989 жылғы конституциялық референдум кезінде құрылды. 176-бабында оған төрағалық ету президентке жүктелген.

Жоғарғы Кеңестің хатшысын Көсем тағайындайды және Кеңестің шешімдері Көсем бекіткеннен кейін күшіне енеді. Ұлттық қауіпсіздік кеңесі ядролық саясатты тұжырымдайды және оны Көсем бекітсе, күшіне ендіре алады.

Заң шығарушы билігі

Толық мақаласы:
image
Иран парламенті деп те аталатын (Меджлис), оның 290 депутаты бар.

Заң шығарушы билікті бірпалаталы парламенті — (парсы: مجلس شورای اسلام‎— «Исламдық ақылдастық кеңес») қамтиды. Жоғарғы палатасы 1979 жылғы төңкерістен кейін таратылды. Меджлис төрт жылдық мерзімге жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сайланған 290 мүшеден тұрады. Парламент заң жобаларын әзірлеуге, халықаралық шарттарды ратификациялауға және бюджетті дайындауға жауап береді. Меджлис депутаттығына үміткерлердің барлығын Сақшылар кеңесі бекітеді.

Заң

Иран өзінің құқықтық жүйесі ретінде еуропалық азаматтық құқық элементтері бар шариғат құқығының бір түрін пайдаланады. Жоғарғы көсем Жоғарғы Соттың басшысын және бас прокурорды тағайындайды. Соттардың бірнеше түрі бар, соның ішінде азаматтық және қылмыстық істерді қарайтын қоғамдық соттар және ұлттық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар сияқты белгілі бір құқық бұзушылықтарды қарайтын революциялық соттар. Революциялық соттардың шешімдері түпкілікті болып табылады және оларға шағым жасау мүмкін емес.

Негізгі қалалары

Толық мақаласы: Иран қалаларының тізімі

Иран халқының 67,5% -ы қалаларда тұрады. 2030 жылға қарай, бұл мәні, шамасы, 80% жетеді. Ең үлкен қала — 8,7 миллион халқы Тегеранда бар (14 млн агломерациялық). Тегеранда елдің өндірістік қуатының жартысынан астамы шоғырланған, соның ішінде — автомобильдік, электрондық, қару-жарақ, химия және тамақ өндірісі. Екінші үлкен қалалар — Мешһед, қасиетті қала шииттер. Ең ішкі мигранттар Тегеран, Исфаһан, қалаларының айналасында қоныстануға, және Қом. Аталған популяциялар 2006/07 (1385 AP) санағынан алынған.

Халқы бар қалалар:

  • image — 5 000 000 – 10 000 000 адам.
  • image — 2 000 000 – 4 999 999 адам.
  • image — 1 000 000 – 1 999 999 адам.
  • image — 800 000 – 999 999 адам.
  • image — 500 000 – 749 999 адам.
  • image — 300 000 – 499 999 адам.
image
image
Тегеран
image
Мешһед
image
Исфаһан
image
image
Тебриз
image
Шираз
image
Ахваз
image
Қом
image
image
image
image
image
image
image
image
Йезд
image
image
image
image
image
image
image
Иран халқының саны 300 мың адам. және тағы басқалар (2011 жылғы жағдай бойынша)
  • image
    парсы: تهران‎
    Тегеран
    8 778 535
  • image
    парсы: مشهد‎
    Мешһед
    2 427 316
  • image
    парсы: کرج‎

    1 602 350
  • image
    парсы: اصفهان‎
    Исфаһан
    1 600 554
  • image
    парсы: تبریز‎
    Тебриз
    1 496 319
  • image
    парсы: شیراز‎
    Шираз
    1 307 552
  • image
    парсы: قم‎
    Қом
    1 081 745
  • image
    парсы: اهواز‎
    Ахваз
    832 969
  • image
    парсы: کرمانشاه‎

    784 602
  • image
    парсы: کرمان‎

    721 374

Әкімшілік бөлінісі

Толық мақаласы: Иранның әкімшілік бөлінісі

Иранның негізгі әкімшілік бірлігі — остандар (парсы: استان‎ — ostān; көпше түрі — استانﻫﺎ — ostānhā), олар бөлінеді (парсы: شهرستان‎), ал олар өз кезегінде бахшиге (парсы: بخش‎) бөлінеді.

Останның ең үлкен қаласы жиі оның астанасы (парсы: مرکز‎ — markaz) болып жатады. Әркімде остан губернатор басқарады (остандаром — استاندار). Иран 31 останға бөлінеді:

image
Батыс
Әзербайжан
Қом
Эльбурс
Бушеһр
  1. Батыс Әзербайжан
  2. Күрдістан
  8. Язд
  9. Исфаһан

Дереккөздер

  1. www.iranchamber.com
  2. داده‌ها و اطلاعات آماری.
  3. Report for Selected Countries and Subjects.
  4. Human Development Index Update 2018. United Nations (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
  5. Сравнение ВВП  (ағыл.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 25 маусым 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 31 қаңтар 2008.
  6. MacKenzie, David Niel Ērān, Ērānڑahr — Encyclopedia Iranica. Vol. 8. — : Mazda, 1998. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  7. Schmitt, Rüdiger Aryans — Encyclopedia Iranica. Vol. 2. — New York: Routledge & Kegan Paul, 1987. — Б. 684–687. Мұрағат көшірмесі 20 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  8. Laroche, 1957
  9. Shahbazi, Alireza Shapour IRAJ — Encyclopedia Iranica. — 2004. Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
  10. Wilson, Arnold The Middle Ages: Fars — The Persian Gulf (RLE Iran A). — Routledge, 2012. — Б. 71. — ISBN 978-1-136-84105-7.
  11. Persia  (ағыл.). Британника энциклопедиясы. Тексерілді, 8 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 15 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  12. Your Gateway to Knowledge  (ағыл.). Knowledge Zone.
  13. Fars Province, Iran  (ағыл.). Persia Advisor. Тексерілді, 8 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  14. From Cyrus to Alexander : a history of the Persian Empire | WorldCat.org  (ағыл.). worldcat.org. Мұрағат көшірмесі 3 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  15. Dandamaev, M. A. A Political History of the Achaemenid Empire — BRILL, 1989. — ISBN 978-90-04-09172-6.
  16. Climate  (ағыл.). en.iran.ir. Мұрағат көшірмесі 25 қарашаның 2012 Wayback Machine мұрағатында
  17. Biglari, Fereidoun; Saman Heydari; Sonia Shidrang Ganj Par: The first evidence for Lower Paleolithic occupation in the Southern Caspian Basin, Iran  (ағыл.). Antiquity. Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2012 Wayback Machine мұрағатында
  18. National Museum of Iran  (ағыл.). Pbase.com. Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2013 Wayback Machine мұрағатында
  19. J. D. Vigne; J. Peters; D. Helmer Жануар қолға үйретілуінің бірінші қадамдары, Археозоология халықаралық кеңесі 9-конференциясының қызметі = First Steps of Animal Domestication, Proceedings of the 9th Conference of the International Council of Archaeozoology — Oxbow Books, Limited, 2002. — ISBN 978-1-84217-121-9.
  20. Subbaraman, Nidhi Early humans in Iran were growing wheat 12,000 years ago  (ағыл.). NBC News (4 July 2013). Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 қарашаның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  21. New evidence: modern civilization began in Iran  (ағыл.). news.xinhuanet.com (10 August 2007). Мұрағат көшірмесі 17 желтоқсанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
  22. Panorama – 03/03/07  (ағыл.). Iran Daily (3 May 2007). Мұрағат көшірмесі 12 наурыздың 2007 Wayback Machine мұрағатында
  23. Archaeologists: Modern civilization began in Iran based on new evidence  (ағыл.). iranian.ws (10 August 2007).
  24. Whatley, Christopher Ағылшын алтыны үшін сатып алынып, сатылған: 1707 одағы = Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 — Tuckwell Press, 2001.
  25. Ancient Scripts:Elamite  (ағыл.). ancientscripts.com (1996). Мұрағат көшірмесі 13 мамырдың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  26. Basu, Dipak Death of the Aryan Invasion Theory  (ағыл.). ivarta.com (12 December 2005). Мұрағат көшірмесі 29 қазанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
  27. Cory Panshin Death of the Aryan Invasion Theory  (ағыл.). panshin.com (12 December 2005). Мұрағат көшірмесі 29 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  28. Azadpour, M. HEGEL, GEORG WILHELM FRIEDRICH  (ағыл.). Encyclopædia Iranica (12 December 2005). Мұрағат көшірмесі 11 сәуірдің 2015 Wayback Machine мұрағатында
  29. Connolly, Bess What felled the great Assyrian Empire? A Yale professor weighs in  (ағыл.). YaleNews (13 November 2019). Мұрағат көшірмесі 18 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  30. Roux, Georges Ежелгі Ирак = Ancient Iraq — Penguin Adult, 1992. — ISBN 978-0-14-193825-7.
  31. Iran, the fabulous land – پردیس بین المللی کیش  (ағыл.). kish.ut.ac.ir. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 7 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  32. Median Empire  (ағыл.). Iran Chamber Society. Мұрағат көшірмесі 14 мамырдың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  33. A. G. Sagona Шығыс Түркияның мұрасы: Ислам дінінің ерте бекіністерінен бері = The Heritage of Eastern Turkey: From Earliest Settlements to Islam — Macmillan Education AU, 1992. — Б. 91. — ISBN 978-1-876832-05-6.
  34. Urartu civilization  (ағыл.). allaboutturkey.com. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 1 шілденің 2015 Wayback Machine мұрағатында
  35. Llewellyn-Jones, L. Парсылар: Ұлы Корольдер заманы = Persians: The Age of the Great Kings — Basic Books, 2022. — Б. 5. — ISBN 978-1-5416-0035-5.
  36. Largest empire by percentage of world population  (ағыл.). Гиннесс рекордтар кітабы. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 9 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  37. David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody Ежелгі Грек әлемінің энциклопедиясы = Encyclopedia of the ancient Greek world — Facts On File. — 2005. — Б. 256. — ISBN 978-0-8160-5722-1. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  38. Encyclopædia Iranica | Articles  (ағыл.). iranicaonline.org. Мұрағат көшірмесі 9 сәуірдің 2011 Wayback Machine мұрағатында
  39. Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah Парсы империясының дүниеге келуі: Иран концепциясы = Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran — London: I.B. Tauris, 2005. — Б. 108. — ISBN 978-1-84511-062-8. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  40. I Феодосийдің өлімінен Юстинианның өліміне дейінгі Кейінгі Рим империясының тарихы, 1-бөлім = History of the Later Roman Empire from the Death of Theodosius I. to the Death of Justinian, Part 1 — Dover Publications, 1958. — Б. 90–92.
  41. Durant, Will Сенім дәуірі: Өркениет тарихы = The Age of Faith: The Story of Civilization — , 2011. — ISBN 978-1-4516-4761-7.
  42. Transoxiana 04: Sasanians in Africa  (ағыл.). transoxiana.com.ar. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 28 мамырдың 2008 Wayback Machine мұрағатында
  43. , Винсент Артур Смит, , , , Альфред Комин Лаял Үндістан тарихы. 2-том. = History of India. Vol. 2 — Grolier Society, 1906. — Б. 243. — ISBN 978-1-4516-4761-7.
  44. Stillman, Norman A. Араб жерінің еврейлері = The Jews of Arab Lands — Jewish Publication Society, 1958. — Б. 22. — ISBN 978-0-8276-1155-9.
  45. Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. Византиятану 21-Халықаралық конгресінің барысы, 21–26 тамыз, 2006, 1-бөлім = Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1 — Ashgate Publishing, 2006. — Б. 29. — ISBN 978-0-7546-5740-8.
  46. Eiland, Murray L. "West Asia 300 BC – AD 600", in John Onions (ed) Atlas of World Art  (ағыл.). transoxiana.com.ar. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 8 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  47. George Liska = Expanding Realism: The Historical Dimension of World Politics — Rowman & Littlefield Pub Incorporated, 1998. — Б. 170. — ISBN 978-0-8476-8680-3.
  48. The Rise and Spread of Islam, The Arab Empire of the Umayyads – Weakness of the Adversary Empires  (ағыл.). occawlonline.pearsoned.com. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 15 маусымның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  49. Stepaniants, Marietta (2002). "The Encounter of Zoroastrianism with Islam". Philosophy East and West. 52 (2). University of Hawai'i Press: 159–172. doi:10.1353/pew.2002.0030. ISSN 0031-8221. 1399963. 201748179.
  50. Boyce, Mary Зороастризм: Олардың діни сенімдері мен дағдылары (2-нұсқасы) = Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices (2 ed.) — New York: Routledge & Kegan Paul, 2001. — Б. 252. — ISBN 978-0-415-23902-8. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  51. Meri, Josef W.; Bacharach, Jere L. Ортағасырлық Ислам өркениеті: L-Z, жіктеме = Medieval Islamic Civilization: L-Z, index — Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Vol. II (illustrated ed.). — Taylor & Francis, 2006. — Б. 878. — ISBN 978-0-415-96692-4. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  52. Under Persian rule  (ағыл.). BBC. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 25 қарашаның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  53. Khanbaghi, Apti От, Жұлдыз бен Крест: Ортағасырлық және Ертерек заманауи Ирандағы діни азшылықтар = The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran — (reprinted ed.). — I.B. Tauris, 2006. — Б. 268. — ISBN 978-1-84511-056-7.
  54. Kamran Hashemi Діни заңи дағдылар, халықаралық адам құқығының заңы және мұсылман мемлекеттері = Religious Legal Traditions, International Human Rights Law and Muslim States — Brill, 2008. — Б. 142. — ISBN 978-90-04-16555-7.
  55. Suha Rassam Ирак: Оның шығу тегі және Қазіргі Күнге дейінгі дамуы = Iraq: Its Origins and Development to the Present Day — Gracewing Publishing, 2005. — Б. 77. — ISBN 978-0-85244-633-1.
  56. Арабтардың Иранға шапқыншылығы және оның салдары = The Arab Conquest of Iran and Its Aftermath — ed. Cambridge History of Iran. Vol. 4.. — London: Cambridge University Press, 1975. — Б. 46. — ISBN 978-0-521-20093-6.
  57. Spuler, Bertold Мұсылман әлемінің тарихы: Халифтер заманы = The History of the Muslim World: The age of the caliphs — (illustrated ed.). — Markus Wiener Publishers, 1994. — Б. 138. — ISBN 978-1-55876-095-0.
  58. Islamic History: The Abbasid Dynasty  (ағыл.). Religion Facts. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 7 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
  59. Joel Carmichael Арабтардың пішін алуы = The Shaping of the Arabs — Macmillan, 1967. — Б. 235. — ISBN 978-0-02-521420-0.
  60. Иран = Iran — (2, revised ed.). G. Allen & Unwin. — 1960. — Б. 47.
  61. Sayyid Fayyaz Mahmud Исламның тарихы, қысқаша = A Short History of Islam — Oxford University Press, 1988. — Б. 125. — ISBN 978-0-19-577384-2.
  62. Iraq – History | Britannica  (ағыл.). britannica.com. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 29 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  63. Ferdowsi and the Ethics of Persian Literature  (ағыл.). UNC. Мұрағат көшірмесі 7 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  64. The Shahnameh: a Literary Masterpiece  (ағыл.). The Shahnameh: a Persian Cultural Emblem and a Timeless Masterpiece. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 25 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  65. Richard G. Hovannisian; Georges Sabagh Ислам әлеміндегі парсы үлесі = The Persian Presence in the Islamic World — Cambridge University Press, 1998. — Б. 7. — ISBN 978-0-521-59185-0.
  66. Bernard Lewis Вавилоннан Драгоманға дейін: Таяу Шығысты түсіну = From Babel to Dragomans: Interpreting the Middle East: Interpreting the Middle East — Oxford University Press, 2004. — Б. 44. — ISBN 978-0-19-803863-4.
  67. Иранның кембриджтік тарихы = The Cambridge History of Iran — Vol. 4. — Cambridge University Press, 1975. — Б. 396. — ISBN 978-0-521-20093-6.
  68. Hooker, Richard The Abbassid Dynasty  (ағыл.). Washington State University (1996). Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 29 маусымның 2011 Wayback Machine мұрағатында
  69. Iran – The Mongol invasion  (ағыл.). Encyclopedia Britannica. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 9 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  70. Welcome to Encyclopaedia Iranica  (ағыл.). iranicaonline.org. Encyclopaedia Iranica Foundation. Тексерілді, 9 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 14 шілденің 2021 Wayback Machine мұрағатында
  71. Beckingham, C. F. (1972). The Cambridge history of Iran. Vol. V: The Saljuq and Mongol periods. Edited by J. A. Boyle, pp. Xiii, 762, 16 pl. Cambridge University Press, 1968. £3.75. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland. 104: 68–69. doi:10.1017/S0035869X0012965X. 161828080 Мұрағатталған 27 қазанның 2021 жылы.
  72. Isfahan: Iran's Hidden Jewel  (ағыл.). smithsonianmag.com. Мұрағат көшірмесі 17 шілденің 2010 Wayback Machine мұрағатында
  73. Spielvogel, Jackson J. Әлем тарихы, 1-том = World History, Volume 1 — 2008. — Б. Cengage Learning. — ISBN 978-0-495-56902-2. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  74. RM Savory Сефевидтер тұсындағы Иран = Iran under the Safavids — Cambridge: Cambridge University Press, 1980. — Б. 3.
  75. Welcome to Encyclopaedia Iranica  (ағыл.). iranicaonline.org. Encyclopaedia Iranica Foundation. Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2010 Wayback Machine мұрағатында
  76. Andrew J. Newman Сефевидтік Иран: Парсы империясының өмірге қайта келуі = Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire — I.B. Tauris, 2006. — ISBN 978-1-86064-667-6.
  77. Thabit Abdullah Ирактың тарихы, қысқаша = Short History of Iraq — Taylor & Francis, 2014. — Б. 56. — ISBN 978-1-317-86419-6.
  78. Savory, R. M. Сефевидтер (2-нұсқасы) = Safavids (2nd ed.) — .
  79. Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah Парсы империясының өмірге келуі: Иран концепциясы = Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran — London: I.B. Tauris, 2005. — Б. 108. — ISBN 978-1-84511-062-8. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  80. Shirin Akiner Каспий: Саясаты, Энергетикасы және Қауіпсіздігі = The Caspian: Politics, Energy and Security — I.B. Tauris, 2004. — Б. 158. — ISBN 978-0-203-64167-5.
  81. Diaspora – Iran  (ағыл.). diaspora.gov.am. Мұрағат көшірмесі 2 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  82. READ: The Safavid Empire (article)  (ағыл.). Khan Academy. Тексерілді, 10 маусым 2024.
  83. Michael Axworthy Парсы елінің қылышы: Нәдір шаһ, қарапайым жауынгерден Жаулаушы жендетке дейін = The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant — I.B. Tauris, 2006. — Б. xv, 284. — ISBN 978-0-85772-193-8.
  84. The Statue of Nader Shah, known as Napoleon of Persia, undergoes restoration  (ағыл.). Tehran Times (21 November 2022). Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қаңтардың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  85. Nader Shah in Iranian Historiography – Ideas | Institute for Advanced Study  (ағыл.). www.ias.edu (1 June 2018). Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қаңтардың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  86. Nader Shah Afshar 1736 to 1747  (ағыл.). www.the-persians.co.uk. Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  87. Nader Shah Afshar 1736 to 1747  (ағыл.). Scribd. Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  88. Steven R. Ward Еш өлмес: Иран мен оның Қарулы Күштерінің тарихы = Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces — Georgetown University Press, 2009. — Б. 39. — ISBN 978-1-58901-587-6.
  89. Perry, John R. Зендтік Кәрім хан: Иран тарихы, 1747–1779 = Karim Khan Zand: A History of Iran, 1747–1779 — University of Chicago Press, 2015. — ISBN 978-0-226-66102-5.
  90. Behrooz, Maziar Соғыстағы Иран: Заманауи әлеммен қарым-қатынасы және Империялық Ресейге қарсы күресі = Iran at War: Interactions with the Modern World and the Struggle with Imperial Russia — Bloomsbury Publishing, 2023. — ISBN 978-0-7556-3739-3. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  91. The Qajars  (ағыл.). iranologie.com (2014-14-25). Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қаңтардың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  92. Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G.R.G; Melville, C. Иранның кембриджтік тарихы (7-томы) = The Cambridge History of Iran (Vol. 7) — Cambridge: Cambridge University Press, 1991. — ISBN 978-0-521-20095-0.
  93. Dowling, Timothy C. Соғыстағы Ресей: Моңғол шапқыншылығынан Ауғанстан, Шешенстан мен басқаға дейін = Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond — ABC-CLIO, 2014. — Б. 728–730. — ISBN 978-1-59884-948-6.
  94. Tadeusz Swietochowski Ресей мен Әзербайжан: Өзгерістегі шекара = Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition — Columbia University Press, 1995. — Б. 69, 133. — ISBN 978-0-231-07068-3.
  95. L. Batalden, Sandra Еуразияның жаңа тәуелсіздік алған мемлекеттері: бұрынғы Кеңестік республикалар анықтамалығы = The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics — Greenwood Publishing Group, 1997. — Б. 98. — ISBN 978-0-89774-940-4. Мұрағат көшірмесі 16 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  96. Ebel, Robert E.; Menon, Rajan Орталық Азия және Кавказдағы Энергетика мен қақтығыстар = Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus — Rowman & Littlefield, 2000. — Б. 181. — ISBN 978-0-7425-0063-1. Мұрағат көшірмесі 27 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  97. Ebel, Robert E.; Menon, Rajan Орталық Азия және Кавказдағы Энергетика мен қақтығыстар = Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus — Rowman & Littlefield, 2000. — Б. 181. — ISBN 978-0-7425-0063-1. Мұрағат көшірмесі 27 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  98. Gozalova, Nigar (2023). Qajar Iran at the centre of British–Russian confrontation in the 1820s. The Maghreb Review. 48 (1): 89–99. doi:10.1353/tmr.2023.0003. ISSN 2754-6772. S2CID 255523192
  99. Deutschmann, Moritz (2013). "All Rulers are Brothers": Russian Relations with the Iranian Monarchy in the Nineteenth Century. Iranian Studies. 46 (3): 401–413. doi:10.1080/00210862.2012.759334. ISSN 0021-0862. JSTOR 24482848. S2CID 143785614
  100. Mansoori, Firooz 17 — Studies in History, Language and Culture of Azerbaijan. — Tehran: Hazar-e Kerman, 2000. — Б. 245. — ISBN 978-600-90271-1-8.
  101. Bournoutian Армян халқы = Armenian People — Б. 105.
  102. Yeroushalmi, David XIX ғасырдағы Ирандағы армяндар: Тарихы, қоғамының аспкеттері = The Jews of Iran in the Nineteenth Century: Aspects of History, Community — Brill, 2009. — Б. 327. — ISBN 978-90-04-15288-5. Мұрағат көшірмесі 16 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  103. Gingeras, Ryan Сұлтандықтың құлауы: Ұлы Соғыс пен Осман империясының соңы 1908–1922 = Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922 — Oxford University Press, 2016. — Б. 166. — ISBN 978-0-19-166358-1.
  104. Raymond Kévorkian Армян геноциді: Толық тарихы = The Armenian Genocide: A Complete History — I.B. Tauris, 2011. — Б. 710. — ISBN 978-0-85773-020-6.
  105. Hovannisian, Richard G. Армян геноциді: Мәдени және этикалық мұралары = The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies — Transaction Publishers, 2011. — Б. 270–271. — ISBN 978-1-4128-3592-3. Мұрағат көшірмесі 15 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  106. Hinton, Alexander Laban; La Pointe, Thomas; Irvin-Erickson, Douglas Тығылған геноцидтер: Күш, Білім, Еске алу = Hidden Genocides: Power, Knowledge, Memory — Rutgers University Press, 2013. — Б. 117. — ISBN 978-0-8135-6164-6.
  107. Gene R. Garthwaite Парсылар = The Persians — Wiley, 2008. — ISBN 978-1-4051-4400-1.
  108. Glenn E. Curtis; Eric Hooglund Иран: Ел сипаттамасы = Iran: A Country Study — U.S. Government Printing Office, 2008. — Б. 30. — ISBN 978-0-8444-1187-3. Мұрағат көшірмесі 18 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  109. Farrokh, Kaveh Соғыстағы Иран: 1500–1988 = Iran at War: 1500–1988 — Ostrey Publishing Limited, 2011. — ISBN 978-1-78096-221-4. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2015 Wayback Machine мұрағатында
  110. David S. Sorenson Заманауи Таяу Шығысқа кіріспе: Тарихы, Діні, Саяси экономикасы, Саясаты = An Introduction to the Modern Middle East: History, Religion, Political Economy, Politics — Westview Press, 2013. — Б. 206. — ISBN 978-0-8133-4922-0. Мұрағат көшірмесі 18 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  111. David S. Sorenson Иран: Сыртқы саясаты мен Үкіметіне кіріспе = Iran: Foreign Policy & Government Guide — International Business Publications, 2009. — Б. 53. — ISBN 978-0-7397-9354-1. Мұрағат көшірмесі 12 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  112. Fawcett, Louise. Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?. 47#3. Iranian Studies. pp. 379–399. 
  113. Hess, Garry R. (1974). The Iranian Crisis of 1945–46 and the Cold War.. 89#1. Political Science Quarterly. pp. 117–146.  online
  114. Шаһ адамдарының барлығы = All the Shah's Men — John Wiley & Sons, 2011. — Б. 10. — ISBN 978-1-118-14440-4.
  115. Merica, Dan; Jason, Hanna In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup | CNN Politics  (ағыл.). CNN (19 August 2013). Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 14 маусымның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  116. Moin, Baqer Хомейни: Аятолланың өмірі = Khomeini: Life of the Ayatollah — Thomas Dunne Books, 2000. — ISBN 0-312-26490-9..
  117. The Iranian Revolution | History of Western Civilization II  (ағыл.). courses.lumenlearning.com. Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  118. Nikki R. Keddie, Rudolph P Matthee Иран және айналадағы әлем: Мәдениет пен мәдени саясаттағы байланысы = Iran and the Surrounding World: Interactions in Culture and Cultural Politics — University of Washington Press, 2002. — Б. 366.
  119. Cordesman, Anthony Өзгерістегі Иранның әскери күштері: Дәстүрлі қауіптер мен Жаппай қырып-жою қарулары = Iran's Military Forces in Transition: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction — Bloomsbury Academic, 1999. — Б. 22. — ISBN 978-0-275-96529-7. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  120. Baraheni, Reza (28 October 1976). "Terror in Iran". The New York Review of Books 23 (17). https://www.nybooks.com/articles/1976/10/28/terror-in-iran/.  Мұрағат көшірмесі 16 мамырдың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  121. Elizabeth Shakman Hurd Халықаралық қатынастардағы зайырлылық саясаты = The Politics of Secularism in International Relations — Princeton University Press, 2009. — Б. 75. — ISBN 978-1-4008-2801-2.
  122. Afkhami, Gholam Reza Шаһтың өмірі мен заманы = The Life and Times of the Shah — University of California Press, 2009. — ISBN 978-0-520-94216-5. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  123. The Iranian Revolution  (ағыл.). fsmitha.com. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  124. Kabalan, Marwan J.; Mansour, Imad; Thompson, William R. Иран-Ирак-Сирия; Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкадағы күйзеліс пен бәсекелестік = Iran-Iraq-Syria; Shocks and Rivalries in the Middle East and North Africa — Georgetown University Press, 2020. — Б. 113.
  125. BBC On this Day Feb 1 1979  (ағыл.). BBC. Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  126. TIME Magazine Cover: Ayatullah Khomeini, Man of the Year – Jan. 7, 1980  (ағыл.). time.com. Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 11 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  127. Cheryl Bernard "Құдай Үкіметі": Иранның Ислам Республикасы = "The Government of God": Iran's Islamic Republic — Columbia University Press, 1984. — Б. 18. — ISBN 978-0-231-05376-1.
  128. "The 1980 Cultural Revolution and Restrictions on Academic Freedom in Iran  (ағыл.). Iran Press Watch (4 March 2020). Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  129. Sobhe, Khosrow (1982). "Education in Revolution: Is Iran Duplicating the Chinese Cultural Revolution?". Comparative Education 18 (3): 271–280. :10.1080/0305006820180304.  0305-0068. https://www.jstor.org/stable/3098794.  Мұрағат көшірмесі 19 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  130. Razavi, Reza (2009). "The Cultural Revolution in Iran, with Close Regard to the Universities, and Its Impact on the Student Movement". Middle Eastern Studies 45 (1): 1–17. :10.1080/00263200802547586.  0026-3206. https://www.jstor.org/stable/40262639.  Мұрағат көшірмесі 13 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  131. American Experience, Jimmy Carter, "444 Days: America Reacts"  (ағыл.). pbs.org. Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  132. The Iranian Hostage Crisis  (ағыл.). US Department of State (7 April 2024). Тексерілді, 10 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 9 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  133. Abrahamian, Ervand Заманауи Иранның тарихы = A History of Modern Iran — Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008. — Б. 171–175, 21. — ISBN 978-0-415-90406-3.
  134. Dilip Hiro Ең ұзын соғыс: Иран-Ирак әскери қақтығысы = The Longest War: The Iran-Iraq Military Conflict — New York: Routledge, 1991. — Б. 205. — ISBN 978-0-521-52891-7.
  135. From Rivals to Allies: Iran's Evolving Role in Iraq's Geopolitics  (ағыл.). Middle East Council on Global Affairs. Мұрағат көшірмесі 8 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  136. Ahmadinejad critic Larijani re-elected Iran speaker  (ағыл.). BBC (5 June 2012). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 10 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  137. Borger, Julian; Dehghan, Saeed Kamali Hassan Rouhani sets out his vision for a new and free Iran  (ағыл.). The Guardian (19 September 2013). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  138. U.S. killing of Iran's second most powerful man risks regional conflagration  (ағыл.). Reuters (4 January 2020). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 18 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  139. Never-before-seen video of the attack on Al Asad Airbase  (ағыл.). 60 Minutes (1 March 2021). Тексерілді, 11 маусым 2024.
  140. Pentagon admits 109 brain injuries in Iran attack – DW – 02/10/2020  (ағыл.). Неміс толқыны (2 October 2020). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 7 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  141. Several killed in Israeli strike on Iranian consulate in Damascus  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (1 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024.
  142. How Iran's attack on Israel is disrupting air traffic – Al-Monitor: Independent, trusted coverage of the Middle East  (ағыл.). al-monitor.com (15 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024.
  143. Toossi, Sina Iran Has Defined Its Red Line With Israel  (ағыл.). Foreign Policy (18 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 1 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  144. What was in wave of Iranian attacks and how were they thwarted?  (ағыл.). BBC (14 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 14 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  145. Borger, Julian US and UK forces help shoot down Iranian drones over Jordan, Syria and Iraq  (ағыл.). The Guardian (14 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 14 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  146. Macron: France intercepted Iranian drones 'at Jordan's request'  (ағыл.). POLITICO (15 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 15 сәуірдің 2024 Wayback Machine мұрағатында
  147. The largest drone attack in history  (ағыл.). iranpress.com (1 May 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024.
  148. Motamedi, Maziar 'True Promise': Why and how did Iran launch a historic attack on Israel?  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы. Тексерілді, 11 маусым 2024.
  149. Iran launches first-ever direct attack on Israel  (ағыл.). ABC7 New York (13 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024.
  150. Johny, Stanly Analysis | By attacking Israel, Iran turns shadow war into direct conflict  (ағыл.). The Hindu (14 April 2024). Тексерілді, 11 маусым 2024.
  151. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران  (парсы). fa.wikisource.org. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2008 Wayback Machine мұрағатында
  152. Khamenei says Iran must go green – Al-Monitor: the Pulse of the Middle East  (ағыл.). Al-Monitor (17 November 2015). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 22 желтоқсанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  153. Khamenei outlines 14-point plan to increase population  (ағыл.). Al-Monitor (22 May 2014). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  154. In jab at rivals, Rouhani says Iran protests about more than economy  (ағыл.). Reuters (8 January 2018). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 13 қаңтардың 2018 Wayback Machine мұрағатында
  155. al-Awsat, Asharq Khamenei Orders New Supervisory Body to Curtail Government – ASHARQ AL-AWSAT English Archive  (ағыл.). english.aawsat.com (25 September 2017). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  156. Khamenei orders controversial retirement law amended  (ағыл.). Al-Monitor (5 December 2018). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 7 желтоқсанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  157. Iran – The Constitution  (ағыл.). Federal Research Division, Library of Congress. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2006 Wayback Machine мұрағатында
  158. al-Awsat, Asharq IControversy in Iran Surrounding the Supervision of the Supreme Leader's Performance – ASHARQ AL-AWSAT  (ағыл.). english.aawsat.com (15 December 2015). Мұрағат көшірмесі 25 маусымның 2016 Wayback Machine мұрағатында
  159. Myths and Realities of Iran's Parliamentary Elections  (ағыл.). The Atlantic (23 February 2016). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 16 ақпанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  160. Schmidt, Patrick Anomalies in Iran's Assembly of Experts Election – The Washington Institute for Near East Policy  (ағыл.). washingtoninstitute.org (22 March 2016). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 17 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  161. Majid Rafizadeh Why Khamenei wants the next Supreme Leader to be 'revolutionary'  (ағыл.). english.alarabiya.net (24 June 2016). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 ақпанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  162. Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine  (ағыл.). pages.eiu.com. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 30 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  163. Gladstone, Rick Is Iran's Supreme Leader Truly Supreme? Yes, but President Is No Mere Figurehead  (ағыл.). The New York Times (5 August 2021). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 28 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  164. Iran The Presidency  (ағыл.). photius.com. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 22 маусымның 2008 Wayback Machine мұрағатында
  165. Leadership in the Constitution of the Islamic Republic of Iran  (ағыл.). leader.ir. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  166. Iranian lawmakers warn Ahmadinejad to accept intelligence chief as political feud deepens  (ағыл.). CP (20 April 2011). Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  167. BBC NEWS – Middle East – Iranian vice-president 'sacked'  (ағыл.). BBC (25 June 2009). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  168. Iran – The Prime Minister and the Council of Ministers  (ағыл.). countrystudies.us. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 20 мамырдың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  169. The Structure of Power in Iran  (ағыл.). iranchamber.com (24 June 2005). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 5 маусымның 2011 Wayback Machine мұрағатында
  170. Chibli Mallat Исламдық заңның жаңартылуы: Мұхаммед Бақыр Әс-Садр, Наджаф пен Шиит Интэрнәшныл = The Renewal of Islamic Law: Muhammad Baqer As-Sadr, Najaf and the Shi'i International — Cambridge University Press, 2004. — ISBN 978-0-521-53122-1.
  171. Iran reverses ban on reformist candidates  (ағыл.). The Guardian (24 May 2005). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 21 желтоқсанның 2016 Wayback Machine мұрағатында
  172. Конституциясының 98-бабы
  173. Конституциясының 96- және 94-бабы
  174. THE GUARDIAN COUNCIL  (ағыл.). Iran Data Portal. Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 19 мамырдың 2022 Wayback Machine мұрағатында
  175. Конституциясының 99-бабы
  176. Article 4  (ағыл.). mellat.majlis.ir. Мұрағат көшірмесі 9 желтоқсанның 2006 Wayback Machine мұрағатында
  177. {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек.  (ағыл.). iranprimer.usp.org (1 April 2019). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 8 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  178. Thaler, David E.; Nader, Alireza; Chubin, Shahram; Green, Jerrold D.; Lynch, Charlotte; Wehrey, Frederic Ислам Республикасының ресми құрылымы = Formal Structures of the Islamic Republic — Mullahs, Guards, and Bonyads. — An Exploration of Iranian Leadership Dynamics, RAND Corporation, 2010. — Б. 21–36. — ISBN 978-0-8330-4773-1. Мұрағат көшірмесі 8 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  179. Taslimi, Tala Iran's switch of top security official hints at end of nuclear talks  (ағыл.). asia.nikkei.com (27 March 2023). Мұрағат көшірмесі 8 мамырдың 2024 Wayback Machine мұрағатында
  180. WebCite query result
  181. Iran: Major Cities

уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер

Koordinattar 35 41 00 s e 51 25 00 sh b 35 68333 s e 51 41667 sh b 35 68333 51 41667 G O Ya Iran parsy ایران ʔiˈɾɒn 1979 zhyldan bastap Iran Islam Respublikasy parsy جمهوری اسلامی ایران Dzhomhuri je Eslami je Iran Aziyanyn ontүstik batys boliginde ornalaskan memleket Astanasy Tegeran kalasy Iran Islam Respublikasy parsy جمهوری اسلامی ایران Ұran Tәuelsizdik Bostandyk Islam respublikasy parsy اﺳﺘﻘﻼﻝ ﺁﺯﺍﺩﻯ جمهوری اسلامی Esteklyal azadi dzhomhurije eslami Әnuran tyndau akp TarihyҚuryldy 1 sәuir 1979 zhylMemlekettik kurylymyResmi tili parsy tiliElorda TegeranIri kalalary Tegeran Mashһad Tebriz Shiraz Isfaһan AhvazҮkimet tүri Unitarly Homejnistik prezidenttik Islam RespublikasyZhogargy kosem Prezidenti Vice prezidenti toragasy Әli Hamenei Muhammed MohberMemlekettik dini Islam dininin Shiitt bagytyGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 17 oryn 1 648 195 km 7 07Zhurty Sarap 2018 Tygyzdygy 82 531 700 adam 18 48 adam km 162 EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 1 540 trln 18 18 504 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 484 mlrd 27 5 820 ADI 2017 0 798 zhogary 60 Etnohoronim irandyktarValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody IRRHOK kody IRITelefon kody 98Uakyt beldeuleri 3 30 zhazda UTC 4 30 Batysynda Irakpen soltүstik batysynda Әzerbajzhan Armeniya Tүrkiyamen soltүstiginde Tүrikmenstanmen shygysynda Auganstan zhәne Pәkistanmen shektesedi Iran soltүstikten Kaspij tenizimen ontүstikten Үndi muhitynyn Parsy zhәne Oman shyganaktarymen korshalgan Ғasyrlar bojy bul el Shygysta sheshushi rol atkardy al kazirgi Iran ZhIӨ AҚT ekonomikasy bojynsha tortinshi ekinshi orynda Tүrkiyadan kejin Iran ajmaktagy tehnologiya zhagynan en damygan memleketterdin biri Iran Euraziyanyn strategiyalyk manyzdy ajmagynda ornalaskan zhәne munaj men tabigi gazdyn үlken koryna ie Zher kolemi 1 648 million sharshy kilometr Halky 83 1 million adam Halkynyn ulttyk kuramy parsylar 51 әzerbajzhandar 27 kүrdter 5 arabtar tүrikmender beludzhder armyandar evrejler t b Iri kalalary Tegeran ajnalasyn koskanda 14 millionnan astam turgyny bar Mashһad 2 5 million Isfaһan 1 6 million Tebriz 1 4 million Keredzh 1 3 million Shiraz 1 2 million Resmi tili parsy tili Bul dini memlekettin memlekettik dini islam dininin shiit tarmagy Eldegi sayasi zhәne dini bilik ayatolla Әli Hameneidin kolynda Prezident 4 zhylga sajlanady zhәne baskarady Zhogargy zan shygarushy organ Medzhlis atty birpalataly parlamenti 4 zhyl sajyn sajlanyp otyratyn 290 deputattan turady 1981 zhylgy konstituciyasy bojynsha elde sayasi zhәne dini emes ujymdarga tyjym salyngan Ұlttyk mejramy 11 akpan Tonkeris kүni 1979 Ұlttyk aksha birligi Etimologiyasy 224 242 bejnelengen barelef zhazuy Bul Iran patshasy Ardashir myrza bejnesi Ariler eli degen magynasy bar Iran termini III gasyrdagy zhazbasynda algash ret irandyktarga bagyttalgan Aryan sozimen katar zhүrgen Eran sozinen shykkan Eran zhәne Aryan arya ari degendi bildiredi yagni irandyktardyn shykkan er orta parsy zhәne ary parfyan tekti etnohoronimderdin kopshe tүri Bul soz kone iran tiline ar yo sozinen shykkan zhәne ol tilde bul soz sheberlikpen zhinajtyn dy bildiredi degen tүsinik bar Iran mifologiyasyna sүjensek bul atau aty anyzga ajnalgan patsha Iradzhdan parsy shykkan Grek tarihshylary bүkil Irandy Persis dep atagandyktan Batystyk orkeniet de kazak halky da Irandy Parsy eli Persia Persiya dep atap zhүrgen edi Persiya Irannyn ontүstik batysyndagy eldegi audany bojynsha tortinshi oblys Fars oblysynyn baska atauy ol sonymen katar Pars dep atalady Parsynyn Fars فارس sozi buryngy Pars پارس sozinen kelgen edi zhәne ol kone parsynyn Parsa 𐎱𐎠𐎼𐎿 sozinen shykkan Fars aumagy tarihi manyzynyn sebebinen bul bүkil aumakty grekter shamamen b z d 550 zhyldan bastap atap zhatty da batystyktar bul eldi Persia dep atap ketti Bul atau 1935 zhylga dejin koldanysta boldy bul kezde Reza Shaһ halykaralyk kauymdastyktan eldin tүpnuska atauymen atalganyn suragan edi irandyktar oz elin b z d 1000 zhyldan beri atap kelgeni belgili GeografiyasyTabigaty Iran Armyan tauly үstirtinin ontүstik shygysy men batys boliginde ornalaskan Shet zhaktarynda Soltүstik Iran Elburs Ontүstik Iran Zagros Shygys Iran Pelengan Kelat Baran taulary ortasynda zhotasy sholderi ornalaskan Soltүstik batysyn Ontүstik Kaspij zhәne ojpattary soltүstik shygysyn alyp zhatyr Zheri negizinen tauly Klimaty subtropiktik kontinenttik zhazy ystyk kysy soltүstiginde salkyn ontүstiginde zhyly Parsy zhәne Oman shyganaktary zhagalaularynyn klimaty tropiktik Қantardagy ortasha temperatura 2 S tan 19 4 S ka dejin shilde ajynda 29 4 32 5 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 500 mm Elburs tauy betkejinde 2000 mm Sistan ojysynda 50 60 mm Zher beti suy az Iri ozenderi Қiyr soltүstiginde Atrek Araks ozenderi bar Tauly audandarda koptegen kolder kezdesedi Zheri sary konyr zhәne topyrakty Tau betkejleri ormandy ozender bojy shalgyn ishki audandary shol sholejt Iran zherinde sүtkorektilerdin 100 ge tarta kustardyn 400 ge zhuyk bauyrymen zhorgalaushylardyn 80 ge zhuyk tүri bar Shektes tenizderi balykka baj Pajdaly kazyndylary munaj gaz tas komir temir hromit t b derekkozi Klimaty Irannyn klimaty kurgak bastap arid eldin basym aumagyna tәn Kaspij tenizinin zhagalauy bojyndagy subtropikalyk zhәne soltүstik orman alkaptarynda Қys mezgilinde temperatura sirek 0 C tan tomen tүsedi zhazgy sirek 29 S artyk Kaspij manyndagy batysta ortasha zhyldyk zhauyn shashyn 1700 mm zhәne shygysynda 680 mm Irannyn batysynda kysta Zagros taularynda temperatura әrdajym 0 C tomen katty karmen zhәne kүshti zhelmen sipattalady Eldin ortalyk zhәne shygys ajmaktarynda klimat ortasha zhyldyk zhauyn shashyn molsheri 200 millimetrden kem ortasha zhazgy temperatura 38 C zhogary bolady Oman Parsy shyganagy bojymen zhazyk zhәne kysky negizinen zhumsak bojynsha zhәne zhazda ystyk zhәne ylgaldy Ortasha zhyldyk zhauyn shashyn 135 355 mm TarihyTolyk makalasy Algysharttary b z d 14 gasyr Әlemdik mura zikkurat en zhaksy saktalgan satyly piramidalyk eskertkish Arheologiyalyk artefaktiler adamnyn Iranda dәuirinen beri bolganyn rastajdy Zagros taularynyn ajmagynda neandertaldyk artefaktiler de tabyldy Bizdin zamanymyzga dejingi 10 7 mynzhyldyktarda Zagros ajmagynyn tonireginde tүrli auylsharuashylyk kauymdastyktary orkendedi Iran үstirtinde bizdin dәuirimizge dejingi 4 mynzhyldyktagy kone mәdenietterden kalgan oryndar da bar Қola dәuiri kezinde bul ajmak Iran orkenietinin mekeni boldy sonyn ishinde Elam zhәne t b mәdenietter de bolgan En kornektisi Elam atty mәdeniet Iran imperiyalaryna dejin zhalgasty Elamda zhazudyn pajda boluy parallel boldy elamdyk syna zhazuy b z b үshinshi mynzhyldykta damydy Elam eneolit dәuirindegi Tayau Shygystyn erte urbanizaciyasyna үlken әser etti Bizdin zamanymyzga dejingi XXXIV XX gasyrlar aralygynda soltүstik batys Iran korshi Kavkaz men Kishi Aziyaga dejin sozylyp zhatkan bir boligi boldy Ezhelgi Iran Tolyk makalalary Ahemen әuleti Parfiya patshalygy zhәne Sasani әuleti b z d 678 zhyly negizin salushysy tandagan Irannyn tungysh astanasy bolgan edi Ahemen imperiyasynyn b z d 550 330 saltanatty astanasy Persepolis Әlemdik mura Ahemen imperiyasynyn en үlken tarihi kolemindegi tүri Ұly Darij men tusyndagy zhyldary B z d II mynzhyldykka karaj ezhelgi iran tajpalary zhergilikti halyktarmen bәsekelese kelgen Үlken Iranga tarap ketkende aumakty parsy zhәne parfiyalyk tajpalar baskaryp zhatkan edi Bizdin zamanymyzga dejingi X VII gasyrlarda irandyk halyktar Iranga dejingi patshalyktarmen birge Mesopotamiyada ornalaskan Assiriya imperiyasynyn kol astyna otti Midiyalyktar men parsylar basshy birge odaktasyp assiriyalyktarga shabuyl zhasady B z d 616 605 zhyldary Assiriya azamat sogysy sebebinen katty zardap shekti de halky assiriyalyktardyn үshgasyrlyk biliginen bos boldy Assiriyalyktardyn Zagroska aralasuy b z d 728 zhyly midiyalyktardyn ajnalasynda biriguine әkeldi de zhәne onyn astanasy negizinin salynuyna әkeldi osy zhol arkyly Iran b z d 625 zhyly tungysh ret biryngaj memleket boldy B z d 612 zhylga karaj midiyalyktar vavilondyktarmen birigip Assiriyalyk imperiyaga karsy tonkeris zhasady Osylajsha patshalygy zhok boldy B z d 550 zhyly Ұly Kir midiyalyktardyn songy patshasy karsy zhenedi da midiyalyk zherdi zhaulap Ahemen imperiyasynyn negizin saldy Kir men onyn izbasarlary tusynda bul imperiyany Vavilon Mysyr Shygys Europanyn birneshe boligi zhәne Үndi men Әmudariya ozenderinin batysyna zhatkan zherine dejin sozyldy B z b 539 zhyly parsynyn kүshteri kalasynda vavilondyktarga karsy zhendi de arkyly zhүrgen mesopotamiyalyktardyn tortgasyrlyk biligin ayaktady B z b 518 zhyly I Darij sol zamanda әlemdegi en iri imperiya bolgan әlemdegi halyktyn 40 bilik etken Ahemen imperiyasynyn saltanatty astanasy retinde Persepolis kalasynyn negizin saldy Imperiyada ortalyktandyrylgan byurokratiya kopmәdeniettilik ozinin zhol poshta zhүjesi resmi tilderdin koldanysy memlekettik kyzmet pen iri kәsibi armiyanyn sәtti үlgisi boldy Ol kejingi imperiyalardyn uksas baskaruyna үlgi boldy B z d 334 zhyly Eskendir Zulkarnajyn ahemennin songy patshasy karsy zhendi de Persepolisti orttep zhiberdi B z d 323 zhylgy Eskendirdin oliminen kejin Iran kuramyna kirip birneshe ellinistik memleketke bolinip kaldy Iran Selevki baskaruynda b z d 250 247 zhyldarga dejin boldy da Parfiyanyn zhergilikti halky Parfiyany soltүstik shygysta azat etti de selevkilerge karsy koterilip Parfiya patshalygynyn negizin saldy Bes gasyrga sozylgan parfiyalyk bilikten kejin azamat sogysy baskynshylyktan gori turaktylyk үshin kauiptirek boldy Parfiya bileushisi oltirip 224 zhyly Sasani imperiyasynyn negizin kalagan kezde Parfiya biligi bulanyp ketti Sasanidter men olardyn baktalasy rimdik vizantiyalyktar tort gasyr bojy әlemde үstemdik etti Kejingi ezhelgi dәuir Irannyn en ykpaldy kezenderinin biri bolyp shykty onyn әseri ezhelgi Rimge Afrikaga Қytaj men Үndistanga zhetip Europa men Aziyadagy ortagasyrlyk onerinde үlken rol atkardy Sasanilerdin biligi kүrdeli byurokratiyamen erekshelenetin biik nүktede boldy zhәne zoroastrizmdi zandastyrushy zhәne biriktirushi kүsh retinde zhandandyrdy Ortagasyrlyk tarihy zhәne Irandyk intermecco Tolyk makalalary Arab baskynshylygy zhәne Musylmandardyn ertedegi zhaulap alularynan kejin Sasani onerinin sәuletinin muzykasynyn әdebieti men filosofiyasynyn islam mәdenietine әseri irandyk mәdenietti bilim men ideyalardy taratty Vizantiya Sasani sogystary men Sasani imperiyasynyn ishindegi kaktygystardan shykkan bytyrankylyk VII gasyrda arabtardyn shapkynshylygyna zhol berdi Imperiyany talkandady da ornyna odan kejin Abbasi halifaty keldi Odan kejin Irannyn zoroastrittik kopshiligin nysanaga algan islamdandyru bastaldy ol dini kudalaudy kitaphanalardyn zhәne hramdardyn buzyluyn salyk salynuyn zhәne til ozgerisin kamtityn 750 zhyly abbasiler bilikten kulatty Arab musylmandary men parsylar koterilisshiler әskerin kurady ony parsy Әbu Muslim biriktirdi Olardyn bilik үshin kүresinde kogam kosmopolittik sipatka ie boldy Arabtardyn ornyn parsylar men tүrikter basty Sheneunikterdin ierarhiyasy pajda boldy birinshi parsy kejin tүrik byurokratiyasy abbasidterdin bedeli men biligin birzhola tomendetti Ekigasyrlyk arab biliginen kejin kuldyraj bastagan Abbasi halifatynyn shetindegi үstirtte irandyk musylman әuletteri pajda boldy dep arabtar biligi men Sunnittik kajta zhangyru delinetin selzhүkter biliginin basy arasyndagy uakytty atajdy Intermecco islamdyk formada Irannyn ulttyk ruhy men mәdenietin zhәne parsy tilin zhangyrtty Osy zamangy әdebiettin en manyzdysy ulttyk epos Әbilkasym Firdausidin Shahnamasy Gүldengen әdebiet matematika medicina astronomiya zhәne negizgi elementterine ajnaldy Bul altyn gasyr X XI gasyrlarda Iran gylymi kyzmettin basty sahnasy bolgan kezde sharyktau shegine zhetti X gasyrda Ortalyk Aziyadan Iranga tүrki tajpalarynyn zhappaj konys audaruy boldy Tүrki tajpalary bastapkyda Abbasiler әskerinde mәmlүkter kul zhauyngerler retinde pajdalanyldy zhәne ajtarlyktaj sayasi bilikke ie boldy Irannyn bolikterin Selzhүk zhәne Horezm imperiyalary basyp aldy Tүrki bileushilerinin Iran mәdenietin kabyldauy nәtizhesinde erekshe tүrik parsy dәstүri agyl pajda boldy 1219 1221 zhyldar aralygynda Horezm imperiyasy tusynda Iran zardap shekti Stiven Uordtyn ajtuynsha Mongol zhaulauy Iran үstirtindegi halyktyn tortten үsh boligin mүmkin 10 15 million adamdy oltirdi Iran halky mongolga dejingi dengejge halyk sanyna tek XX gasyrdyn ortasynda zhetti Baskalary muny musylman shezhireshilerinin asyra ajtkany dep eseptejdi 1256 zhyly Mongol imperiyasy ydyragannan kejin Қulagu han Iranda Elhan memleketin kurdy 1357 zhyly astana Tebrizdi Altyn Orda basyp alyp ortalyktandyrylgan bilik ydyrady da nәtizhesinde bir birimen bәsekeles әuletter pajda boldy 1370 zhyly tүrki tektes Әmir Temir Irandy basyp alyp Timuridter imperiyasyn kurdy 1387 zhyly Әmir Temir Isfaһandy tolygymen kyryp 70 000 adamdy oltiruge bujryk berdi Zamanaui tarihynyn erte kezeni Tolyk makalasy I Ysmajyl negizin kalaushysy men Isfaһan Ұly Abbas tusynda zhasalgan Iran arhitekturasynyn zhauһary 1500 zhyldary I Ysmajyl kuryp astanasy retinde Tebrizdi tandady Әzerbajzhannan bastap ol Iran territoriyalaryna oz biligin kenejtip Үlken Iranga Irannyn gegemoniyasyn ornatty Sefevidter Osmandyktar men Mogoldarmen birge XVI gasyrdyn ortasynan XVIII gasyrdyn basyna dejin gүldengen Myltyk imperiyalaryn agyl kurushylar boldy Iran negizinen sunnit boldy birak Ysmajyl shiit bagytyn kabyldauga mәzhbүr boldy da bul islam tarihyndagy betburys boldy Iran bүgingi kүndegi zhalgyz resmi shiit memleketi Sefevidter men Batys arasyndagy karym katynastar XVI gasyrdan bastap Parsy shyganagyndagy portugaldardan bastalyp XVIII gasyrga dejin odaktar men sogystar arasynda auytkidy Sefevidter dәuiri kavkazdyk halyktardyn integraciyasyn zhәne olardyn Irannyn ortalyk zherlerine konystanuyn kordi 1588 zhyly kiyn kezende koterildi Iran myndagan cherkes gruzin zhәne armyan kul sarbazdary әkimshilik pen әskerge kosylatyn zhүjesin damytty Hristiandyk iran armyan kauymy bүgingi tanda Irandagy en үlken azshylyk bolyp tabylady Abbas kyzylbastardyn azamattyk baskarudagy patsha sarajyndagy zhәne әskerdegi biligin basyp kaldy Ol astanany Isfaһanga koshirdi Tebriz Osmanlydan Iranga oraldy Sot intrigasynan kejin Abbas uldarynan kүdiktenip olardy oltirdi ne sokyr kyldy 1600 zhyldardyn sony men 1700 zhyldardyn basynda ishki kaktygystar osmandarmen sogystar zhәne sheteldik aralasu saldarynan tuyndagan birte birte kuldyraudan kejin Sefevid biligin Isfaһandy korshauga algan toktatty zhәne 1722 zhyly zhendi Sefevidterdin murasy Irandy Shygys pen Batys arasyndagy ekonomikalyk bekinis tepe tendikke negizdelgen tiimdi byurokratiya olardyn arhitekturalyk zhanalyktary zhәne bejneleu onerine kamkorlyk retinde kajta zhangyrtu boldy Olar memlekettik din retinde bekitip shiittik islamdy Tayau Shygyska Ortalyk Aziyaga Kavkazga Kishi Aziyaga Parsy shyganagy men Mesopotamiyaga taratty Afsharidter men zendter Tolyk makalalary zhәne Shirazda negizin kalaushy turgyn үji 1729 zhyly Nәdir shaһ Afshar pushtun baskynshylaryn kuyp basyp aldy Ol Osmanly zhәne Resej biligi arasynda bolingen Kavkaz aumaktaryn kajtaryp aldy Iran Kavkaz zhәne Ortalyk Aziyada gegemoniyany kalpyna keltire otyryp Sasani imperiyasynan bergi en үlken dengejge zhetti sol kezdegi en kuatty imperiya boldy Nәdir kazirgi Үndistanga basyp kirip 1730 zhyldary Delidi zhaulap aldy Onyn әskeri mogoldardy zhenip astanasyn basyp aldy Tarihshylar ony Irannyn Napoleony zhәne Ekinshi Eskendir dep sipattajdy Soltүstik Kavkazdagy koterilisshi lezginderge karsy zhoryktardan kejin Nәdirdin territoriyany kenejtui men әskeri zhetistikteri tomendedi Nәdir aurudan zhәne zhoryktarga toleu үshin kobirek salyk talap etudin nәtizhesinde katygez korindi Nәdir ozinin batyry Әmir Temirge eliktep kurbandardyn bas sүjekterinen munaralar turgyzyp koterilisterdi basyp tastady 1747 zhyly ol oltirilgennen kejin Nәdir imperiyasynyn kop boligi zhәne arasynda bolindi al Afsharidter biligi Horasandagy shagyn memleketpen shekteldi Onyn olimi azamat sogysyn tudyrdy sodan kejin 1750 zhyly bilikke keldi Aldyngy әulettermen salystyrganda Zendterdin geosayasi mүmkindikteri shekteuli boldy Kavkazdagy koptegen Iran territoriyalary avtonomiya alyp olarga arkyly bilik zhүrgizdi Alajda olar bagynyshty zhәne vassaldar bolyp kala berdi Ol Irannyn kop boligin sondaj ak kazirgi Iraktyn bolikterin kamtydy Қazirgi Armeniya Әzerbajzhan zhәne Gruziya zherleri handyktardyn bakylauynda boldy zandy tүrde Zend biliginin boligi birak is zhүzinde avtonomdy Onyn en manyzdy bileushisi Kәrim hannyn biligi bereke men bejbitshilikpen sipattaldy Astanasy Shirazda oner men sәulet oneri orkendedi 1779 zhyly han kajtys bolgannan kejin Iran azamat sogysyna bajlanysty kuldyrauga ushyrady Onyn songy bileushisi 1794 zhyly Aga Muhammed Shaһ Қazhar oltirdi Қazharlar Tolyk makalalary zhәne Қazharlar әuleti Tegeran 1789 1925 zhyldary Қazhar korolderinin rezidenciyasy bolgan Әlemdik mura Қazharlar 1794 zhyly bilikti basyp alyp negizin kalady 1795 zhyly gruzinder men mojynsunbagandyktan kazharlar Tbilisidi basyp alyp orystardy Kavkazdan kuyp zhiberip Irannyn kalpyna keltirdi 1796 zhyly Aga Muhammed Shaһ Қazhar Mashһadty onaj basyp alyp toktatty Ol patsha tәzhin kiip astana retinde Tegerandy tandady kala bүgingi kүnge dejin de el astanasy bolyp kelgen Onyn biligi ortalyktandyrylgan zhәne birtutas Iranga kajta oraldy Ol katygez boldy sonymen birge pragmatikalyk esepshi zhәne akyldy әskeri zhәne sayasi koshbasshy retinde bagalandy zhәne zhyldardagy orys parsy sogystary Irannyn Kavkazdagy Ontүstik Kavkazdagy zhәne Dagystandagy aumaktyk shygyndaryna әkeldi Orystar Irannyn ajmaktagy birtutas aumaktaryn basyp aldy bul zhәne kelisimderinde bekitildi Irannyn әlsireui ony dep atalatyn Resej men Ұlybritaniya arasyndagy kүrestin kurbanyna ajnaldyrdy Әsirese Tүrkmanchaj kelisiminen kejin Resej Irandagy үstem kүsh boldy zhәne kazharlar 1837 zhәne 1856 zhyldardagy Geratty korshau siyakty Ұly ojyn shajkastarynda rol atkardy Iran kishirejgen sajyn koptegen Ontүstik Kavkaz zhәne Soltүstik Kavkaz musylmandary Iranga әsirese dejin zhәne odan kejin ondagan zhyldar bojy koshti al Iran armyandary zhanadan kosylgan Resej territoriyalaryna konystanuga shakyryldy da osylajsha biraz demografiyalyk ozgeris oryn aldy 1870 1872 zhyldardagy parsy asharshylygynyn nәtizhesinde 1 5 millionga zhuyk adam yagni halyktyn 20 25 kajtys boldy Konstituciyalyk tonkerisi zhәne Pehleviler Tolyk makalalary Iran konstituciyalyk revolyuciyasy zhәne Irannyn tungysh parlamenti 1906 zhyly Iran konstituciyalyk revolyuciyasynyn nәtizhesinde kurylgan edi 1872 1905 zhyldar aralygynda narazylyk bildirushiler Қazhar monarhtarynyn sheteldikterge zhenildikter satuyna karsylyk bildirip 1905 zhyly bul narazylyk Iran konstituciyalyk revolyuciyasyna әkeldi 1906 zhyly Irannyn birinshi konstituciyasy men ulttyk parlamenti kuryldy Konstituciya hristiandardy evrejlerdi zhәne zoroastristerdi mojyndady Osydan kejin 1909 zhyly taktan bas tartuga mәzhbүr bolgan Okiga islam әlemindegi osyndaj tungysh tonkeris boldy Buryngy tәrtipti zhana mekemelermen auystyrdy 1907 zhyly Irandy ykpal etu ajmaktaryna boldi Orystar soltүstik Iran men Tebrizdi basyp alyp zhyldar bojy әskeri katysuyn saktap kaldy Bul alajda azamattyk koterilisterdi toktata almaj kaldy zhәne Қazhar monarhiyasy men sheteldik baskynshylarga karsy bastaldy Birinshi dүniezhүzilik sogys kezinde Irannyn bejtaraptygyna karamastan Osmanly Resej zhәne Britan imperiyalary Batys Irandy basyp aldy zhәne parsy zhorygynda sogysty birak 1921 zhyly sheginip ketti Shajkastarda Osmanlylar zhasagan hristiandyktarga karsy genocidterde ne sogystardan shykkan 1917 1919 zhyldardagy asharshylykta keminde 2 million bejbit turgyn kaza tapty Irandyk assiriyalyk zhәne sondaj ak olardy korgauga tyryskan musylmandar baskynshy Osman әskerleri zhasagan zhappaj oltirudin kurbany boldy Aga Muhammed han tusyndagy zhyldardy sanamaganda Қazhar biligi dәrmensiz boldy Birinshi dүniezhүzilik sogys kezinde zhәne odan kejin birden okkupaciyany boldyrmau mүmkin emestigi әkeldi Әskeri oficer 1925 zhyly bilikke keldi monarh boldy zhәne negizin kalady 1941 zhyly Ekinshi dүniezhүzilik sogys kezinde britandyktar Irannan barlyk nemisterdi shygarudy talap etti Pehlevi odan bas tartty da sondyktan britandyktar men kenester ayak astynan ol KSRO ga zhetkizu zhelisin kamtamasyz etti zhәne eldegi nemis ykpalyn shektedi Pehlevi kugynga zhiberildi de onyn izbasary esimdi uly boldy Iran Kenes Odagyna britandyk zhәne amerikalyk komek korsetudin negizgi arnasyna ajnaldy zhәne ol arkyly 120 000 nan astam polyak boskyndary men polyak karuly kүshteri zhүrgen edi 1943 zhylgy Tegeran konferenciyasynda antigitlerlik koaliciya Irannyn tәuelsizdigi men shekaralaryna kepildik beru үshin Tegeran deklaraciyasyn shygardy Alajda Kenes Odagy Irannyn soltүstik batysynda kuyrshak memleketter men kurdy Bul 1946 zhyly shygyp ketken KSRO ga munaj koncessiyalary uәde etilgennen kejin ayaktalgan algashky kaktygystarynyn biri 1946 zhylgy әkeldi Қuyrshak memleketter kulatylyp koncessiyalar kүshin zhojdy 1951 1978 Mosaddyk Pehlevi men Hamenei Tolyk makalasy Ruholla Homejni 1951 zhyly demokratiyalyk zholmen bolyp sajlandy Mosaddyk sheteldik mүddelerdin bakylauynda bolgan munaj onerkәsibin ulttandyrgannan kejin tanymal boldy Ol monarhiyany әlsiretu үshin zhumys istedi de 1953 zhylgy Iran tonkerisi agylshyn amerikalyk zhasyryn operaciyasy kezinde monarhiya zhok boldy Taratylganyna dejin Mosaddyk әkimshiligi әleumettik kamsyzdandyru zher reformasy zhәne zhogary salyktar siyakty әleumettik zhәne sayasi sharalardy sonyn ishinde zherdi zhalga alu salygyn zhasaudy engizdi Mosaddyk tүrmege zhabyldy sodan kejin kajtys bolganga dejin үj kamauyna alyndy zhәne sayasi dүrbelennin aldyn alu үshin үjinde zherlendi 2013 zhyly AҚSh үkimeti tonkeristegi ozinin rolin onyn ishinde narazylyk bildirushilerge aksha tolegenin zhәne sheneunikterge para bergenin mojyndady Tonkeristen kejin Pehlevi Irandy Batys blokpen үjlestirdi zhәne kyrgi kabak sogysy kezinde amerikalyk koldauga katty sүjenip avtoritarlyk bileushi retinde oz biligin nygajtu үshin Amerika Қurama Shtattarymen tygyz karym katynas ornatty Ruholla Homejni sayasi bedelge algash ret 1963 zhyly Muhammed Reza Pehlevige zhәne onyn karsy oppoziciyany baskargan kezde keldi Homejni Rezany Irandagy islamdy zhoyuga kirisken bejshara dep atagannan kejin tutkyndaldy Iri tәrtipsizdikter oryn aldy da policiyanyn kolynan 15 000 adam kaza tapty Homejni segiz ajlyk үj kamauynda bolgan son bosatyldy zhәne Irannyn Izrail memleketimen yntymaktastygyna zhәne AҚSh үkimetinin kyzmetkerlerine diplomatiyalyk immunitettin uzartyluyna karsy shygyp үgit nasihatyn zhalgastyrdy 1964 zhyly karashada Homejni kajta tutkyndalyp kugynga zhiberildi el syrtynda ol 15 zhyl bojy boldy Muhammed Reza Pehlevidin biligi zhyl ote kele avtokratiyalyk zhәne sultanist bolyp ketti de Iran AҚSh pen onzhyldyk dauly zhakyn karym katynaska endi Muhammed Reza Irandy modernizaciyalap ony zajyrly memleket retinde saktap kaldym dep mәlimdese de onyn SAVAK delinetin kupiya policiyasy negizsiz tutkyndaular men azaptaular zhүrgizip oppoziciyany basyp zhanshuyn zhalgastyra berdi bajlanysty ekonomikany shetel valyutasy basyp inflyaciyany tudyrdy 1974 zhylga karaj Iran ekitanbaly inflyaciyany bastan keshirdi zhәne iri modernizaciyalau zhobalaryna karamastan sybajlas zhemkorlyk ken etek aldy 1976 zhylga karaj recessiya zhumyssyzdykty әsirese 1970 zhyldardyn basyndagy orleu zhyldarynda kurylys zhumystaryna kalalarga konys audargan zhastar arasynda osti 1970 zhyldardyn ayagynda olar Pehlevi rezhimine narazylyk bildirdi Iran tonkerisi Tolyk makalalary Iran Islam tonkerisi zhәne Ruholla Homejnidin elge oraluy 1 akpan 1979 Pehlevi men Homejni arasynda ideologiyalyk zhәne sayasi kajshylyktar saktalyp zhatkandyktan demonstraciyalar 1977 zhylgy kazanda bastalyp azamattyk karsylykka sonyn ishinde pen islamshyldykka ulasty 1978 zhylgy tamyzda zhүzdegen adamnyn olimi zhәne kyrkүjektin kara zhumasy revolyuciyalyk kozgalysty shapshandatty zhalpyulttyk ereuilder men sheruler eldi sal etti Bir zhyl bojy sozylgan ereuilderden kejin 1979 zhylgy kantarda Pehlevi elden Amerika Қurama Shtattaryna kashuga mәzhbүr boldy da akpanda elge Homejni oraldy Onyn el astanasy Tegeranga kongan kezinde ony karsy aluga milliondagan adam zhinaldy 1979 zhylgy nauryzda otken referendumnan kejin sajlaushylardyn 98 y auysudy makuldady da үkimet zhana Konstituciyany әzirleuge kiristi al Ayatolla Homejni 1979 zhylgy zheltoksanda Iran Zhogargy kosemi bolyp sajlandy Ol Time zhurnaly bojynsha Zhyl adamy atandy 1979 zhyly halykaralyk ykpaly үshin ony Batys tanymal mәdenietindegi shiittik islamnyn basty tulgasy okili dep te sipattady Homejnidin eldi Pehlevige adal sheneunikterden ajyru turaly bujrygynan kejin koptegen buryngy ministrler men sheneunikter olim zhazasyna kesildi Revolyuciyadan kejin Iran sunnitterdin ykpalymen kүresu zhәne Irannyn үstemdigin ornatu үshin dүnie zhүzindegi shiit sodyrlaryna koldau korsete bastady 1980 zhyly Islamdanuga sәjkes kelmejtin barlyk universitetterdi zhabu kaupimen elde Mәdeni revolyuciya bastaldy Barlyk universitetter 1980 zhyly zhabyldy da 1983 zhyly kajta ashyldy 1979 zhylgy karashada AҚSh Pehlevidi ekstradiciyalaudan bas tartkannan kejin irandyk studentter onyn elshiligin basyp alyp 53 amerikalykty kepilge aldy Dzhimmi Karterdin әkimshiligi olardy bosatu zhәne kutkaru turaly kelissozder zhүrgizuge tyrysty Karter kyzmettegi songy kүni Alzhir kelisimderine sәjkes songy kepilge alyngandar bosatyldy AҚSh pen Iran bir birinin diplomatiyalyk karym katynastaryn 1980 zhylgy sәuirde үzdi de sodan beri resmi diplomatiyalyk karym katynas bolmady Iran Irak sogysy 1980 1988 koz zhumgan sarbazdardyn zherlenu rәsimi IranTolyk makalasy 1980 zhylgy kyrkүjekte Irak basyp kirip bastady Irak Irannyn tonkeristen kejingi bejbereketsizdigin pajdalanyp kaluga үmittengenimen Irak әskeri tek үsh ajdyn ishinde ilgerileushilikke kol zhetkizdi zhәne 1980 zhylgy zheltoksanda Saddam Husejnnin kүshteri toktap kaldy 1982 zhyldyn ortasyna karaj irandyk kүshter karkyn ala bastady iraktyktardy Irakka sәtti tүrde kajtaryp 1982 zhylgy mausymga dejin barlyk zhogalgan aumaktardy kajtaryp aldy Iran Birikken Ұlttar Ұjymynyn Қauipsizdik Kenesinin 514 kararyn kabyldamady zhәne Basra siyakty kalalardy basyp aludy bastady Irannyn Iraktagy shabuyldary bes zhylga sozyldy da Irak karsy shabuyl bastady Sogys 1988 zhylga dejin zhalgasty Irak oz elinin ishindegi irandyk kүshterdi zhenip Iran әskerlerin shekaradan keri ygystyrdy Homejni Birikken Ұlttar Ұjymynyn aralygymen bitimge keldi ekeui de sogyska dejingi shekaralaryna shegindi Bul XX gasyrdagy en uzak dәstүrli sogys zhәne Vetnam sogysynan kejingi en uzak ekinshi sogys boldy Irandyktardyn zhalpy shygyny 123 000 160 000 shajkasta koz zhumgan 61 000 iz tүzsiz zhogalgan zhәne 11 000 16 000 bejbit turgyn kajtys boldy Saddam Husejn kulaganynan beri eki el arasyndagy karym katynastar ajtarlyktaj zhylydy 1990 zhyldardan bergi tarihy Ruholla Homejni kesenesinde tagy siyakty sheneunikter de zherlengenZhogargy kosem Әli Hameneidin deputattarymen kezdesui 1989 zhyly revolyuciya ideologiyasyn buzbaj ekonomikany kajta kurudyn biznesti koldau sayasatyna shogyrlandy Ol el ishinde erkin narykty koldap memlekettik ondiristerdi zhekeshelendirudi zhәne halykaralyk dengejde kalypty zhagdajdy koldady 1997 zhyly Rafsandzhanidyn izbasary boldy da onyn үkimeti soz bostandygyn Aziya zhәne Europa Odagymen syndarly diplomatiyalyk karym katynasty zhәne erkin naryk pen sheteldik investiciyany koldajtyn ekonomikalyk sayasatty zhaktady bilikke konservativti populist kandidat Mahmud Ahmadinezhadty әkeldi Ol ozinin katal sayasi ustanymymen yadrolyk karulanuy zhәne Izrailge Saud Arabiyasyna Ұlybritaniyaga AҚSh ka zhәne baska memleketterge karsylygy үshin belgili boldy Ol ozinin prezidenttigine katysty suraktarga zhauap beru үshin parlament shakyrgan birinshi prezident boldy 2013 zhyly prezident bolyp ortalykshyl zhәne reformator Hasan Ruhani sajlandy Ishki sayasatta ol zheke bas bostandygyn akparatka erkin kol zhetkizudi koldady әjelderdin kukyktaryn zhaksartty Ol kelisim hat almasu arkyly Irannyn diplomatiyalyk karym katynastaryn zhaksartty 2020 zhyly Irandagy ekinshi en kүshti tulga bolgan generaly Қasym Sүlejmani AҚSh tarapynan oltirildi de bul eki el arasyndagy shielenisti kүshejtti Iran Irak aviabazalaryna karsy zhauap kajtardy amerikalyktarga үlken ballistikalyk zymyranmen shabuyl zhasady 110 adam mi zharakatyn aldy Reformist Hasan Ruhaniden kejin yzgarly delinetin ozin prezidenttikke kajta usyndy da zheniske zhetti 2024 zhylgy sәuirde Izraildin Iran konsuldygyna әue shabuyly nәtizhesinde ITKK kolbasshysy kaza tapty Iran ushkyshsyz ushu apparattarymen kanatty zhәne ballistikalyk zymyrandarmen zhauap kajtardy 9 Izrailge tidi Batys zhәne Iordaniya әskerileri Izrailge Irannyn kejbir ushkyshsyz ushaktaryn tүsiruge komektesti Bul tarihtagy en үlken ushkyshsyz sokky Iran tarihyndagy en үlken zymyrandyk shabuyl onyn Izrailge zhasagan algashky tikelej shabuyly zhәne 1991 zhyldan beri Izrailge memlekettik kүshtin tikelej shabuyly boldy Bul Izraildin Gaza sektoryna basyp kirui barysyndagy shielenistin kүsheyui kezinde oryn aldy 2024 zhylgy mamyrda tikushak apatynan kaza tapty da birinshi vice prezident Muhammed Mohber prezident mindetin atkarushysy boldy zhәne 28 mausymda Үkimeti zhәne sayasaty1979 zhyly kabyldangan konstituciya bojynsha Iran islam respublikasy 2019 zhyly Iran әlemdegi sanauly teokratiyalyk elderdin biri bolyp tabylady Zhogargy kosemi Tolyk makalasy Iran Zhogargy kosemi Әli Hamenei Zhogargy kosemPrezident mindetin atkarushysy Zhogargy kosem Rahbar kejde Revolyuciya basshysy dep te atalady Iran memleket basshysy sayasatty kadagalauga zhauapty Rahbarmen salystyrganda prezidenttin okilettigi shekteuli Қazirgi Rahbar Әli Hamenei Negizgi ministrler Rahbardyn kelisimimen tandalady zhәne olar syrtky sayasatta songy sozdi ajtady Rahbar korganys barlau zhәne syrtky ister ministrlerin sondaj ak prezident kandidattaryn usyngannan kejin baska da zhogargy ministrlikterdi tagajyndauga tikelej katysady Rahbar ajmaktyk sayasatty tikelej bakylajdy mindeti hattamalyk zhәne saltanatty sharalarmen shekteledi Arab elderindegi elshilerdi mysaly Rahbarga tikelej bagynatyn tandajdy Rahbar zandarga ozgertuler engizuge bujryk bere alady Rahbar ogan kosa bas kolbasshysy әskeri barlau men kauipsizdik operaciyalaryn bakylajdy zhәne sogys ne bejbitshilik zhariyalauga zhalgyz bilikke ie Sot biliginin memlekettik radio zhәne televiziyalyk zhelilerdin basshylary policiya zhәne әskeri kolbasshylar zhәne 12 mүshesinin altauyn Rahbar tagajyndajdy Rahbardy sajlauga zhauapty zhәne ony biliktiligi men halyk aldyndagy bedeline karaj kyzmetinen bosatuga kukyly Osy uakytka dejin Sarapshylar kenesi Rahbardyn eshbir sheshimine karsylyk bildirgen zhok zhәne ony kyzmetinen bosatuga әreket zhasamady Rahbar tarapynan tagajyndalgan sot zhүjesinin buryngy basshysy Sarapshylar kenesinin Rahbardy kadagalauy zansyz dep mәlimdedi Koptegen adamdar Sarapshylar kenesi eshkandaj nakty kүshi zhok saltanatty organga ajnaldy dep sanajdy 2022 zhylgy The Economist Democracy Index rejtinginde Iran 154 orynga ie boldy 2000 zhyly Iran rezhimi totalitarizmnin ideologiyalyk bagytyn avtoritarizmnin shekteuli plyuralizmimen biriktiredi dep zhazdy Prezidenti Tolyk makalasy Iran prezidenti Kabinet ministrleri kezdesetin oryn zhәne Prezidenttin basty kensesi Prezidenttik rezidenciya Zhogargy kosemnen kejin Konstituciya prezidentti en zhogary memlekettik bilik organy retinde anyktajdy Prezident zhalpyga birdej dauys beru arkyly tort zhylga sajlanady birak ant bergenge dejin Kosemnin resmi makuldauyn aluy kazhet Kosemnin prezidentti kyzmetinen bosatu kukygy bar Prezident tek bir merzimge kajta sajlana alady Prezident oryndaluyna zhәne songy sozdi ajtatyn Rahbarga tikelej katysty mәselelerdi kospaganda Rahbar belgilegen zharlyktar men zhalpy sayasatty zhүzege asyrudagy atkarushy bilikti zhүzege asyruga zhauapty Prezident ministrlerdi Parlamenttin makuldauymen zhәne Rahbardy tagajyndajdy olar kez kelgen ministrdi kyzmetinen bosatady nemese kalpyna keltiredi Prezident Ministrler Kenesin kadagalajdy үkimet sheshimderin үjlestiredi zhәne zan shygarushy organnyn karauyna usynylatyn memlekettik sayasatty tandajdy Prezidenttin zhanynda segiz vice prezident sondaj ak 22 ministrden turatyn kabinet zhumys istejdi Sakshylar kenesi Tolyk makalasy Prezidenttikke zhәne parlamenttikke kandidattar ozderinin adaldygyn kamtamasyz etu үshin sajlauga tүser aldynda 12 mүsheden turatyn Қamkorshylyk kenesimen barlyk mүshelerin Koshbasshy tagajyndajdy nemese Koshbasshy bekitui kerek Koshbasshy tekserudi sirek zhүrgizedi birak ony zhasauga kukygy bar bul zhagdajda Қamkorshylyk kenestin kosymsha makuldauy kazhet emes Koshbasshy Қamkorshylyk kenesinin sheshimderin keri kajtara alady keneske үsh mandat beredi kabyldagan zannamaga veto koyu sajlaudy kadagalau zhәne zhergilikti parlamenttik prezidenttik nemese Sarapshylar kenesinin sajlauyna katysuga niet bildirgen kandidattardy makuldau ne diskvalifikaciyalau Kenes eki negizge sүjenip zannyn kүshin zhoya alady sharigatka islam zannamasy kajshy bolsa ne konstituciyaga kajshy bolsa Ұlttyk kauipsizdiginin zhogargy kenesi Tolyk makalasy Ұlttyk kauipsizdiktin zhogargy kenesi ҰҚZhK syrtky sayasi sheshimder procesinin zhogargy zhagynda Kenes ulttyk mүddelerdi revolyuciyany aumaktyk tutastykty zhәne ulttyk egemendikti korgau zhәne koldau үshin 1989 zhylgy konstituciyalyk referendum kezinde kuryldy 176 babynda ogan toragalyk etu prezidentke zhүktelgen Zhogargy Kenestin hatshysyn Kosem tagajyndajdy zhәne Kenestin sheshimderi Kosem bekitkennen kejin kүshine enedi Ұlttyk kauipsizdik kenesi yadrolyk sayasatty tuzhyrymdajdy zhәne ony Kosem bekitse kүshine endire alady Zan shygarushy biligi Tolyk makalasy Iran parlamenti dep te atalatyn Medzhlis onyn 290 deputaty bar Zan shygarushy bilikti birpalataly parlamenti parsy مجلس شورای اسلام Islamdyk akyldastyk kenes kamtidy Zhogargy palatasy 1979 zhylgy tonkeristen kejin taratyldy Medzhlis tort zhyldyk merzimge zhalpyhalyktyk dauys beru arkyly sajlangan 290 mүsheden turady Parlament zan zhobalaryn әzirleuge halykaralyk sharttardy ratifikaciyalauga zhәne byudzhetti dajyndauga zhauap beredi Medzhlis deputattygyna үmitkerlerdin barlygyn Sakshylar kenesi bekitedi Zan Iran ozinin kukyktyk zhүjesi retinde europalyk azamattyk kukyk elementteri bar sharigat kukygynyn bir tүrin pajdalanady Zhogargy kosem Zhogargy Sottyn basshysyn zhәne bas prokurordy tagajyndajdy Sottardyn birneshe tүri bar sonyn ishinde azamattyk zhәne kylmystyk isterdi karajtyn kogamdyk sottar zhәne ulttyk kauipsizdikke karsy kylmystar siyakty belgili bir kukyk buzushylyktardy karajtyn revolyuciyalyk sottar Revolyuciyalyk sottardyn sheshimderi tүpkilikti bolyp tabylady zhәne olarga shagym zhasau mүmkin emes Negizgi kalalaryTolyk makalasy Iran kalalarynyn tizimi Iran halkynyn 67 5 y kalalarda turady 2030 zhylga karaj bul mәni shamasy 80 zhetedi En үlken kala 8 7 million halky Tegeranda bar 14 mln aglomeraciyalyk Tegeranda eldin ondiristik kuatynyn zhartysynan astamy shogyrlangan sonyn ishinde avtomobildik elektrondyk karu zharak himiya zhәne tamak ondirisi Ekinshi үlken kalalar Meshһed kasietti kala shiitter En ishki migranttar Tegeran Isfaһan kalalarynyn ajnalasynda konystanuga zhәne Қom Atalgan populyaciyalar 2006 07 1385 AP sanagynan alyngan Halky bar kalalar 5 000 000 10 000 000 adam 2 000 000 4 999 999 adam 1 000 000 1 999 999 adam 800 000 999 999 adam 500 000 749 999 adam 300 000 499 999 adam Tegeran Meshһed Isfaһan Tebriz Shiraz Ahvaz Қom JezdIran halkynyn sany 300 myn adam zhәne tagy baskalar 2011 zhylgy zhagdaj bojynsha parsy تهران Tegeran 8 778 535 parsy مشهد Meshһed 2 427 316 parsy کرج 1 602 350 parsy اصفهان Isfaһan 1 600 554 parsy تبریز Tebriz 1 496 319 parsy شیراز Shiraz 1 307 552 parsy قم Қom 1 081 745 parsy اهواز Ahvaz 832 969 parsy کرمانشاه 784 602 parsy کرمان 721 374Әkimshilik bolinisiTolyk makalasy Irannyn әkimshilik bolinisi Irannyn negizgi әkimshilik birligi ostandar parsy استان ostan kopshe tүri استانﻫﺎ ostanha olar bolinedi parsy شهرستان al olar oz kezeginde bahshige parsy بخش bolinedi Ostannyn en үlken kalasy zhii onyn astanasy parsy مرکز markaz bolyp zhatady Әrkimde ostan gubernator baskarady ostandarom استاندار Iran 31 ostanga bolinedi Batys Әzerbajzhan Қom Elburs Busheһr Batys Әzerbajzhan Kүrdistan YazdIsfaһanDerekkozderwww iranchamber com داده ها و اطلاعات آماری Report for Selected Countries and Subjects Human Development Index Update 2018 United Nations 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Sravnenie VVP agyl Basty derekkozinen muragattalgan 25 mausym 2014 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 31 kantar 2008 MacKenzie David Niel Eran Eranڑahr Encyclopedia Iranica Vol 8 Mazda 1998 Muragat koshirmesi 13 nauryzdyn 2017 Wayback Machine muragatynda Schmitt Rudiger Aryans Encyclopedia Iranica Vol 2 New York Routledge amp Kegan Paul 1987 B 684 687 Muragat koshirmesi 20 sәuirdin 2019 Wayback Machine muragatynda Laroche 1957 Shahbazi Alireza Shapour IRAJ Encyclopedia Iranica 2004 Muragat koshirmesi 24 akpannyn 2024 Wayback Machine muragatynda Wilson Arnold The Middle Ages Fars The Persian Gulf RLE Iran A Routledge 2012 B 71 ISBN 978 1 136 84105 7 Persia agyl Britannika enciklopediyasy Tekserildi 8 mausym 2024 Muragat koshirmesi 15 mausymnyn 2022 Wayback Machine muragatynda Your Gateway to Knowledge agyl Knowledge Zone Fars Province Iran agyl Persia Advisor Tekserildi 8 mausym 2024 Muragat koshirmesi 2 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda From Cyrus to Alexander a history of the Persian Empire WorldCat org agyl worldcat org Muragat koshirmesi 3 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Dandamaev M A A Political History of the Achaemenid Empire BRILL 1989 ISBN 978 90 04 09172 6 Climate agyl en iran ir Muragat koshirmesi 25 karashanyn 2012 Wayback Machine muragatynda Biglari Fereidoun Saman Heydari Sonia Shidrang Ganj Par The first evidence for Lower Paleolithic occupation in the Southern Caspian Basin Iran agyl Antiquity Muragat koshirmesi 19 nauryzdyn 2012 Wayback Machine muragatynda National Museum of Iran agyl Pbase com Muragat koshirmesi 26 shildenin 2013 Wayback Machine muragatynda J D Vigne J Peters D Helmer Zhanuar kolga үjretiluinin birinshi kadamdary Arheozoologiya halykaralyk kenesi 9 konferenciyasynyn kyzmeti First Steps of Animal Domestication Proceedings of the 9th Conference of the International Council of Archaeozoology Oxbow Books Limited 2002 ISBN 978 1 84217 121 9 Subbaraman Nidhi Early humans in Iran were growing wheat 12 000 years ago agyl NBC News 4 July 2013 Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 2 karashanyn 2020 Wayback Machine muragatynda New evidence modern civilization began in Iran agyl news xinhuanet com 10 August 2007 Muragat koshirmesi 17 zheltoksannyn 2007 Wayback Machine muragatynda Panorama 03 03 07 agyl Iran Daily 3 May 2007 Muragat koshirmesi 12 nauryzdyn 2007 Wayback Machine muragatynda Archaeologists Modern civilization began in Iran based on new evidence agyl iranian ws 10 August 2007 Whatley Christopher Agylshyn altyny үshin satyp alynyp satylgan 1707 odagy Bought and Sold for English Gold The Union of 1707 Tuckwell Press 2001 Ancient Scripts Elamite agyl ancientscripts com 1996 Muragat koshirmesi 13 mamyrdyn 2011 Wayback Machine muragatynda Basu Dipak Death of the Aryan Invasion Theory agyl ivarta com 12 December 2005 Muragat koshirmesi 29 kazannyn 2012 Wayback Machine muragatynda Cory Panshin Death of the Aryan Invasion Theory agyl panshin com 12 December 2005 Muragat koshirmesi 29 mausymnyn 2013 Wayback Machine muragatynda Azadpour M HEGEL GEORG WILHELM FRIEDRICH agyl Encyclopaedia Iranica 12 December 2005 Muragat koshirmesi 11 sәuirdin 2015 Wayback Machine muragatynda Connolly Bess What felled the great Assyrian Empire A Yale professor weighs in agyl YaleNews 13 November 2019 Muragat koshirmesi 18 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Roux Georges Ezhelgi Irak Ancient Iraq Penguin Adult 1992 ISBN 978 0 14 193825 7 Iran the fabulous land پردیس بین المللی کیش agyl kish ut ac ir Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 7 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Median Empire agyl Iran Chamber Society Muragat koshirmesi 14 mamyrdyn 2011 Wayback Machine muragatynda A G Sagona Shygys Tүrkiyanyn murasy Islam dininin erte bekinisterinen beri The Heritage of Eastern Turkey From Earliest Settlements to Islam Macmillan Education AU 1992 B 91 ISBN 978 1 876832 05 6 Urartu civilization agyl allaboutturkey com Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 1 shildenin 2015 Wayback Machine muragatynda Llewellyn Jones L Parsylar Ұly Korolder zamany Persians The Age of the Great Kings Basic Books 2022 B 5 ISBN 978 1 5416 0035 5 Largest empire by percentage of world population agyl Ginness rekordtar kitaby Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 9 akpannyn 2021 Wayback Machine muragatynda David Sacks Oswyn Murray Lisa R Brody Oswyn Murray Lisa R Brody Ezhelgi Grek әleminin enciklopediyasy Encyclopedia of the ancient Greek world Facts On File 2005 B 256 ISBN 978 0 8160 5722 1 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Encyclopaedia Iranica Articles agyl iranicaonline org Muragat koshirmesi 9 sәuirdin 2011 Wayback Machine muragatynda Sarkhosh Curtis Vesta Stewart Sarah Parsy imperiyasynyn dүniege kelui Iran koncepciyasy Birth of the Persian Empire The Idea of Iran London I B Tauris 2005 B 108 ISBN 978 1 84511 062 8 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda I Feodosijdin oliminen Yustiniannyn olimine dejingi Kejingi Rim imperiyasynyn tarihy 1 bolim History of the Later Roman Empire from the Death of Theodosius I to the Death of Justinian Part 1 Dover Publications 1958 B 90 92 Durant Will Senim dәuiri Өrkeniet tarihy The Age of Faith The Story of Civilization 2011 ISBN 978 1 4516 4761 7 Transoxiana 04 Sasanians in Africa agyl transoxiana com ar Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 28 mamyrdyn 2008 Wayback Machine muragatynda Vinsent Artur Smit Alfred Komin Layal Үndistan tarihy 2 tom History of India Vol 2 Grolier Society 1906 B 243 ISBN 978 1 4516 4761 7 Stillman Norman A Arab zherinin evrejleri The Jews of Arab Lands Jewish Publication Society 1958 B 22 ISBN 978 0 8276 1155 9 Jeffreys Elizabeth Haarer Fiona K Vizantiyatanu 21 Halykaralyk kongresinin barysy 21 26 tamyz 2006 1 bolim Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies London 21 26 August 2006 Volume 1 Ashgate Publishing 2006 B 29 ISBN 978 0 7546 5740 8 Eiland Murray L West Asia 300 BC AD 600 in John Onions ed Atlas of World Art agyl transoxiana com ar Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 8 karashanyn 2023 Wayback Machine muragatynda George Liska Expanding Realism The Historical Dimension of World Politics Rowman amp Littlefield Pub Incorporated 1998 B 170 ISBN 978 0 8476 8680 3 The Rise and Spread of Islam The Arab Empire of the Umayyads Weakness of the Adversary Empires agyl occawlonline pearsoned com Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 15 mausymnyn 2020 Wayback Machine muragatynda Stepaniants Marietta 2002 The Encounter of Zoroastrianism with Islam Philosophy East and West 52 2 University of Hawai i Press 159 172 doi 10 1353 pew 2002 0030 ISSN 0031 8221 1399963 201748179 Boyce Mary Zoroastrizm Olardyn dini senimderi men dagdylary 2 nuskasy Zoroastrians Their Religious Beliefs and Practices 2 ed New York Routledge amp Kegan Paul 2001 B 252 ISBN 978 0 415 23902 8 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Meri Josef W Bacharach Jere L Ortagasyrlyk Islam orkenieti L Z zhikteme Medieval Islamic Civilization L Z index Medieval Islamic Civilization An Encyclopedia Vol II illustrated ed Taylor amp Francis 2006 B 878 ISBN 978 0 415 96692 4 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Under Persian rule agyl BBC Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 25 karashanyn 2020 Wayback Machine muragatynda Khanbaghi Apti Ot Zhuldyz ben Krest Ortagasyrlyk zhәne Erterek zamanaui Irandagy dini azshylyktar The Fire the Star and the Cross Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran reprinted ed I B Tauris 2006 B 268 ISBN 978 1 84511 056 7 Kamran Hashemi Dini zani dagdylar halykaralyk adam kukygynyn zany zhәne musylman memleketteri Religious Legal Traditions International Human Rights Law and Muslim States Brill 2008 B 142 ISBN 978 90 04 16555 7 Suha Rassam Irak Onyn shygu tegi zhәne Қazirgi Kүnge dejingi damuy Iraq Its Origins and Development to the Present Day Gracewing Publishing 2005 B 77 ISBN 978 0 85244 633 1 Arabtardyn Iranga shapkynshylygy zhәne onyn saldary The Arab Conquest of Iran and Its Aftermath ed Cambridge History of Iran Vol 4 London Cambridge University Press 1975 B 46 ISBN 978 0 521 20093 6 Spuler Bertold Musylman әleminin tarihy Halifter zamany The History of the Muslim World The age of the caliphs illustrated ed Markus Wiener Publishers 1994 B 138 ISBN 978 1 55876 095 0 Islamic History The Abbasid Dynasty agyl Religion Facts Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 7 kyrkүjektin 2015 Wayback Machine muragatynda Joel Carmichael Arabtardyn pishin aluy The Shaping of the Arabs Macmillan 1967 B 235 ISBN 978 0 02 521420 0 Iran Iran 2 revised ed G Allen amp Unwin 1960 B 47 Sayyid Fayyaz Mahmud Islamnyn tarihy kyskasha A Short History of Islam Oxford University Press 1988 B 125 ISBN 978 0 19 577384 2 Iraq History Britannica agyl britannica com Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 29 mausymnyn 2022 Wayback Machine muragatynda Ferdowsi and the Ethics of Persian Literature agyl UNC Muragat koshirmesi 7 zheltoksannyn 2023 Wayback Machine muragatynda The Shahnameh a Literary Masterpiece agyl The Shahnameh a Persian Cultural Emblem and a Timeless Masterpiece Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 25 zheltoksannyn 2023 Wayback Machine muragatynda Richard G Hovannisian Georges Sabagh Islam әlemindegi parsy үlesi The Persian Presence in the Islamic World Cambridge University Press 1998 B 7 ISBN 978 0 521 59185 0 Bernard Lewis Vavilonnan Dragomanga dejin Tayau Shygysty tүsinu From Babel to Dragomans Interpreting the Middle East Interpreting the Middle East Oxford University Press 2004 B 44 ISBN 978 0 19 803863 4 Irannyn kembridzhtik tarihy The Cambridge History of Iran Vol 4 Cambridge University Press 1975 B 396 ISBN 978 0 521 20093 6 Hooker Richard The Abbassid Dynasty agyl Washington State University 1996 Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 29 mausymnyn 2011 Wayback Machine muragatynda Iran The Mongol invasion agyl Encyclopedia Britannica Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 9 kazannyn 2023 Wayback Machine muragatynda Welcome to Encyclopaedia Iranica agyl iranicaonline org Encyclopaedia Iranica Foundation Tekserildi 9 mausym 2024 Muragat koshirmesi 14 shildenin 2021 Wayback Machine muragatynda Beckingham C F 1972 The Cambridge history of Iran Vol V The Saljuq and Mongol periods Edited by J A Boyle pp Xiii 762 16 pl Cambridge University Press 1968 3 75 Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain amp Ireland 104 68 69 doi 10 1017 S0035869X0012965X 161828080 Muragattalgan 27 kazannyn 2021 zhyly Isfahan Iran s Hidden Jewel agyl smithsonianmag com Muragat koshirmesi 17 shildenin 2010 Wayback Machine muragatynda Spielvogel Jackson J Әlem tarihy 1 tom World History Volume 1 2008 B Cengage Learning ISBN 978 0 495 56902 2 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda RM Savory Sefevidter tusyndagy Iran Iran under the Safavids Cambridge Cambridge University Press 1980 B 3 Welcome to Encyclopaedia Iranica agyl iranicaonline org Encyclopaedia Iranica Foundation Muragat koshirmesi 10 sәuirdin 2010 Wayback Machine muragatynda Andrew J Newman Sefevidtik Iran Parsy imperiyasynyn omirge kajta kelui Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire I B Tauris 2006 ISBN 978 1 86064 667 6 Thabit Abdullah Iraktyn tarihy kyskasha Short History of Iraq Taylor amp Francis 2014 B 56 ISBN 978 1 317 86419 6 Savory R M Sefevidter 2 nuskasy Safavids 2nd ed Sarkhosh Curtis Vesta Stewart Sarah Parsy imperiyasynyn omirge kelui Iran koncepciyasy Birth of the Persian Empire The Idea of Iran London I B Tauris 2005 B 108 ISBN 978 1 84511 062 8 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Shirin Akiner Kaspij Sayasaty Energetikasy zhәne Қauipsizdigi The Caspian Politics Energy and Security I B Tauris 2004 B 158 ISBN 978 0 203 64167 5 Diaspora Iran agyl diaspora gov am Muragat koshirmesi 2 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda READ The Safavid Empire article agyl Khan Academy Tekserildi 10 mausym 2024 Michael Axworthy Parsy elinin kylyshy Nәdir shaһ karapajym zhauyngerden Zhaulaushy zhendetke dejin The Sword of Persia Nader Shah from Tribal Warrior to Conquering Tyrant I B Tauris 2006 B xv 284 ISBN 978 0 85772 193 8 The Statue of Nader Shah known as Napoleon of Persia undergoes restoration agyl Tehran Times 21 November 2022 Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 4 kantardyn 2024 Wayback Machine muragatynda Nader Shah in Iranian Historiography Ideas Institute for Advanced Study agyl www ias edu 1 June 2018 Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 4 kantardyn 2024 Wayback Machine muragatynda Nader Shah Afshar 1736 to 1747 agyl www the persians co uk Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 2 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Nader Shah Afshar 1736 to 1747 agyl Scribd Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 2 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Steven R Ward Esh olmes Iran men onyn Қaruly Kүshterinin tarihy Immortal A Military History of Iran and Its Armed Forces Georgetown University Press 2009 B 39 ISBN 978 1 58901 587 6 Perry John R Zendtik Kәrim han Iran tarihy 1747 1779 Karim Khan Zand A History of Iran 1747 1779 University of Chicago Press 2015 ISBN 978 0 226 66102 5 Behrooz Maziar Sogystagy Iran Zamanaui әlemmen karym katynasy zhәne Imperiyalyk Resejge karsy kүresi Iran at War Interactions with the Modern World and the Struggle with Imperial Russia Bloomsbury Publishing 2023 ISBN 978 0 7556 3739 3 Muragat koshirmesi 12 shildenin 2023 Wayback Machine muragatynda The Qajars agyl iranologie com 2014 14 25 Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 4 kantardyn 2024 Wayback Machine muragatynda Fisher William Bayne Avery P Hambly G R G Melville C Irannyn kembridzhtik tarihy 7 tomy The Cambridge History of Iran Vol 7 Cambridge Cambridge University Press 1991 ISBN 978 0 521 20095 0 Dowling Timothy C Sogystagy Resej Mongol shapkynshylygynan Auganstan Sheshenstan men baskaga dejin Russia at War From the Mongol Conquest to Afghanistan Chechnya and Beyond ABC CLIO 2014 B 728 730 ISBN 978 1 59884 948 6 Tadeusz Swietochowski Resej men Әzerbajzhan Өzgeristegi shekara Russia and Azerbaijan A Borderland in Transition Columbia University Press 1995 B 69 133 ISBN 978 0 231 07068 3 L Batalden Sandra Euraziyanyn zhana tәuelsizdik algan memleketteri buryngy Kenestik respublikalar anyktamalygy The newly independent states of Eurasia handbook of former Soviet republics Greenwood Publishing Group 1997 B 98 ISBN 978 0 89774 940 4 Muragat koshirmesi 16 nauryzdyn 2023 Wayback Machine muragatynda Ebel Robert E Menon Rajan Ortalyk Aziya zhәne Kavkazdagy Energetika men kaktygystar Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus Rowman amp Littlefield 2000 B 181 ISBN 978 0 7425 0063 1 Muragat koshirmesi 27 kazannyn 2023 Wayback Machine muragatynda Ebel Robert E Menon Rajan Ortalyk Aziya zhәne Kavkazdagy Energetika men kaktygystar Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus Rowman amp Littlefield 2000 B 181 ISBN 978 0 7425 0063 1 Muragat koshirmesi 27 kazannyn 2023 Wayback Machine muragatynda Gozalova Nigar 2023 Qajar Iran at the centre of British Russian confrontation in the 1820s The Maghreb Review 48 1 89 99 doi 10 1353 tmr 2023 0003 ISSN 2754 6772 S2CID 255523192 Deutschmann Moritz 2013 All Rulers are Brothers Russian Relations with the Iranian Monarchy in the Nineteenth Century Iranian Studies 46 3 401 413 doi 10 1080 00210862 2012 759334 ISSN 0021 0862 JSTOR 24482848 S2CID 143785614 Mansoori Firooz 17 Studies in History Language and Culture of Azerbaijan Tehran Hazar e Kerman 2000 B 245 ISBN 978 600 90271 1 8 Bournoutian Armyan halky Armenian People B 105 Yeroushalmi David XIX gasyrdagy Irandagy armyandar Tarihy kogamynyn aspketteri The Jews of Iran in the Nineteenth Century Aspects of History Community Brill 2009 B 327 ISBN 978 90 04 15288 5 Muragat koshirmesi 16 kyrkүjektin 2023 Wayback Machine muragatynda Gingeras Ryan Sultandyktyn kulauy Ұly Sogys pen Osman imperiyasynyn sony 1908 1922 Fall of the Sultanate The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908 1922 Oxford University Press 2016 B 166 ISBN 978 0 19 166358 1 Raymond Kevorkian Armyan genocidi Tolyk tarihy The Armenian Genocide A Complete History I B Tauris 2011 B 710 ISBN 978 0 85773 020 6 Hovannisian Richard G Armyan genocidi Mәdeni zhәne etikalyk muralary The Armenian Genocide Cultural and Ethical Legacies Transaction Publishers 2011 B 270 271 ISBN 978 1 4128 3592 3 Muragat koshirmesi 15 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Hinton Alexander Laban La Pointe Thomas Irvin Erickson Douglas Tygylgan genocidter Kүsh Bilim Eske alu Hidden Genocides Power Knowledge Memory Rutgers University Press 2013 B 117 ISBN 978 0 8135 6164 6 Gene R Garthwaite Parsylar The Persians Wiley 2008 ISBN 978 1 4051 4400 1 Glenn E Curtis Eric Hooglund Iran El sipattamasy Iran A Country Study U S Government Printing Office 2008 B 30 ISBN 978 0 8444 1187 3 Muragat koshirmesi 18 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Farrokh Kaveh Sogystagy Iran 1500 1988 Iran at War 1500 1988 Ostrey Publishing Limited 2011 ISBN 978 1 78096 221 4 Muragat koshirmesi 20 nauryzdyn 2015 Wayback Machine muragatynda David S Sorenson Zamanaui Tayau Shygyska kirispe Tarihy Dini Sayasi ekonomikasy Sayasaty An Introduction to the Modern Middle East History Religion Political Economy Politics Westview Press 2013 B 206 ISBN 978 0 8133 4922 0 Muragat koshirmesi 18 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda David S Sorenson Iran Syrtky sayasaty men Үkimetine kirispe Iran Foreign Policy amp Government Guide International Business Publications 2009 B 53 ISBN 978 0 7397 9354 1 Muragat koshirmesi 12 kazannyn 2017 Wayback Machine muragatynda Fawcett Louise Revisiting the Iranian Crisis of 1946 How Much More Do We Know 47 3 Iranian Studies pp 379 399 Hess Garry R 1974 The Iranian Crisis of 1945 46 and the Cold War 89 1 Political Science Quarterly pp 117 146 online Shaһ adamdarynyn barlygy All the Shah s Men John Wiley amp Sons 2011 B 10 ISBN 978 1 118 14440 4 Merica Dan Jason Hanna In declassified document CIA acknowledges role in 53 Iran coup CNN Politics agyl CNN 19 August 2013 Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 14 mausymnyn 2017 Wayback Machine muragatynda Moin Baqer Homejni Ayatollanyn omiri Khomeini Life of the Ayatollah Thomas Dunne Books 2000 ISBN 0 312 26490 9 The Iranian Revolution History of Western Civilization II agyl courses lumenlearning com Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 2 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Nikki R Keddie Rudolph P Matthee Iran zhәne ajnaladagy әlem Mәdeniet pen mәdeni sayasattagy bajlanysy Iran and the Surrounding World Interactions in Culture and Cultural Politics University of Washington Press 2002 B 366 Cordesman Anthony Өzgeristegi Irannyn әskeri kүshteri Dәstүrli kauipter men Zhappaj kyryp zhoyu karulary Iran s Military Forces in Transition Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction Bloomsbury Academic 1999 B 22 ISBN 978 0 275 96529 7 Muragat koshirmesi 28 nauryzdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Baraheni Reza 28 October 1976 Terror in Iran The New York Review of Books 23 17 https www nybooks com articles 1976 10 28 terror in iran Muragat koshirmesi 16 mamyrdyn 2022 Wayback Machine muragatynda Elizabeth Shakman Hurd Halykaralyk katynastardagy zajyrlylyk sayasaty The Politics of Secularism in International Relations Princeton University Press 2009 B 75 ISBN 978 1 4008 2801 2 Afkhami Gholam Reza Shaһtyn omiri men zamany The Life and Times of the Shah University of California Press 2009 ISBN 978 0 520 94216 5 Muragat koshirmesi 19 kantardyn 2023 Wayback Machine muragatynda The Iranian Revolution agyl fsmitha com Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 2 mamyrdyn 2019 Wayback Machine muragatynda Kabalan Marwan J Mansour Imad Thompson William R Iran Irak Siriya Tayau Shygys pen Soltүstik Afrikadagy kүjzelis pen bәsekelestik Iran Iraq Syria Shocks and Rivalries in the Middle East and North Africa Georgetown University Press 2020 B 113 BBC On this Day Feb 1 1979 agyl BBC Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 24 kazannyn 2014 Wayback Machine muragatynda TIME Magazine Cover Ayatullah Khomeini Man of the Year Jan 7 1980 agyl time com Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 11 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Cheryl Bernard Қudaj Үkimeti Irannyn Islam Respublikasy The Government of God Iran s Islamic Republic Columbia University Press 1984 B 18 ISBN 978 0 231 05376 1 The 1980 Cultural Revolution and Restrictions on Academic Freedom in Iran agyl Iran Press Watch 4 March 2020 Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 19 kazannyn 2023 Wayback Machine muragatynda Sobhe Khosrow 1982 Education in Revolution Is Iran Duplicating the Chinese Cultural Revolution Comparative Education 18 3 271 280 10 1080 0305006820180304 0305 0068 https www jstor org stable 3098794 Muragat koshirmesi 19 kazannyn 2023 Wayback Machine muragatynda Razavi Reza 2009 The Cultural Revolution in Iran with Close Regard to the Universities and Its Impact on the Student Movement Middle Eastern Studies 45 1 1 17 10 1080 00263200802547586 0026 3206 https www jstor org stable 40262639 Muragat koshirmesi 13 karashanyn 2023 Wayback Machine muragatynda American Experience Jimmy Carter 444 Days America Reacts agyl pbs org Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 19 kantardyn 2011 Wayback Machine muragatynda The Iranian Hostage Crisis agyl US Department of State 7 April 2024 Tekserildi 10 mausym 2024 Muragat koshirmesi 9 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Abrahamian Ervand Zamanaui Irannyn tarihy A History of Modern Iran Cambridge New York Cambridge University Press 2008 B 171 175 21 ISBN 978 0 415 90406 3 Dilip Hiro En uzyn sogys Iran Irak әskeri kaktygysy The Longest War The Iran Iraq Military Conflict New York Routledge 1991 B 205 ISBN 978 0 521 52891 7 From Rivals to Allies Iran s Evolving Role in Iraq s Geopolitics agyl Middle East Council on Global Affairs Muragat koshirmesi 8 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Ahmadinejad critic Larijani re elected Iran speaker agyl BBC 5 June 2012 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 10 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Borger Julian Dehghan Saeed Kamali Hassan Rouhani sets out his vision for a new and free Iran agyl The Guardian 19 September 2013 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 12 karashanyn 2023 Wayback Machine muragatynda U S killing of Iran s second most powerful man risks regional conflagration agyl Reuters 4 January 2020 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 18 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Never before seen video of the attack on Al Asad Airbase agyl 60 Minutes 1 March 2021 Tekserildi 11 mausym 2024 Pentagon admits 109 brain injuries in Iran attack DW 02 10 2020 agyl Nemis tolkyny 2 October 2020 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 7 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Several killed in Israeli strike on Iranian consulate in Damascus agyl Әl Zhazira telearnasy 1 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 How Iran s attack on Israel is disrupting air traffic Al Monitor Independent trusted coverage of the Middle East agyl al monitor com 15 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Toossi Sina Iran Has Defined Its Red Line With Israel agyl Foreign Policy 18 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 1 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda What was in wave of Iranian attacks and how were they thwarted agyl BBC 14 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 14 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Borger Julian US and UK forces help shoot down Iranian drones over Jordan Syria and Iraq agyl The Guardian 14 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 14 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda Macron France intercepted Iranian drones at Jordan s request agyl POLITICO 15 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 15 sәuirdin 2024 Wayback Machine muragatynda The largest drone attack in history agyl iranpress com 1 May 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Motamedi Maziar True Promise Why and how did Iran launch a historic attack on Israel agyl Әl Zhazira telearnasy Tekserildi 11 mausym 2024 Iran launches first ever direct attack on Israel agyl ABC7 New York 13 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 Johny Stanly Analysis By attacking Israel Iran turns shadow war into direct conflict agyl The Hindu 14 April 2024 Tekserildi 11 mausym 2024 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران parsy fa wikisource org Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 10 sәuirdin 2008 Wayback Machine muragatynda Khamenei says Iran must go green Al Monitor the Pulse of the Middle East agyl Al Monitor 17 November 2015 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 22 zheltoksannyn 2015 Wayback Machine muragatynda Khamenei outlines 14 point plan to increase population agyl Al Monitor 22 May 2014 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 1 tamyzdyn 2017 Wayback Machine muragatynda In jab at rivals Rouhani says Iran protests about more than economy agyl Reuters 8 January 2018 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 13 kantardyn 2018 Wayback Machine muragatynda al Awsat Asharq Khamenei Orders New Supervisory Body to Curtail Government ASHARQ AL AWSAT English Archive agyl english aawsat com 25 September 2017 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 10 kazannyn 2017 Wayback Machine muragatynda Khamenei orders controversial retirement law amended agyl Al Monitor 5 December 2018 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 7 zheltoksannyn 2018 Wayback Machine muragatynda Iran The Constitution agyl Federal Research Division Library of Congress Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 23 kyrkүjektin 2006 Wayback Machine muragatynda al Awsat Asharq IControversy in Iran Surrounding the Supervision of the Supreme Leader s Performance ASHARQ AL AWSAT agyl english aawsat com 15 December 2015 Muragat koshirmesi 25 mausymnyn 2016 Wayback Machine muragatynda Myths and Realities of Iran s Parliamentary Elections agyl The Atlantic 23 February 2016 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 16 akpannyn 2017 Wayback Machine muragatynda Schmidt Patrick Anomalies in Iran s Assembly of Experts Election The Washington Institute for Near East Policy agyl washingtoninstitute org 22 March 2016 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 17 tamyzdyn 2016 Wayback Machine muragatynda Majid Rafizadeh Why Khamenei wants the next Supreme Leader to be revolutionary agyl english alarabiya net 24 June 2016 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 4 akpannyn 2017 Wayback Machine muragatynda Democracy Index 2022 Frontline democracy and the battle for Ukraine agyl pages eiu com Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 30 nauryzdyn 2023 Wayback Machine muragatynda Gladstone Rick Is Iran s Supreme Leader Truly Supreme Yes but President Is No Mere Figurehead agyl The New York Times 5 August 2021 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 28 zheltoksannyn 2021 Wayback Machine muragatynda Iran The Presidency agyl photius com Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 22 mausymnyn 2008 Wayback Machine muragatynda Leadership in the Constitution of the Islamic Republic of Iran agyl leader ir Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 12 mausymnyn 2013 Wayback Machine muragatynda Iranian lawmakers warn Ahmadinejad to accept intelligence chief as political feud deepens agyl CP 20 April 2011 Muragat koshirmesi 12 mausymnyn 2013 Wayback Machine muragatynda BBC NEWS Middle East Iranian vice president sacked agyl BBC 25 June 2009 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 3 kazannyn 2018 Wayback Machine muragatynda Iran The Prime Minister and the Council of Ministers agyl countrystudies us Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 20 mamyrdyn 2011 Wayback Machine muragatynda The Structure of Power in Iran agyl iranchamber com 24 June 2005 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 5 mausymnyn 2011 Wayback Machine muragatynda Chibli Mallat Islamdyk zannyn zhanartyluy Muhammed Bakyr Әs Sadr Nadzhaf pen Shiit Internәshnyl The Renewal of Islamic Law Muhammad Baqer As Sadr Najaf and the Shi i International Cambridge University Press 2004 ISBN 978 0 521 53122 1 Iran reverses ban on reformist candidates agyl The Guardian 24 May 2005 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 21 zheltoksannyn 2016 Wayback Machine muragatynda Konstituciyasynyn 98 baby Konstituciyasynyn 96 zhәne 94 baby THE GUARDIAN COUNCIL agyl Iran Data Portal Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 19 mamyrdyn 2022 Wayback Machine muragatynda Konstituciyasynyn 99 baby Article 4 agyl mellat majlis ir Muragat koshirmesi 9 zheltoksannyn 2006 Wayback Machine muragatynda cite web үlgisindegi title parametrin zhazu kerek agyl iranprimer usp org 1 April 2019 Tekserildi 11 mausym 2024 Muragat koshirmesi 8 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Thaler David E Nader Alireza Chubin Shahram Green Jerrold D Lynch Charlotte Wehrey Frederic Islam Respublikasynyn resmi kurylymy Formal Structures of the Islamic Republic Mullahs Guards and Bonyads An Exploration of Iranian Leadership Dynamics RAND Corporation 2010 B 21 36 ISBN 978 0 8330 4773 1 Muragat koshirmesi 8 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda Taslimi Tala Iran s switch of top security official hints at end of nuclear talks agyl asia nikkei com 27 March 2023 Muragat koshirmesi 8 mamyrdyn 2024 Wayback Machine muragatynda WebCite query result Iran Major Cities

Жарияланған күні: Қараша 28, 2024, 09:42 am
Ең көп оқылған
  • Қараша 28, 2024

    Қасқыржидек

  • Қараша 28, 2024

    Қарлық қағандығы

  • Қараша 28, 2024

    Қарақалпақстан Министрлер Кеңесі

  • Қараша 28, 2024

    Қарағанды (Сырым ауданы)

  • Қараша 28, 2024

    Қарашаның 13

Күнделікті

  • Бактериялар

  • Израиль−Хамас соғысы

  • Junior Eurovision ән байқауы 2024

  • 13 қараша

  • 28 қазан

  • Испания

  • Apple Inc.

  • Фридрих Энгельс

  • 1881

  • Австрия

NiNa.Az - Студия

  • Уикипедия

Ақпараттық бюллетеньге тіркелу

Біздің пошталық тізімге жазылу арқылы сіз әрқашан бізден соңғы жаңалықтарды аласыз.
Байланысу
Бізбен хабарласыңы
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Барлық құқықтар сақталған.
Авторлық құқық: Dadaş Mammedov
Жоғарғы