Тегеран (парсы: تهران — [tʰehˈɾɒ:n], ауызша. [tʰehˈɾu:n]) — Иран елінің астанасы, Азиядағы ең үлкен қалалардың бірі. Қала маңайы (Үлкен Тегеран) тұрғындарын қосқанда Тегеран тұрғындарының саны ресми мәлімет бойынша 13 миллион, бейресми деректерде 16 миллион деп көрсетіледі.. Әлем бойынша 21-орында. Тегеран останының астанасы, мемлекеттің саяси, экономикалық, транспорттық, сауда-қаржы және мәдениет орталығы.
Қала | |||
Тегеран | |||
парсы: تهران | |||
| |||
Әкімшілігі | |||
---|---|---|---|
Ел | |||
Статусы | Астана | ||
Остан |
| ||
Ішкі бөлінісі | 22 муниципалды округ | ||
Мэр Төраға | Пируз Ханачи | ||
Тарихы мен географиясы | |||
Координаттары | 35°42′ с. е. 51°25′ ш. б. / 35.700° с. е. 51.417° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 35°42′ с. е. 51°25′ ш. б. / 35.700° с. е. 51.417° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
Құрылған уақыты | |||
Жер аумағы | 707 (1500) км² | ||
Абсолют биіктік | 1200 м | ||
Уақыт белдеуі | , жазда | ||
Тұрғындары | |||
Тұрғыны | 8 846 782 адам (2012) | ||
Тығыздығы | 10 000 адам/км² | ||
Агломерация | 13 422 366 () | ||
Ұлттық құрамы | парсылар, | ||
Конфессиялар | мұсылмандар (96%), | ||
Этнохороним | Техрани (жеке түрі), | ||
Ресми тілі | |||
Сандық идентификаторлары | |||
Телефон коды | +98 21 | ||
Пошта индекстері | 13ххх-15ххх | ||
tehran.ir (ағыл.) | |||
Тегеран шекарасы | |||
Ортаққордағы санаты: Тегеран |
Тегеран Иранның солтүстігіндегі Эльбурс тауының етегінде, Каспий теңізінің оңтүстік жағалауынынан 90 км қашықтықта орналасқан. Қала батыстан шығысқа қарай тау жотасы бойымен 40-50 километрге созылады. Тегеранның солтүстік ауданы (Шәмиран) теңiз деңгейiнен 2000 метр биіктікте, ал оңтүстік қала маңайы (Рей, Сұлтанабат) Кавир тасты шөліне жақын.
Тегеран Иранның автомобиль, электроника, әскери қару-жарақ, жеңіл өнеркәсіп, қант, цемент және химия салаларының орталығы саналады.. Сонымен қатар қала жиһаз және кілемімен де танымал. XX ғасырда елдің басқа аймақтарынан Тегеран қаласына жаппай көшу үрдісі орын алған. Жергілікті тұрғындар парсылар болғандықтан, Тегеран халқының 98%-ы парсы тілінде, қалған 2%-ы араб тілі, Әзербайжан тілі, армян тілі, күрд тілінде сөйлейді.
Этимологиясы
«Тегеран» (парсы: تهران) атауының шығу төркінінің бірнеше теориясы бар.
Қаланың ресми сайтында атау «түп» (ته — тех) және ескірген «баурай» (ران — ран) сөздерінен шығады деп көрсетілген. Осылайша «Тегеран» تهران сөзін - техран - «көлбеудің табаны», яғни Тегеран - көлбеудің табанындағы қала деген тұсініктемені береді. Тегеран Тошал тауының оңтүстік табанында орналасқандықтан, бұл теория сенімді болып табылады.
Басқа теория бойынша «Тегеран» өз атын Иран астанасының жанында орналасқан парфяндық Тиран қаласынан алады. Ал «Тиран» атауы «Тирдің жерi» (зороастрлік мифология бойынша жауын құдайы) дегенді білдіреді. Тиранның жанында Мәһран қаласы орналасқан — «Мәһра жері» (су құдайы), қазір Тегеранның шетіндегі шағын аудан. Бұрын бұл екі қала Рей құрамына кіретін, қазір ол да Тегеран маңайындағы қала.
Үшінші теория бойынша «Тегеран» «жылы жер» деген, ал қаланың солтүстігіндегі Шәмиран ауданы, керісінше, «суық жер» деген ұғымды білдіреді.
Тарихы
Ежелгі Тегеран
Қазба жұмыстары қазіргі Тегеран жерінде алғашқы қоныстардың б.з.б. 6-мыңжылдықта болғанын көрсетеді. Тұрғындар елдің оңтүстігіндегі сор шөлдерден қашып, Эльбурс тау бөктеріне келіп қоныстанған. Алғашында қала Иранның ең ежелгі қалаларының бірі - Реяның солтүстік-батысынан бірнеше километр қашықтықта орналасқан ауыл болған. Сол кездегі Тегеранның басты экономикасын ауыл шаруашылығы құрады, атап айтқанда жеміс-жидек өсіру кең етек алған.
Тегеранның саяси орталық ретінде биіктеуі 1228 жылы моңғолдардың Рейді қиратуымен байланысты. Ойрандалған қаланың тұрғындары Шыңғысхан тиіспеген Тегеран қаласына беттейді. Өзінің 1275 жылғы жазбаларында, Мұхаммат Зақария Қазбеней Тегеранды «маңызды саудалық қала» деп сипаттайды. Бұл кезде Тегеран әскерилер басқарған 12 ауданға бөлінген (махала). XIII ғасырда қалалық құрылысты, көбінесе, саздан жасалған немесе таулы жыныстың ішінен ойылған үйлер құрады. Қоныстың осындай түрлері Ирактың солтүстік аймақтарында да кездеседі. Хамдолла Мұстафи жазбаларында 1340 жылы Тегеран жергілікті Ильханид моңғол уәләйатындағы ең ірі қала төрт ауданының бірі болып сипатталады. Бұл ретте қайта құрылған Рей іс жүзінде Тегеран әкімшілігінің қоластына өтеді.
Тегеранға келген алғаш еуропалық 1404 жылдың шілдесінде Самарқанға сапар шеккен испан Руй Гонсалес де Клавихо деп көрсетіледі. Ол оны үлкен қара ретінде сипаттап, сол жағында Тимуридтер резиденциясы орналасқанын, ал Рейдің қаңыраған қонысқа айналғанын атап өтеді. XV ғасыр басындағы Тегеран жоспарын жерлеу ғибадатханаларының белігілі принциппен орналасуынан қайта құру мүмкін болды. Мысалы, Сейіт Ысмайыл Имамзадасы (Тегерандағы архитектураның ең ежелгi ескерткiшi) сол кезде қаланың оң шегінде орналасқан. Тегеранның солтүстік-батыс шеті қазіргі сарайы ауданында орналасқан. XV ғасырдан бастап, салқын ауа мен су қайнарларын іздеуден қала белсенді түрде солтүстікке қарай өсе бастайды, Тошал жотасында алғаш қалалық махаллалар пайда болады.
1553-1554 жылдар аралығында Сефевидтер әулетінің екінші билеушісі шах Тақмасап I Тегеранда Тегеран базарын және зеңбiрегі бар 114 мұнара салады (Құрандағы сүрелер саны бойынша). Сефевидтер Тегеранды өздерінің басты бекінісі ретінде таңдады. Себебі, бір жағынан, Реяда әулетін негізін салушы Сейеда Хамзаның қабыры орналасқан, ал екінші жағынан Тегеран сол кезде шиит босқындарының дәстүрлі баспанасы болып үлгереді (Сефевидтер Ирандағы алғашқы шиит әулеті). Оның алдында Табриз қаласы Осман империясы тарапынан басып алу қатеріне ұшыраған соң, Тақмасап астананы Табризден Газвинге ауыстырады (Тегеранның батысынан 150 км). Егер Газвин қатерге ұшыраса, Тақмасап Тегеранды өзінің резиденциясы ретінде қарастырады. Еуропалық саяхатшылар сипаттауы бойынша қарапайым қала үшін қала қабырғасы тым қалың болған. Тегеран тұрғындары саны 20 мың адамнан аспаса да, қабырға ұзындығы 8 км-ді құрап, 4,5 шаршы км аумақты алған.
Chahar baq («4 бақша») атты Тегерандағы тұрақты резиденцияны Аббас II салады. Сүлеймен I бұйрығы бойынша қалада сарай салынады (Дибанхана). Осы аймақта 1227 жылы ауғандықтардың Иранға басқыншылығы басталар алдында, Сефевидтердің соңғы шахы осман сұлтаны Ахмет III-ті қонақ күтеді.
Нағыз қызу құрылыс Тегеранда XVIII ғасырда басталады. Сефевидтер орнына келген Зен әкімшілері, қаланың әкімшілік бөлігін қарқынды түрде сала бастайды. Кәрім Хан Тегеранда сарай, гарем және мемлекеттік мекемелерге резиденция салуға бұйрық береді. Ол Тегеранға астана атағын беруге көздегенімен, алайда астаналық міндеттер Ширазға беріледі ( көне астанасы).
Кәрім Хан қайтыс болысымен Тегеран үшін Зендерге адал Ғафур Хан және Мұхамет Хан Қажар араларында тартыс басталады. 1786 жылдың 12 наурызында Мұхамет Хан Тегеранға кіріп астананы толығымен сол жерге көшіреді. Бұл шешімге Тегеранның сауда жолдары ортасында орналасуы және солтүстік уәләйаттарға Ресей Империясы тарапынан төнген қауіп әсер етеді.
Иран астанасы
Мұхамета Қажардың немере інісі Фатақ Әли-шах Тегеран құрылысына айрықша салмақты үлес қосты. Атап айтар болсақ, оның билеу кезеңінде Тегеранда және салынады. 1830 жылы Тегеран тұрғындар саны 150 мың адамға жетеді. Мұхамет Қажар кезінде Тегеран қала қабырғалары шегінен шығып, қаланың солтүстігінен салтанатты сарайлар салынады.
Фатақ Әли-шах кезінде, 1829 жылдың 11 ақпанында, Тебризден орыс елшілігін таныстыруға келген бастаған топ талқанданып, топ басшы Грибоедов сол шайқаста қаза табады.
Тегеран тарихындағы ең масштабты қайта құру жұмыстары 1870 жылы Насреддин-шах билігі кезінде басталды. Ол қаладағы барлық бекініс ғимараттарын жаруға бұйрық беріп, олардың орнына жаңа қала-махаллалар пайда болады. Ескі қабырға жойылып, орнына ұзындығы 19 км дұрыс емес сегіз бұрыш пішінді қабырға тұрғызылады. 12 бай өңделген қала қақпалары тұрған жерде, қазір қалаға беттейтін басты желілер орналасқан. Одан басқа Насреддин-шах кезінде көптеген ғимараттарға реконструкциялық жұмыстар жүргізіліп, сумен жабдықтайтын орталықтандырылған жүйе құрылады. Оның билігінің соңғы жылдарында (1897) қала тұрғындары саны 250 мың адамнан асып, олардың көбісі қала қабырғалары сыртында өмір сүрді.
1925 жылы Иран тағына Риза Пақлауи отырады және 1930 жылдары қала тағы да бір жаңартуды басынан кешіреді. Риза Пақлауи бұйрығы бойынша «Насреддин қабырғалары» жойылып, ал олардың орнына кең даңғылдар салынады. Мемлекеттік және жаңа ғимараттар салу үшін шах көптеген шетел сәулетшілерін шақырады. Солардың арасында орыс сәулетшілері де болды: Николай Марков ( «Эльбурс» мектебі), Владислав Городецкий () және басқалар. Реконструкция кейін Тегеран аумағы 46 шаршы км-ді құрап, кезіндегі Тегеранмен салыстырғанда айтарлықтай үлкейді.
1943 жылы Тегеранда Гитлерге қарсы коалицияның үш одақты державаларының үкiмет басшыларының халықаралық конференциясы өтіп - КСРО, АҚШ, Ұлыбритания ашылу мерзімін шамалап белгілейді. "Тегеран-43" кеңес көркем фильмінде Рузвельтті (АҚШ президенті) өлтіруге жіберген неміс тыңшылар тобы туралы қарама-қайшы оқиға баяндалады. Конференцияда Иранның тәуелсiздiк және аймақтық бүтiндiгiнiң кепiлдiгi жарияланады.
Соғыстан кейін Тегеран тұрғындары саны 1 миллион адамға жетеді. Соңғы шах Мұхамет Пақлауи кезінде ескі қаланың көптеген ежелгі құрылыстары жойылды. Шахтың пайымдауынша, қазiргi Тегеранда оларға орын болған жоқ. Бірегей бекініс ғимараттарының және сарай орындарында қазір көп қабатты үйлер немесе кең автодаңғылдар орналасқан. Тұрғын үй құрылыс ошағы басталысымен, Тегеран өзінің "ежелгі" ажарын мүлде жоғалтады. Шах жанұясымен қаланың солтүстігіне, көшеді.
1969 жылы Шемиран Тегеран құрамына еніп, қаланың солтүстікке қарай өрістету жұмыстары тоқтайды. Жаңа қала құрылыс доктринасы бойынша, қала батыс және шығасқа қарай кеңейтіле бастайды. Қала құрылысы Кережге қисындастыра жақындайды. Қаланың батысы мен оңтүстігінде өнеркәсiптiк аудандар салынады. Батыстаға энергетикалық дағдарысты алып келген 1970 жылдардағы мұнай бағасының күрт өсуі және қаланың ары ғарай қарқындауына жаңа талпыныс береді. Шах мұнай экспортынан келген жоғарғы табысты жаңа аудан салуға жұмсауға оқталды, ол аудан Пақлауи билігінін символына айналуға тиіс болған. «Шахистан» жобасы 1976 жылы дайын болып, бірақ қаражат таусылуымен іс жүзінде жүзеге аспады.
1978 жылдың 8 қыркүйегінде, Тегеранда және бүкіл Иранда шах үкіметі қарсыластарының демонстрациялары басталып, кейіннен жаппай наразылыққа ұлғасады. Осындай алғаш ауқымды наразылық қыркүйекте орын алып, полиция күшімен таратылады. Осы мезгілден бастап, жаппай ереуiлдер әсерінен Тегеран экономикасы "тоқтап қалады". Анығында, 1979 жылдың 16 қаңтарында шах шерушілерге қарсы тұра алмай, Ираннан қашуға мәжбүр болады, ал 1 ақпанда миллион тегерандықтар қуғынға ұшыраған имам Рухолла Хомейниді (15 жыл бұрын қаладан қуылған) қарсы алады. Қалада хомейниліктер мен олардың қарсыластары арасында ұрыс-керіс басталады. 9 ақпанда, Мәһрабат әуежайындағы техниктер жанжалы көшелердегі жойқын қақтығыстарға ұласады, қақтығыстар нәтижесінде екі күн ішінде Хомейни жақтаушылары бүкіл әкімшілік мекемелерді, күш беретiн мекемелер және полиция бөлiмшелерiн жаулап алады. Иранда 11 ақпан Революция Жеңіс күні ретінде тойланады. 1979 жылдың 4 қарашасында жауынгер жөнге салынған студенттер тобы америкалық елшілікті басып алып, елшілік жұмысшалыры тұтқында 444 күн өткізеді.
Иран-ирак соғысы барысында, Тегеран 1985 жылдың мамырынан бастап ирак ракеталары Р-11 оғы астында қалды, бұл қарапайым халық арасында қомақты құрбандарға және түбегейлi қиратуларға алып келеді. Соғыс соңында, 1988 жылдың көктемінде, атқылау максимумге жетіп, 6 апта ішінде қалаға 190 ракета снарядтары түседі. Oқ жаудыру Бағдат аумағына да жүргізіледі, бірақ атқылау қарқыны анағұрлым кем. Тегеранға батыс уәләйаттарынан босқындар қоныс аудару үрдісі орын алып, ал тегерандықтардың 30 % Иран солтүстігіне қашады. Соған қоса Тегеранға көрші Ауғанстаннан да босқындар көшеді (Ауған соғысы әсерінен).
1986 жылы Үлкен Тегеран қалалық әкімшілігі құрылып, ол қаланың 500 мың шаршы километрге жуық аумақты алады. Тегеран 22 қалалық ауданға бөлінді. 1990 жылдардан бастап, Тегеранның территориялық кеңейту жұмыстары іс жүзінде тоқтатылады. 2001 жылы Тегеранда іске қосылды. 2007 жылы Милад мұнарасының құрылысы аяқталып, ол әлемдегі 4-ші ең биік және Ирандағы ең биік мұнара болады.2007 жылдың 27 маусымында, жеке тұлғаларға бензин сатып алу үшін квота енгізілу туралы ақпарат шығысымен, қалада жаппай тәртіпсіздік орын алады. Наразы 12 өртеп жібереді.
Тұрғындары
XVIII ғасырдың соныңда Тегеран Иран астанасы аталғанда, қала тұрғындары саны 100 мың адам ғана болатын. XX ғасыр бойы Тегеран тұрғындар саны қарқынды өсіп тұрды. 1956 жылы үкімет қала ішіндегі құрылыс салуды шектеу туралы бірнеше шаралар қабылдап және жанұя саясатына бірнеше өзгертулер еңгізді. 1976 жылы тұрғындар өсімі - 4%, ал 2000 жылы 1.1 % құрады.
Қазіргі кезде қала шегінде 8,7 млн жуық тұрғындар тұрады, ал қала маңаындағы қалашықтарды есептегенде 13 миллион адам, жақын жатқан қалалармен - 15 миллионнан астам. Қала тұрғындарының 60% сырттан келушіліер болғандықтан, осындай күрт өсу байқалады. Тегерандағы маятниктi миграция күніне 1,5-2 миллион адам құрайды, олар көбінесе келішулер.
1891 | 1922 | 1932 | 1956 | 1966 | 1980 | 1986 | 1991 | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Тұрғындар | 160 000 | 210 000 | 249 504 | 1 512 082 | 2 719 730 | 5 361 335 | 6 042 584 | 6 475 527 |
Тығыздық (адам/км²) | 6540 | 8590 | 10 200 | 15 120 | 9610 | 9600 | 8430 | 8990 |
Жылдық өсім, % | 3 | 4 | 4,6 | 5,9 | 5,8 | 4,1 | ||
Мигранттар өсімі | 3800 | 1700 | 24 900 | 25 900 | 47 500 | 35 000 | ||
Дерек: Atlas de Téhéran et Mansour Ohadi |
Тілдер
Тегеран әлемдегі ең орасан зор парсытілдік қала болып табылады. Қаланың тұрғындары этникалық тұрғыдан қарағанда соншалық алуан түрлі, әр қилы тілдер мен диалекттердің араласуы, парсы тілінің тегеран диалектінің пайда болуына әкеліп соқты. Кейіннен Иранға стандартты диалект болып кетті. Атап өткенде, тегеран ауыз-екі диалектінің кейбір ережелерін (мысалы, ұзақ /а/-ның /u/-ға ауысуы ) басқа ирандықтар белсене үлгi алған.
Тегеран тұрғындарының үлкен бөлігі исфахан, йезд, шираз, еврей-тәжік диалекттерінде және дари тілінде сөйлей алады. XIX ғасырға дейін, қала тұрғындарының көпшілігн мазандарандықтар құраған, қазір олар қаланың солтүстігінде тығыз тұрып жатыр.
Таралу бойынша екінші тіл - Әзербайжан тілі.
Сонымен, күрттер, , , , , түрікмендер, арабтар, армяндар, қауымдары бар.
Діні
Тегеран тұрғындардың басым көпшiлiгi - мұсылман-шиіттер, олар халықтың 96 %-ын құрайды.
Бақайлар халықтың 2,8 %-ын құрайды, бұл шамамен 200 мың адам. Тегеранда христиандар да бар, оларға, Армян апостолдық шiркеуi, Орыс православиелiк шiркеуi, Асырлық шiркеулерінің жатады . Олардың саны 1979 жылғы Ислам Революциясынан кейін күрт төмендеп кетті. Тегеранда Армян апостолдық шiркеуi қауымының құрамы 120 мың адамнан тұрады. Қалада 42 армян шіркеуінің приходтары және көптеген армян мәдени орталықтары, мектептер, кітапханалар, спорт комплекстері бар.
10 мыңға жуық адам асырлық шiркеуге жатады, тағы 5 мың халдай католиктері бар, олар шығыс-сүрейлік рәсімдерді ұстанады. Қалада гүржі ортодокс қауымы, орыс православтық қауымы және бірнеше iнжiлдiк қауымдар бар.
Еврей қауымына 16-18 мың адам кіреді. Тегеранда 18 синагога бар. Қауым қарамағында көптеген мектептер мен кітапханалар бар. Зороастрийлік қауымға 10 мың адам кіреді. Қауым оттың екi храмын қолдайды (Аташкаде). Басқа дiни азшылықтарға сунниттер жатады, сикх, индуистер, буддистер, мандейлер, езидтер, софистер қауымдары да бар.
Тегеран университеті
Тегеран университеті - Иранның тұңғыш және ең ірі жоғары оқу орны әрі ғылыми-зерттеу орталығы. 1934 ж. құрылған. Тегеран Университетінің құрамында (1974) : әдебиет және қоғамдық ғылымдар, ауыл шаруашылығы, стоматология, әсемдік өнер, заң, медицина, фармацевтика, жаратылыстану ғылымдары, техноголия, теология, мал дәрігерлік, орман шаруашылығы, денсаулық сақтау, басқару, педогогика, экономика факультеттері, 35 ассоцияланған интернаттар, оның ішінде онкология, геофизика, денсаулық сақтау, география, экономика, психология, социология, байланыс, су ресурстары гидрологиясы және технологиясы, эксперименттік медицина ғылыми-зерттеу орталығы т.б. бар. 1974/75 оқу жылында 20 мыңға жуық студент оқыды, 1,5 мыңға жуық оқытушы жұмыс іситеді. Тегеран университеті кітапханасының кітап қоры -300 мың дана.
Босқындар
АҚШ-тың Ауғанстанда және Ирактағы әскери операциялары әсерінен Тегеран босқындардың қашу орталығына айналды, олардың арасында арабтар, тәжіктер, , хазарліктер бар. Босқындар тез өсіп жатқан қалада көбінесе арзан жұмыс күші ретінде қолданылады.
Әлеуметтiк мәселелер
Кедейлік
1995 жылы Тегеран тұрғындарының 27 %-ы кедейшілікте тұрған, бірақ тегерандық кедейлердің өмiр деңгейi елдің басқа аймақтардағы кедейлердің өмiр деңгейiнен жоғары. 1996 жылы тұрғындардың сауаттылық деңгейi 84,7 % құрды, орташа өмiрдiң ұзақтығы - 70,5 жыл. Кедей тегерандықтар көбініесе қаланың оңтүстігінде тұрады. Оларды бейресми түрде "таста тұратындар" (парсы: كوهنشينان — kuhneshinan) деп атайды. Айрықша үлкен кедей кварталдар және қала маңайындарында шоғырланған, тұрғындар саны сәйкесінше 350 және 250 мың адам. Ол жерлерлерде әдетте имигранттар мен босқындар тұрады.
1978 жылы Тегеранның кедей оңтүстігі үкіметке қарсы наразылықтардың орталығы болды. Оларды толығымен басу мүмкін болған жоқ. Революциядан кейінгі астан-кестенді пайдаланып, кедей тұрғындар қала маңайына заңсыз түрде көптеген үйшіктерді салып тастады, бұл жұмыстар түн ортасында да жүрді. 1980 жылдың өзінде шалғай жерлерге 100 мың адам қоныстанды, ал 1986 жылы бұл сан - 450 мыңға жетті. Бұл Күрдістан мен Ауғанстаннан келген көптеген босқындарының салдарынан болған еді.
1990 жылдың басына Тегеран әкімдігі заңсыз салынған үйшіктерді жою шараларын бастады. 1991 жылдың тамызында Бағырабат қонысын қиратылуы жергілікті тұрғындардың ызасын келтіріп, наразылықты полиция күшімен тоқтатуға тура келді. 1992 жылдың наурызында ардагерлер тобы шалғай жерлер тұрғындарының жағдайы бойынша Тегеран әкімдігіне наразылық бiлдiрдi. Одан кейін бүліншіліктер қайта жалғасты. Бүліншілікті жаншу кезінде 6 адам қаза тапты, 300 адам жараланды, ал кейіннен 5 адам өлім жазасына кесілді. Осындай соңғы үлкен наразылық 1995 жылы орын алды.
Иранда ғасырлар бойы апиын өсірген. 1949 жылы ирандықтардың 11 %-ы есіртке қолданған. Тегеранда есірткені 1,3 миллионға жуық адам қолданды. Тегеран Ауғанстан мен Пәкістаннан Батысқа қарай тарайтын есіртке трафигының ортасында орналасқан. Басты жолдар Қорасан, Систан және Белуджистан уәләйаттары, Тегеран арқылы, ары қарай Түркия мен өтеді.
1999 жылы Тегеранда 240 мың болған, бірақ бұл сан нақты емес болуы үмкін, өйткені БҰҰ-ның Иран Денсаулық сақтау министрлiгімен бағалау айырмашылығы 60 % құрайды. 2002 жылы құқық қорғау органдары күніне 150—200 наркодилер мен нашақорларды ұстаған. Есірткінің таралуы өлім мен қылмыстың өсуіне алып келді. Нашақорлықпен күресу үшін Тегеранда мамандандырылған реабилитациялық орталықтар ашылуда және үгiт-насихат жұмыстары жүргiзiледі.
География
Тегеран Иранның солтүстігіндегі аттас уәләйатында орналасқан. Оңтүстікте қаланы Каспий теңізінен ажыратып жатқан тауының Эльбурс жотасының астында орналасқан. Қала солтүстіктен оңтүстікке қарай 26 км және батыстан шығысқа қарай 40 км-ге созылып жатыр. Ауданы шамамен 1550 км² құрайды. Қала маңайында биiктiктін алмасуы 700 метр құрайды: оңтүстікте 1100 метр, солтүстікте 1800 метр.
Тегеран, 1870-1872 жылдары реконструкциядан өткен ескі қаладан және XX ғасырдың 1940 жылдардан бастап салынған жаңа қаладан тұрады. Қала құрылыс құрылымында XIX-XX ғасырлардың әдетті кварталдары басым, тiк төртбұрышты желiлермен кесілген көшелер мен аудандар, саябақ, фонтандар мен көп қабатты қонақүйлер, банк, қазіргі батысеуропалық архитектура стиліндегі әкімшілік ғимаратар, , оңаша үйлер, 10-12 қабатты тұрғын үйлер жиі кездеседі. Көптеген жаңа аудандар салу әсерінен (Арьямехр, Тегеран-Парыс және т.б.) қазіргі Тегеран солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығысқа қарай кеңейеді.
Солтүстік аудандар басқа аудандарға қарағанда ластануға аз ұшыраған. Ол жерде Тегеранның ең ауқатты адамдары тұрады. Орталық аудандарда көбінесе кеңселер, банктер және басқа мекемелер орналасқан. Оңтүстікте, батыста, шөлге жақын қарай аумақта өнеркәсіптік кәсіпорындар шоғырланған. Тегеранның ірі қалаларына Кереж, Рей жатады.
Климаты
Тегеран солтүстікте Эльбурс мен оңтүстік-шығыста Дешті-Кеуір сортаңдау шөл арасындағы көлбеген жазықтық орналасқан. Сондықтан, солтүстік аудандарда қылима суық жіне ылғалды, ал оңтүстік аудандарда - ыстық және құрғақ. Тегеран климаты субтропиктік, құрғақ болып келеді. Ең ыстық ай - шілде, ең суық - қаңтар. Қаланың географиялық ерекшеліктеріне байланысты, температураның тербелiс амплитудасы 65 градус құрайды. Қар әдетте қараша мен наурыз аралығында жауады, бірақ қаланың көптеген бөліктерінде қар қаңтар мен ақпанда жатады. Қыста кейде өте қатты аяздар болады (қаланың сонша аласа жағрапиялық кеңдiгінің өлшегiштерi бойынша).
Жылдық орта мөлшердегi жауын-шашын мөлшерi - 240 мм, көбiнесе қыста жауады. Жазда жауын-шашын өте-сирек.
Тегеран ауа райы | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Көрсеткіш | Қаң | Ақп | Нау | Сәу | Мам | Мау | Шіл | Там | Қыр | Қаз | Қар | Жел | Жыл |
Абсолюттық максимум, °C | −21 | −16 | −9 | −2 | 3 | 8 | 14 | 11 | 8 | 3 | −7 | −12 | −21 |
Орташа максимум, °C | 7,2 | 9,9 | 15,4 | 21,9 | 28,0 | 34,1 | 36,8 | 35,4 | 31,5 | 24,0 | 16,5 | 9,8 | 22,5 |
Орташа температура, °C | 2,5 | 4,9 | 10,1 | 16,4 | 22,2 | 27,9 | 30,8 | 29,5 | 25,4 | 18,2 | 11,1 | 5,0 | 17,0 |
Орташа минимум, °C | −1,1 | 0,7 | 5,2 | 10,9 | 16,1 | 20,9 | 24,0 | 23,0 | 19,2 | 12,9 | 6,7 | 1,3 | 11,7 |
Абсолюттық минимум, °C | 18 | 23 | 30 | 33 | 37 | 42 | 43 | 43 | 39 | 34 | 29 | 20 | 43 |
Жауын-шашын нормасы, мм | 37,2 | 34 | 37,4 | 27,8 | 15,2 | 2,9 | 2,5 | 1,4 | 0,9 | 13,7 | 20,6 | 36,3 | 229,9 |
Дерекнама: World Climate, Meteofrance.com |
Экологиялық жағдай
Тегеран (әсіресе қаланың орталық және оңтүстік аудандары) ластанған ауадан зардап шегеді. Әр-түрлі өкпе ауруларын туғызатын тұмша, қалада жиі кездеседі. Экологиялық жағдай Тегерандағы өлімнің ірі факторларының бірі болып табылады. Тегеран әкімдігінің ақпараты бойынша, 2006 жылы тұмша әсерінен 10 000 адам қайтыс болды.
Тұмша көптеген өндірістік кәсіпорындың шоғырлануынан пайда болады. Одан басқа Тегеранда қоғамдық көлік жүйесі нашар дамыған - Тегеран метрополитені қала аудандарының шағын бөлігін ғана байланыстырады, сондықтан адамдар автобуспен және жеке көлікпен пайдалануға мәжбүр. Тегерандағы автокөліктердің көп бөлігі 1970-1980 жылдары арасында жасалынған және қазіргі замаңғы экологиялық талаптарға сай емес. Оған қоса Мәһрабат әуежайы қала маңайында орналасқан. Тегеранның физика-жағрапиялық орны да үлкен үлес ойнайды, қала сортаңды шөлдің солүстік-батысында орналасқан, ал тау тізбектері Каспий теңізінен келетін ылғал ауа қозғалысына кедергі келтіреді.
Ластанумен күресу үшін әкімдік автоәуесқойларды бензин орныңа сұйытылған газ қолдануға шақырады. Қаланың орталығына кіру ауыр жүк көліктерге тыйым салынған.
Әкiмшiлiк бөліну
Тегеранның үлкен бөлігі Тегеран территориясында орналасқан.1968 жылдың жалпы планыңда, астаналық әкімдігінің юрисдикцияна 1800 км² жер берілді. Бұл шекаралардың сыртында құрылыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынған, өйткені қалған жазық жер ауыл шаруашылық қажеттіліктерге қолданылды. Бірақ, уақыт өтісімен ауыл қоныстар Тегераның серік-қалаларына айналды: Рей, , , , , және басқалар. 1996 жылы қала шекарасы Тегеран шахристан шегінен шығып, қала шегіне Шәмиранат (солтүстік), Рей (оңтүстік) және Исламшаһар (оңтүстік-батыс) шахристандарының аудандары қосылды.
Тегеран 22 әкімшілік аймаққа бөлінген. Бұл аймақтардың жалпы ауданы 707 км² құрайды. Қаланы 50 километрге "созып", Тегеран құрамына соңғы болып 21 және 22 (ең үлкен) аймақтар кірді (1991).
Тегеран аудандары
Қалалық аймақтармен қатар Тегеран тағы 112 ауданға бөлінген (нахийе). Олардың әкiмшiлiк аппараттары жоқ, тек тарихи аудан болып келеді. Әдеттегiдей, аудандардың нақты шекаралары да бола бермейді. Бір ауданның бірнеше аймақтардың шекарасында орналасуы мүмкін, бұл жиі кездесетін құбылыс.
Үлкен аудандар қатарында:
| | | | |
Қалалық басқару
Қалалық басқаруды Исламдық Тегеран қалалық кеңесi жүзеге асырады (شورای اسلامی شهر تهران — Шуройе Эсломийе шахре Техрон). Кеңес қала тұрғындарымен 4 жылға сайланатын, 15 депутаттан тұрады. Исламдық кеңес қалалық қызметтерді басқаруына, қалалық бюджеттi құрастыру және сақтауына және әкім сайлануына жауапты. Сәйкесінше Тегеранның әр ауданыңда, Кеңестің бөлімдері бар. Тегеранның қазіргі әкімі - Мұхамет Бағыр Ғалибап қызметіне 2005 жылдың қыркүйегінде кірісті. Бұрынғы әкім - .
Экономика
2003-2004 жылдар ағымында Тегеран бюджеті 7,72 триллион риал құрды (≈9,7 млрд теңге). Сонымен қатар муниципалитет қарызы 3-4 триллион риал құрайды (≈4,7 млрд теңге).
Иран астанасы болғанға дейін, Тегеран үлкен фермерлік ауыл болған. Иранда мұнайдың iрi қорларын табылуымен, елде индустриализация басталды. Тегеран ауқаттылығы тез өсіп, қала үлкен экономикалық ортағы айналып, жайылып өсті. Фермерлік шаруашылықтар қиратылып, олардың орныңа зауыт-фабрикалар және жаңа тұрғын үй кварталдары салынды.
Өнеркәсіп
Қазіргі күнге дейін Тегеран Иранның ең маңызды экономикалық және өндірістік орталығы болып табылады. Өндірістік кәсіпорындар Иран өндіріс өнімдемесі бағасының 35 %-ын береді, ол жерде ел жұмыс күшінің 30 %-ы шоғырланған. Атап өткенде, Иранда тұтынатын және электрондық өндірістің 50%-ы Тегеранда шығарылады.
Машина жасау және әрқилы дамыған (12 өзі құрайтын және авиациялық зауыт, жөндеу зауыттары, , теледидар, жасау, тоңазытқыш жасау және т.б.), химия өнеркәсібі, мұнай өндеу, , құрылыс материалдарын өндіру, , , , тағам соның ішінде үлкен темекі фабрикасы) және былғары-аяқ киім өнеркәсіптері бар.
Қолөнер өндiрiстерi сақталып қалды. Өнеркәсiптiк кәсiпорындар көбінесе қаланың батысында шоғырланған, Тегеран мен Кереж арасында. Аса ұлкен кәсiпорындар ішінде - Iran Khodro, бүкіл қалалық аймақты алып, Samand автомобильдерін шығарады.
Тегеранда қор биржасы (бағалы қағаздар бойынша мәміле жасалатын биржа) бар, 2006 жылы биржа тізіміне 420 компания тіркелген. Биржа 1968 жылы ашылған, өзінің жұмысын Ислам революциясынан кейін тоқтатып, 1989 жылы қайта ашылады. Тегеран қор биржасы мемлекеттiк коммерциялық емес бiрлестік болып табылады.
Транспорт
Тегеран темір және тас жолдардың орталық торабы. Иран сияықта, Тегеран өзінің жоғары сапалы автомобиль жолдарымен әйгілі. Тегерандағы тас жолдардың жалпы ұзындығы 280 км, эстакада, көпірлер жолайрықтар ұзындығы - 180 км. Тағы 130 км жол және 120 км эстакада салынып жатыр.
Батыстан Тегеранға үш тас жол келеді- "Ескі" "Жаңа" Кереж тас жолы және даңғылы. Оңтүстіктен - даңғылы, Шейіт Тондығоян даңғылы, Рәжай даңғылы және Қауаран даңғылы. Сұлған-Саңған тас жолы Тегераннан солтүстіктен шығып, Эльбурс арқылы Мазандаранға барады.
Иранның басқа қалаларымен салыстырғанда, Тегеранда сақина тәрізді автожол жоқ, оның орныңа қаланы оңтүстіктен айналатын, ұзындығы 32 км жарты-сақина бар. Үлкен магистральдар Тегеранды солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай "кесіп" өтеді, олардың ішінде Наваба Сефеви даңғылы (18 км) және Азади — Энгелаб көшесі (41 км).
Метрополитен
Тегеран метрополитені 2001 жылдан бері жұмыс істейді. Қазіргі уақытта 4 желі жұмыс істейді, оның екеуі іс-жүзінде бір-бірінің жалғасы болып табылады және орталық кварталдарды батыстағы қала маңайларымен Кереж қаласын байланыстырады. Тағы бір желі солтүстіктен оңтүстікке, Рей қаласына қарай жүреді. 4-ші желі 2008 жылы қолданысқа беріліп, әзірге тен 3 стансасы бар. Желілердің жалпы ұзындығы - 90 км құрайды. Жұмыс істейтін стансалар саны - 54. Жақын жылдарда қолданысқа тағы 5 желі қосу жоспарлануда. Метроның көптеген стансалары ұлттық өрнектелген.
Темір жол
Орталық темір жол вокзалы Джавадийе ауданыңда орналасқан. Осы жерден солтүстік-батыстағы Зенджан және Тебірезге темір жол тарайды, шығыстағы Мәшһатқа, оңтүстік-батыстағы Қорамшақырға, оңтүстік-шығыстағы Йездке және Бендер-Аббасқа темір жол тарайды. Вокзал ғимараты 1930-жылдары украин архитекторы Владислав Городецкий жобасы бойынша салынған. Тегеран- желісінде шапшаң темiр жол қатынасы жұмыс істейді.
Әуежай
Тегеранға екі ірі әуежай қызмет көрсетедi. Тегеранның батысында ескі Мәһрабат әуежайы орналасқан, 2007 жылдың күзіне дейін ол халықаралық рейстеріне қызмет көрсеткен. Мәһрабат сонымен бірге - Иран Әскери-әуе күштерiнің базасы. Қазіргі уақытта рейстердің көп бөлігі имам Хомейни атындағы әуежайға ауыстырды, ол Тегеранның оңтүстігінен 300 км қашықтықта орналасқан. Хомейниге әлі метро желілері жүргізілген жоқ, бірақ ол Тегеранмен автомагистраль және темір жолмен қатынасады.
Автокөліктер
Тегеранда автостансалардың желiсi бар, онда қызмет ететін автобустар жеке жол сызығымен жүре алады. Орталық автовокзал және 4 қосымша терминал қала төңірегіндегі қатынас үшін арналған. Орталық автовокзалдан автобустар Иранның барлық қалаларына өте төмен бағамен жүреді. Өте көп такси агенттіктер бар. "Әйелдерге тәкси" деген арнайы қызмет бар. Тәксисттер тек қала маңайында ғана жұмыс істейді.
Автомобильдік "кептеліс" Тегеранның маңызды проблемасы болып табылады. Онымен күресу үшін, барлық қалалық жолдар үшке бөлінген: көпшілік қолды, жартылай шектелген (кіру рұқсаты тек номермен), тыйым салынған (автобус, тәкси және "жедел жәрдем" мәшиналары ғана қолданады).
Бұқаралық ақпарат құралдары
Ирандағы ең ірі жаңалық агенттiк - 1934 жылы құрылған ИРАА (Ислам республикасының ақпарат агенттiгi). Басқа ақпарат агенттiгi - «Фарс», «Мехр». Өкiметке оппозиция құрайтын жаңалық агенттiк «Иран-Дохт»Калифорнияда орналасқан, бірақ Тегеранда хабар тарату мүмкіндігі бар. Жаңалықтар ағылшын (BBC Persian) және француз тілдерінде де жарияланады.
Негiзгi күн сайынғы периодты басылымдар: «Джомхури-йе Ислами-йе Рисалат», «Кейхан», «Ахбар», «Техран Эмруз» и «Этелаат». «Tehran Times», «Kayhan International», «Iran Daily», «Iran News» ағылшын тілінде шығады. Трандағы ең белгілі кәзит «Хамшехри» де Тегеранда шығады. Басылым 1992 жылы астаналық муниципалитетпен құрылды. «Иран» кәзиті мемлекеттiк күн сайынғы жалғыз басылым болып табылады. «Иран»-ды Иранның ақпарат агенттiгi ИРАА шығарады.
Теледидар мен Тегеранда орналасқан мемлекеттік «Ислам Иран республикасының телерадиохабары бойынша ұйымы» жауапты (IRIB), , оның қарамағында 13 мен 8 радиостанция бар. Ираннан басқа IRIB басқа елдерге де жарияланады, олардың ішінде Армения, Таулы-Карабах Республикасы Ресей Федерациясы, Қытай, АҚШ және Ұлыбритания.
Мәдениет
Уәли-Асыр бульвары
Уәли-Асыр (парсы: ولیعصر) бульвары Тегеранның іскерлік және "бейресми" өмірінің шоғырлануы. Бұл Тегерандағы ең ұзын көшелерінің бірі, оңтүстіктен солтүстікке қарай 18 километрге созылып жатыр. Уәли-Асырдың абыройлы солтүстік кварталдар бойында көптеген қаржы мекемелер, елшіліктер, қымбат мейманханалар, бөтіктер және басқа да мекемелер шоғырланған. Уәли-Асыр - туристтер мен тегерандықтардың сүйікті демалыс орны, әсіресе жастардың.
Уәли-Асыр бульварында Тегеран территориясында алкөлді сусындарды ішуге, әйелдерге бастарын жаппай кіруге болатын жалғыз орын бар - ол «Ермен клубы». Тегеранда ірі христиан ермендер диаспорасы бар, оларға үкімет шарап өндіруге жіне оны жаратуға рұқсат берді, бұл жағдайды Тегеранның қалған тұрғындары өздеріне тиімді қолданады, өйткені Ислам революциясынан кейін Ислам заңдарын қадағалау әлдеқалай төмендеді.
Мұражайлар
Қаланың ең таңымал мұражайы - Археологиялық мұражай. Абгине мұражайы және керамика арналған. Реа Аббаси мұражайында және көркем жазудың үлгiлерi сақталған. Рассам мұражайында кiлем өнерiнiң мектебi бар, мұражайда сирек кездесетiн кілемдер жиналған. Ұлттық мұражайда (Иран Бастан Музеум) исламға дейінгі Иранның архелогиялық олжалары сақталған. Қалада Антропологиялық мұражай, Ислам өнері мұражайы, хрусталь, маржан, алтын және лазуриттен жасалған асыл бұйымдары бар Шыны және керамика мұражайы орналасқан. Иран орталық банкінің Шах асыл тастар мұражайы ерекше көзге түседі. Ол жерде шахтарының тәжі сақталған.
орналасқан - . Кешен біршене сарайлар мен павильоннен тұрады, олардың кейбірлерінде Иран мәдени мұра ұйымы орналасқан. Шахрам сарайында Әскери мұражай бар, басқа павильондарда - Су мұражайы, Көркем өнер мұражайы, Бахзад мұражайы және басқалар.
-
- Қазiргi өнердiң мұражайы
- Кілем мұражайы
- Саадабадтағы "Ақ сарай", Точал тауына көрініс
Сәулеттiк ескерткiштер
Тегеранның Сәулеттiк ескерткiштерінің көбінісі Қажар әулетіне жатады, Көлестан сарайы ең таңымал - 1979 жылға дейің шах резиденциясы және мешіті. Сарай мұражайға айналған.
Көктем Алаңында (Meidan-e Baharestan) 1830 жылы Нәсіртең-шах салғызған қажарлық Шейіт Мұтағари Мешіті орналасқан, мешіт 3700 м² ауданды алып жатыр, мешіт ішінде - сирек кездесетiн оюмен әшекейленген галереялар бар. Мешітте тағы да Теология Факультеті жұмыс істейді.
1971 жылы Тегеранда ирандық монархияның 2500 жылдық құрметіне орай Бостандық Мұнарасы (Азади) салынды. Мұнара үстіне лифтпен көтіріліп, қар басқан тау шыңдарын тамашаласа болады.
Қаланың оңтүстігінде Бехеште-Захра зиратында Имам Хомейни Мазары орналасқан, кешене ұзындығы 91 метр 4 мешіт мұнарасы кіреді.
Қаланың солтүстігіндегі Саадабад сарайы - шахтың бұрынғы жаздық резиденциясы. Кешенге бірнеше сарай мен саябақ кіреді. Оның жаныңда Ниаваран сарайы орналасқан.
2007 жылы Тегеранда телемұнарасы салынды - ұзындығы бойынша (435 м) әлемдегі төртінші телемұнара.
- Мазар түнде
- Голестан сарайы
Саябақтар
Тегеранда 800-ге жуық саябақтар бар. Данешчжу, Са’эй және Шатрандж саябақтары ең танымал.
Революцияға дейін Шах саябағы болып аталған Меллат саябағы - қаладағы ең үлкен саябақтардың бірі.
Қаланың орталығында Тегеран Университетінің қасында Лале саябағы орналасқан. Оның шығыс жағында - Ауыл шаруышылығы мұражайы, ал батыс жағында - Қазiргi өнердiң мұражайы, солтүстік-батысында - Кілем мұражайы орналасқан.
Ниаваранда Джамшилия саябағы бар, ол жерде тегерандықтар өздерінің бос уақыттарын өткізеді. Саябақта ашық аштараттар мен мейманхалар оналасқан.
Шахри-Бази саябағы (Ислам революциясына дейін Ай-парк) - аттракциондардың орыны.
Орансан зор Читгар саябағы қала шетінде орналасқан. Саябақ парсы стилінде салынған, көркем ормандар мен жасанды көлдер бар, қаладан метромен жетуге болады.
- Ниаваран саябағындағы сарай
- Джамшидия саябағындағы мейманхана
Бiлiм және ғылым
Тегеран - орталық Азиядағы маңызды ғылыми - бiлiм орталық. Тегерандағы алғаш жоғары білім оқу орны 1851 жылы ашылды: Дар уль-Фунун. Тегеран Университеті 1933 жылы негiзделген - бұл Ирандағы бірінші ұлттық университет және елдегі ең ірі болып табылады.
Қалада 50-ге таман жоғары оқу орны орналасқан, олардың ішінде:
|
|
Бүкіл Иран бойынша және Тегеранда университеттер мемлекет қадағалауы астында. Осыған қарамастан, студенттік өмір оппозиция қалыптасуының орталығы болып табылады. 1979 жылғы Ислам революциясына студенттер қарқынды қатысты. 1999 жылдың жазында Тегеран университеті студенттері бүлік шығарып, тәртіпсіздік басқа да университеттерге тарап 6 күнге ұласты.
- Тегеран университеті
- Бейнелеу өнерлерi колледжі
- Тегеран университеті мешітінің мұнаралары
Көркемөнер
Бірінші кинотеатр 1904 жылы ашылды. Қазіргі уақытта Иран астанасында 70-тен астам кинотеатр жұмыс істейді, олардың ірілері: «Пейванд», «Еуропа» және «Африка» .тегерандықтардың ирандық және шетел фильмдерін көруге мүмкіндіктері бар, алайда, ең басты фильмдер мәдениет министрлiгінің тексерісінен өтеді. Тегеран Аббас Киаростами, Моқсан Махмальбаф, Самира Махмальбаф, Мәжит Мәжиди және басқалар сияқты таңымал режиссерлердің отаны болып табылады.
Тегеран бейнесі "Вкус вишни" (Киаростами, 1997) деген фильмінде дараланады, фильмде Тегеран көшелер өмірінің әрқилығы жақсы көрсетілген, және «Нәсіртең-шах — кинозвезда» тарихи комедиясы (Махмальбаф, 1992) Ирандағы кинематографтың қалыптасуын тарихының еркiн интерпретациясы. Таңымал кеңес детективі Тегеран-43, атына қарамастан Тегеранда түсірілген жоқ (тегерандық көріністер павильондарында және Бақидың тарихи ауданы - Ичери Шехерде түсірілген ).
Тегеран симфониялық оркестрi Рудаки театрында өнер көрсетеді және 1971 жылдан бастап, Қалалық театрда. Оған қарамастан, театр көркемөнері Иранда айнымалы танымалдықпен пайдаланады, әсіресе жастар арасында. Тегеран сияқты үлкен мегаполисте баястар қойылатын үш-ақ театр жұмыс істейді: «Театр-е шехр» (Қалалық театр), «Рудаки» және «Бахман». Қалған театр залдары музыкалық қойылымдарға қолданылады.
Тегеранда (және бүкіл Иранда) театр өнерінің ерекше түрі - «Тазийе» (تعزیه — от арабша «азалы») үлкенiрек әйгілікпен пайдаланады. Тазийе - жаратылысы бөлек театр жанры, діни дәстүрлерден тарайды. Мұндай баястардың сюжетi айнала бiр оқиғаға байланған: имам Құсайын ибн Әлидін Кербаладағы Халифа Язидпен шайқастағы өлімі. Осындай баястар Шахсей-вахсей мейрамында аса көп қойылады (Ашур күні). Театрдың бұл түрі Иранда XIX ғасырда Нәсіртең-шах билігі кезінде пайда болды. Оның жеке бұйрығы бойынша Тегеранда осы баястар ойналған - үлкен Ұлттық театр (Теки-йе доулат) салынды. Бұл театр 1930 жылдарда Тегеран реконструкциясы кезінде жойылды, бірақ Тазийе осы күнге дейін бар.
Тегерандағы фестивальдар
- тегерандық халықаралық кинофестиваль — 1971 жылдан
- Халықаралық кинофестиваль «Фаджр» — 1982 жылдан бастап, жыл сайын ақпанда өткізіледі.
- — 1987 жылдан бастап, жыл сайын мамырда өткізіледі, әлемдегі ең ірі жәрмеңкелер бірі. XIX кітап жәрмеңкесі 55 000 шаршы метр ауданда өткізілді, кітап саудасынан 12 млн АҚШ доллары түсті.
- — 2002 жылдан бастап, жыл сайын ақпанда өткізіледі.
- Көркемөнер фестиваль — 2004 жылдан бастап, жыл сайын өткізіледі.
Спорт
Тегеран Орталық Шығыста өткен алғаш қала болды. 7-інші жазғы Азия ойындары Тегеранда 1974 жылы өтті. Ойындарға 25 мемлекеттен 3010 спортшы қатысты. Оларды қабылдау үшін қаланың солтүстік-батысында олимпиада ауылы салынды.
Тегеранда Ирандағы ең ірі стадион Азади ("Еркіндік") орналасқан, сыйымдылығы 100 000 көрерменге дейін, стадионда футболдан Иран құрамасы жаттығады. Және премьер-лиганың маңызды ойындары өткізіледі. Басқа ірі ареналар: «Шахид Дастгерди», «Шахид Шируди» және «Тахти». Иран премьер-лигасында жеті тегерандық команда бар:
- «Эстегляль»
- «Персеполис»
- «Саба Баттери»
- «Пайкан»
- «Рах Ахан» (Темір жолдар)
- «Паас-Тегеран»
- «Сайпа» ( клуб базасы Кережде орналасқан — Таһран маңайы)
Шәмиран және Дербенд қалалық кварталдар жаныңда тау шаңғы курорты орналасқан.Тау шаңғы комплексі Тошал тауында қамданған және биіктігі бойынша әлемде 5-ші орын алады. Ол 1976 жылы салынған. Комплекстің ең биік нүктесін (3730 м) Дербендпен канат жолы байланыстырады. Тошал бөктерінде қонақ үйлер орналасқан. Тегеран маңында тағы да тау шаңғы курорты Дізің (ол жерде сноубордингтен әлем чемпионаты өткізілді) және Шемак орналасқан. Аб-Али жерінде теннис корттары және ипподром бар.
Бауырлас қалалар
- Гавана, Куба (2001)
- Душанбе (тәж. Душанбе, парсы: دوشنبه), Тәжікстан (12 наурыз 2001)
- Ереван, Армения (1993)
- , Армения (2010)
- , Венесуэла (2005)
- Минск, Беларусь (2006)
- Мәскеу, Ресей (2004)
- Бейжің (қыт. 北京), Қытай (10 сәуір 1999)
- Претория, Оңтүстік Африка Республикасы (2002)
- Сеул, Оңтүстік Корея (1963)
- Лос-Анджелес, АҚШ (1972)
Қызықты ақпараттар
- Тегеран солтүстік Сахара ендігіміен бірдей орналасқан, бірақ жылдың екі айында Тегеранды қар басып жатады.
- Тегеран әкімдігі қаланы жасылдандыру бойынша бес жылдық жоспар құрды, жоспар бойынша 15 миллион ағаш отырғызылу тиіс.
- Тегеранда Орталық және Таяу Шығыстағы ең үлкен транспорттық развязка салынып жатыр, бюджеті - 20 трлн риал, иран-қирақ соғысы кезіндегі командир Ахмат Мәтебеселен аты берілді.
- Тегеран — Таяу Шығыстағы ең қымбат қалалар арасында төртінші орында тұр (, және Абу-Даби) және әлем бойынша № 77.
- Тегеран Battlefield 3 ойынының сюжеттік желісінің орталық қаласы болып табылады.
Суреттер
Панорамалық көрініс
Дереккөздер
- Тегеран әкімдігі. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 қазан 2008.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 тамыз 2008.
- World Gazetteer: World - largest cities (per geographical entity)
- Архивтағы көшірме. Басты дереккөзінен мұрағатталған 30 маусым 2007. Тексерілді, 30 маусым 2008.
- Крупнейшие города Азии
- Современный Тегеран Мұрағатталған 26 қазанның 2012 жылы.
- Список городов мира по численности населения
- Iran news Мұрағатталған 18 қазанның 2012 жылы.
- تاريخچه تهران
- تهران چگونه پایتخت شد؟
- Ahmad Kasravi, Kārvand-e Kasravi, ed. Yahyā Dokā, Téhéran, 1973. pp. 273-83.
- Hamd-Allah Mostawfi, «Nozhat al-qolub, éd. et tr. Le Strange», стр. 53—60
- Mina Marefat, «The protagonists who shaped modern Tehran»
- Iran Chamber Society: History of Iran: Iran-Iraq War 1980—1988
- Возмущённые граждане сожгли несколько заправок
- Tehran, Political situation
- La Foresterie Urbaine Et Periurbaine
- Teheran — LookLex Encyclopaedia
- All about Oscar
- Eliz Sanasarian: Religious Minorities in Iran. Cambridge University Press, Cambridge 2000, ISBN 0-521-77073-4
- Djavad Salehi-Isfahani. Mobility and the dynamics of poverty in Iran: What can we learn from the 1992-95 panel data? Mimeo, 10/11/2003
- БҰҰ Даму Бағдарламасы, Human Development report of the Islam Republic of Iran, 1999
- Mike Davis. Le pire des mondes possibles. De l’explosion urbaine au bidonville global. La Découverte, 2006 (ISBN 978-2-7071-4915-2), p. 31
- Bijan Nissaramanesh, Mike Trace, Marcus Roberts. L’apparition de la réduction des risques en Iran. Bulletin № 8, Programme politique des drogues de la Fondation Beckley, juillet 2005
- «Illicit drugs Situation in the regions neighbouring Afghanistan and the response of ODCCP», United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, 2002
- E. Razzaghi, A. Rahimi, M. Hosseni, A. Chatterjee. Rapid Situation Assessment (RSA) of drug abuse in Iran. Prevention Depart., State Welfare Organization, Ministry of Health, I.R. of Iran and United Nations International Drug Control Program, 1999
- Commandeur des forces de la police des stupéfiants de Téhéran Mehdi Aboui, cité // A. William Samii. Drug Abuse: Iran’s «Thorniest Problem». The Brown Journal of World Affairs, Volume IX, № 2, hiver-printemps 2003
- BBC NEWS | Middle East | Iran smog 'kills 3,600 in month'
- Tehran, Administrative Districts
- Tehran Budget Insufficient
- http://wikimapia.org/12237941/ru/Исследовательский-институт-нефтяной-промышленности
- Tehran, Economy
- Tehran, Traffic & Transportation
- Мешхед — священный город шиитов
- وب سایتهای ایرنا — Irna Мұрағатталған 23 тамыздың 2008 жылы.
- FarsNewsAgency — خبرگزاري فارس
- MehrNews.com — Iran, Iranian, Nuclear, political, world, sport, Cultural, economic, SocialAndOccations news and headlines
- Women of Iran: The Community — IranDokht.com
- صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
- Armenian Club
- Drinking Tehran dry
- Le cinéma iranien emporte la révolution
- Telephone & Address of cinemas in Tehran Iran
- The Search Engine that Does at InfoWeb.net
- http://www.mibf.ru/fairs/MIBF/2005/Additional?id=127
- Tehran 1974 Asian Games (photo attached)
- Tehran: Sports & Activities — TripAdvisor
- http://el.mos.ru/cgi-bin/pbl_web?vid=2&osn_id=0&id_rub=2368&news_unom=35877 Мұрағатталған 5 қаңтардың 2009 жылы.
- 15m Saplings to Be Planted on National Lands
- Ghalibaf Proposes New Name for Biggest Overpass in Middle East
- Tehran, Middle East’s 4th Most Expensive City
Сыртқы сілтемелер
Үкіметтік
- Тегеран әкімдігінің ресми сайты (парсы)
- Тегеран әкімдігінің ресми сайты (ағылшын)
- Ақпараттық портал (парсы)
- Тегеран Ислам кеңесі (парсы) Мұрағатталған 26 қарашаның 2011 жылы.
- Қозғалысты қадағалайтын ұйым (парсы)
- Ресми«Сары беттер» (парсы) Мұрағатталған 28 ақпанның 2009 жылы.
Басқа
- Тегеран ауа-райы
- Тегеран картасы
- Қаланың назар аударарлық орындары
- Тегеран космостан
- Tehran 24
- Қазіргі Тегеран фотосуреттерінің коллекциясы Мұрағатталған 24 шілденің 2008 жылы.
- Ескі Тегеран Мұрағатталған 12 қыркүйектің 2008 жылы.
- Беспорядки в Тегеране, маусым 2009. Видео Мұрағатталған 7 шілденің 2014 жылы.
Бұл мақала қазақша Уикипедияның таңдаулы мақалалар тізіміне енеді. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tegeran parsy تهران tʰehˈɾɒ n auyzsha tʰehˈɾu n Iran elinin astanasy Aziyadagy en үlken kalalardyn biri Қala manajy Үlken Tegeran turgyndaryn koskanda Tegeran turgyndarynyn sany resmi mәlimet bojynsha 13 million bejresmi derekterde 16 million dep korsetiledi Әlem bojynsha 21 orynda Tegeran ostanynyn astanasy memlekettin sayasi ekonomikalyk transporttyk sauda karzhy zhәne mәdeniet ortalygy ҚalaTegeranparsy تهران EltanbasyӘkimshiligiEl Iran IranStatusyAstanaOstanIshki bolinisi22 municipaldy okrugMer ToragaPiruz Hanachi Mohsen Hashemi RafsandzhaniTarihy men geografiyasyKoordinattary35 42 s e 51 25 sh b 35 700 s e 51 417 sh b 35 700 51 417 G O Ya Koordinattar 35 42 s e 51 25 sh b 35 700 s e 51 417 sh b 35 700 51 417 G O Ya Қurylgan uakyty20 nauryz 1794 zhylZher aumagy707 1500 km Absolyut biiktik1200 mUakyt beldeui zhazdaTurgyndaryTurgyny8 846 782 adam 2012 Tygyzdygy10 000 adam km Aglomeraciya13 422 366 Ұlttyk kuramyparsylar әzirbajzhandar mazenderandar kүrdter arabtar armyandarKonfessiyalarmusylmandar 96 hristiandar baһailar iudeiler ZaratushtrashyldyktarEtnohoronimTehrani zheke tүri tehranian kopshe tүri Resmi tiliparsySandyk identifikatorlaryTelefon kody 98 21Poshta indeksteri13hhh 15hhhtehran ir agyl TegeranTegeran shekarasyOrtakkordagy sanaty Tegeran Tegeran Irannyn soltүstigindegi Elburs tauynyn eteginde Kaspij tenizinin ontүstik zhagalauynynan 90 km kashyktykta ornalaskan Қala batystan shygyska karaj tau zhotasy bojymen 40 50 kilometrge sozylady Tegerannyn soltүstik audany Shәmiran teniz dengejinen 2000 metr biiktikte al ontүstik kala manajy Rej Sultanabat Kavir tasty sholine zhakyn Tegeran Irannyn avtomobil elektronika әskeri karu zharak zhenil onerkәsip kant cement zhәne himiya salalarynyn ortalygy sanalady Sonymen katar kala zhiһaz zhәne kilemimen de tanymal XX gasyrda eldin baska ajmaktarynan Tegeran kalasyna zhappaj koshu үrdisi oryn algan Zhergilikti turgyndar parsylar bolgandyktan Tegeran halkynyn 98 y parsy tilinde kalgan 2 y arab tili Әzerbajzhan tili armyan tili kүrd tilinde sojlejdi Etimologiyasy Tegeran parsy تهران atauynyn shygu torkininin birneshe teoriyasy bar Қalanyn resmi sajtynda atau tүp ته teh zhәne eskirgen bauraj ران ran sozderinen shygady dep korsetilgen Osylajsha Tegeran تهران sozin tehran kolbeudin tabany yagni Tegeran kolbeudin tabanyndagy kala degen tusiniktemeni beredi Tegeran Toshal tauynyn ontүstik tabanynda ornalaskandyktan bul teoriya senimdi bolyp tabylady Baska teoriya bojynsha Tegeran oz atyn Iran astanasynyn zhanynda ornalaskan parfyandyk Tiran kalasynan alady Al Tiran atauy Tirdin zheri zoroastrlik mifologiya bojynsha zhauyn kudajy degendi bildiredi Tirannyn zhanynda Mәһran kalasy ornalaskan Mәһra zheri su kudajy kazir Tegerannyn shetindegi shagyn audan Buryn bul eki kala Rej kuramyna kiretin kazir ol da Tegeran manajyndagy kala Үshinshi teoriya bojynsha Tegeran zhyly zher degen al kalanyn soltүstigindegi Shәmiran audany kerisinshe suyk zher degen ugymdy bildiredi TarihyEzhelgi Tegeran tүkpiri Halvat e Kәrim han 1759 g Қazba zhumystary kazirgi Tegeran zherinde algashky konystardyn b z b 6 mynzhyldykta bolganyn korsetedi Turgyndar eldin ontүstigindegi sor sholderden kashyp Elburs tau bokterine kelip konystangan Algashynda kala Irannyn en ezhelgi kalalarynyn biri Reyanyn soltүstik batysynan birneshe kilometr kashyktykta ornalaskan auyl bolgan Sol kezdegi Tegerannyn basty ekonomikasyn auyl sharuashylygy kurady atap ajtkanda zhemis zhidek osiru ken etek algan Tegerannyn sayasi ortalyk retinde biikteui 1228 zhyly mongoldardyn Rejdi kiratuymen bajlanysty Ojrandalgan kalanyn turgyndary Shyngyshan tiispegen Tegeran kalasyna bettejdi Өzinin 1275 zhylgy zhazbalarynda Muhammat Zakariya Қazbenej Tegerandy manyzdy saudalyk kala dep sipattajdy Bul kezde Tegeran әskeriler baskargan 12 audanga bolingen mahala XIII gasyrda kalalyk kurylysty kobinese sazdan zhasalgan nemese tauly zhynystyn ishinen ojylgan үjler kurady Қonystyn osyndaj tүrleri Iraktyn soltүstik ajmaktarynda da kezdesedi Hamdolla Mustafi zhazbalarynda 1340 zhyly Tegeran zhergilikti Ilhanid mongol uәlәjatyndagy en iri kala tort audanynyn biri bolyp sipattalady Bul rette kajta kurylgan Rej is zhүzinde Tegeran әkimshiliginin kolastyna otedi Tegeranga kelgen algash europalyk 1404 zhyldyn shildesinde Samarkanga sapar shekken ispan Ruj Gonsales de Klaviho dep korsetiledi Ol ony үlken kara retinde sipattap sol zhagynda Timuridter rezidenciyasy ornalaskanyn al Rejdin kanyragan konyska ajnalganyn atap otedi XV gasyr basyndagy Tegeran zhosparyn zherleu gibadathanalarynyn beligili princippen ornalasuynan kajta kuru mүmkin boldy Mysaly Sejit Ysmajyl Imamzadasy Tegerandagy arhitekturanyn en ezhelgi eskertkishi sol kezde kalanyn on sheginde ornalaskan Tegerannyn soltүstik batys sheti kazirgi sarajy audanynda ornalaskan XV gasyrdan bastap salkyn aua men su kajnarlaryn izdeuden kala belsendi tүrde soltүstikke karaj ose bastajdy Toshal zhotasynda algash kalalyk mahallalar pajda bolady 1553 1554 zhyldar aralygynda Sefevidter әuletinin ekinshi bileushisi shah Takmasap I Tegeranda Tegeran bazaryn zhәne zenbiregi bar 114 munara salady Қurandagy sүreler sany bojynsha Sefevidter Tegerandy ozderinin basty bekinisi retinde tandady Sebebi bir zhagynan Reyada әuletin negizin salushy Sejeda Hamzanyn kabyry ornalaskan al ekinshi zhagynan Tegeran sol kezde shiit boskyndarynyn dәstүrli baspanasy bolyp үlgeredi Sefevidter Irandagy algashky shiit әuleti Onyn aldynda Tabriz kalasy Osman imperiyasy tarapynan basyp alu katerine ushyragan son Takmasap astanany Tabrizden Gazvinge auystyrady Tegerannyn batysynan 150 km Eger Gazvin katerge ushyrasa Takmasap Tegerandy ozinin rezidenciyasy retinde karastyrady Europalyk sayahatshylar sipattauy bojynsha karapajym kala үshin kala kabyrgasy tym kalyn bolgan Tegeran turgyndary sany 20 myn adamnan aspasa da kabyrga uzyndygy 8 km di kurap 4 5 sharshy km aumakty algan Chahar baq 4 baksha atty Tegerandagy turakty rezidenciyany Abbas II salady Sүlejmen I bujrygy bojynsha kalada saraj salynady Dibanhana Osy ajmakta 1227 zhyly augandyktardyn Iranga baskynshylygy bastalar aldynda Sefevidterdin songy shahy osman sultany Ahmet III ti konak kүtedi Nagyz kyzu kurylys Tegeranda XVIII gasyrda bastalady Sefevidter ornyna kelgen Zen әkimshileri kalanyn әkimshilik boligin karkyndy tүrde sala bastajdy Kәrim Han Tegeranda saraj garem zhәne memlekettik mekemelerge rezidenciya saluga bujryk beredi Ol Tegeranga astana atagyn beruge kozdegenimen alajda astanalyk mindetter Shirazga beriledi kone astanasy Kәrim Han kajtys bolysymen Tegeran үshin Zenderge adal Ғafur Han zhәne Muhamet Han Қazhar aralarynda tartys bastalady 1786 zhyldyn 12 nauryzynda Muhamet Han Tegeranga kirip astanany tolygymen sol zherge koshiredi Bul sheshimge Tegerannyn sauda zholdary ortasynda ornalasuy zhәne soltүstik uәlәjattarga Resej Imperiyasy tarapynan tongen kauip әser etedi Iran astanasy Tegeran konferenciyasy 1943 zhyl Muhameta Қazhardyn nemere inisi Fatak Әli shah Tegeran kurylysyna ajryksha salmakty үles kosty Atap ajtar bolsak onyn bileu kezeninde Tegeranda zhәne salynady 1830 zhyly Tegeran turgyndar sany 150 myn adamga zhetedi Muhamet Қazhar kezinde Tegeran kala kabyrgalary sheginen shygyp kalanyn soltүstiginen saltanatty sarajlar salynady Fatak Әli shah kezinde 1829 zhyldyn 11 akpanynda Tebrizden orys elshiligin tanystyruga kelgen bastagan top talkandanyp top basshy Griboedov sol shajkasta kaza tabady Tegeran tarihyndagy en masshtabty kajta kuru zhumystary 1870 zhyly Nasreddin shah biligi kezinde bastaldy Ol kaladagy barlyk bekinis gimarattaryn zharuga bujryk berip olardyn ornyna zhana kala mahallalar pajda bolady Eski kabyrga zhojylyp ornyna uzyndygy 19 km durys emes segiz burysh pishindi kabyrga turgyzylady 12 baj ondelgen kala kakpalary turgan zherde kazir kalaga bettejtin basty zheliler ornalaskan Odan baska Nasreddin shah kezinde koptegen gimarattarga rekonstrukciyalyk zhumystar zhүrgizilip sumen zhabdyktajtyn ortalyktandyrylgan zhүje kurylady Onyn biliginin songy zhyldarynda 1897 kala turgyndary sany 250 myn adamnan asyp olardyn kobisi kala kabyrgalary syrtynda omir sүrdi Irandagy Islam revolyuciyasy 1979 zhyl 1925 zhyly Iran tagyna Riza Paklaui otyrady zhәne 1930 zhyldary kala tagy da bir zhanartudy basynan keshiredi Riza Paklaui bujrygy bojynsha Nasreddin kabyrgalary zhojylyp al olardyn ornyna ken dangyldar salynady Memlekettik zhәne zhana gimarattar salu үshin shah koptegen shetel sәuletshilerin shakyrady Solardyn arasynda orys sәuletshileri de boldy Nikolaj Markov Elburs mektebi Vladislav Gorodeckij zhәne baskalar Rekonstrukciya kejin Tegeran aumagy 46 sharshy km di kurap kezindegi Tegeranmen salystyrganda ajtarlyktaj үlkejdi 1943 zhyly Tegeranda Gitlerge karsy koaliciyanyn үsh odakty derzhavalarynyn үkimet basshylarynyn halykaralyk konferenciyasy otip KSRO AҚSh Ұlybritaniya ashylu merzimin shamalap belgilejdi Tegeran 43 kenes korkem filminde Ruzveltti AҚSh prezidenti oltiruge zhibergen nemis tynshylar toby turaly karama kajshy okiga bayandalady Konferenciyada Irannyn tәuelsizdik zhәne ajmaktyk bүtindiginin kepildigi zhariyalanady Sogystan kejin Tegeran turgyndary sany 1 million adamga zhetedi Songy shah Muhamet Paklaui kezinde eski kalanyn koptegen ezhelgi kurylystary zhojyldy Shahtyn pajymdauynsha kazirgi Tegeranda olarga oryn bolgan zhok Biregej bekinis gimarattarynyn zhәne saraj oryndarynda kazir kop kabatty үjler nemese ken avtodangyldar ornalaskan Turgyn үj kurylys oshagy bastalysymen Tegeran ozinin ezhelgi azharyn mүlde zhogaltady Shah zhanuyasymen kalanyn soltүstigine koshedi Buryngy AҚSh elshiliginin aldyndagy plakat Astyndaga kokshil mәtin Marg bar Ameriko Amerikaga olim 1969 zhyly Shemiran Tegeran kuramyna enip kalanyn soltүstikke karaj oristetu zhumystary toktajdy Zhana kala kurylys doktrinasy bojynsha kala batys zhәne shygaska karaj kenejtile bastajdy Қala kurylysy Kerezhge kisyndastyra zhakyndajdy Қalanyn batysy men ontүstiginde onerkәsiptik audandar salynady Batystaga energetikalyk dagdarysty alyp kelgen 1970 zhyldardagy munaj bagasynyn kүrt osui zhәne kalanyn ary garaj karkyndauyna zhana talpynys beredi Shah munaj eksportynan kelgen zhogargy tabysty zhana audan saluga zhumsauga oktaldy ol audan Paklaui biliginin simvolyna ajnaluga tiis bolgan Shahistan zhobasy 1976 zhyly dajyn bolyp birak karazhat tausyluymen is zhүzinde zhүzege aspady 1978 zhyldyn 8 kyrkүjeginde Tegeranda zhәne bүkil Iranda shah үkimeti karsylastarynyn demonstraciyalary bastalyp kejinnen zhappaj narazylykka ulgasady Osyndaj algash aukymdy narazylyk kyrkүjekte oryn alyp policiya kүshimen taratylady Osy mezgilden bastap zhappaj ereuilder әserinen Tegeran ekonomikasy toktap kalady Anygynda 1979 zhyldyn 16 kantarynda shah sherushilerge karsy tura almaj Irannan kashuga mәzhbүr bolady al 1 akpanda million tegerandyktar kugynga ushyragan imam Ruholla Homejnidi 15 zhyl buryn kaladan kuylgan karsy alady Қalada homejnilikter men olardyn karsylastary arasynda urys keris bastalady 9 akpanda Mәһrabat әuezhajyndagy tehnikter zhanzhaly koshelerdegi zhojkyn kaktygystarga ulasady kaktygystar nәtizhesinde eki kүn ishinde Homejni zhaktaushylary bүkil әkimshilik mekemelerdi kүsh beretin mekemeler zhәne policiya bolimshelerin zhaulap alady Iranda 11 akpan Revolyuciya Zhenis kүni retinde tojlanady 1979 zhyldyn 4 karashasynda zhauynger zhonge salyngan studentter toby amerikalyk elshilikti basyp alyp elshilik zhumysshalyry tutkynda 444 kүn otkizedi Iran irak sogysy barysynda Tegeran 1985 zhyldyn mamyrynan bastap irak raketalary R 11 ogy astynda kaldy bul karapajym halyk arasynda komakty kurbandarga zhәne tүbegejli kiratularga alyp keledi Sogys sonynda 1988 zhyldyn kokteminde atkylau maksimumge zhetip 6 apta ishinde kalaga 190 raketa snaryadtary tүsedi Ok zhaudyru Bagdat aumagyna da zhүrgiziledi birak atkylau karkyny anagurlym kem Tegeranga batys uәlәjattarynan boskyndar konys audaru үrdisi oryn alyp al tegerandyktardyn 30 Iran soltүstigine kashady Sogan kosa Tegeranga korshi Auganstannan da boskyndar koshedi Augan sogysy әserinen 1986 zhyly Үlken Tegeran kalalyk әkimshiligi kurylyp ol kalanyn 500 myn sharshy kilometrge zhuyk aumakty alady Tegeran 22 kalalyk audanga bolindi 1990 zhyldardan bastap Tegerannyn territoriyalyk kenejtu zhumystary is zhүzinde toktatylady 2001 zhyly Tegeranda iske kosyldy 2007 zhyly Milad munarasynyn kurylysy ayaktalyp ol әlemdegi 4 shi en biik zhәne Irandagy en biik munara bolady 2007 zhyldyn 27 mausymynda zheke tulgalarga benzin satyp alu үshin kvota engizilu turaly akparat shygysymen kalada zhappaj tәrtipsizdik oryn alady Narazy 12 ortep zhiberedi TurgyndaryTegeran soltүstigindegi turgyn audany XVIII gasyrdyn sonynda Tegeran Iran astanasy atalganda kala turgyndary sany 100 myn adam gana bolatyn XX gasyr bojy Tegeran turgyndar sany karkyndy osip turdy 1956 zhyly үkimet kala ishindegi kurylys saludy shekteu turaly birneshe sharalar kabyldap zhәne zhanuya sayasatyna birneshe ozgertuler engizdi 1976 zhyly turgyndar osimi 4 al 2000 zhyly 1 1 kurady Қazirgi kezde kala sheginde 8 7 mln zhuyk turgyndar turady al kala manayndagy kalashyktardy eseptegende 13 million adam zhakyn zhatkan kalalarmen 15 millionnan astam Қala turgyndarynyn 60 syrttan kelushilier bolgandyktan osyndaj kүrt osu bajkalady Tegerandagy mayatnikti migraciya kүnine 1 5 2 million adam kurajdy olar kobinese kelishuler Tegeran demografiyalyk tarihy 1891 1922 1932 1956 1966 1980 1986 1991Turgyndar 160 000 210 000 249 504 1 512 082 2 719 730 5 361 335 6 042 584 6 475 527Tygyzdyk adam km 6540 8590 10 200 15 120 9610 9600 8430 8990Zhyldyk osim 3 4 4 6 5 9 5 8 4 1Migranttar osimi 3800 1700 24 900 25 900 47 500 35 000Derek Atlas de Teheran et Mansour OhadiTilder Kieli Shirkeui Armyan apostoldyk shirkeui Tegeran әlemdegi en orasan zor parsytildik kala bolyp tabylady Қalanyn turgyndary etnikalyk turgydan karaganda sonshalyk aluan tүrli әr kily tilder men dialektterdin aralasuy parsy tilinin tegeran dialektinin pajda boluyna әkelip sokty Kejinnen Iranga standartty dialekt bolyp ketti Atap otkende tegeran auyz eki dialektinin kejbir erezhelerin mysaly uzak a nyn u ga auysuy baska irandyktar belsene үlgi algan Tegeran turgyndarynyn үlken boligi isfahan jezd shiraz evrej tәzhik dialektterinde zhәne dari tilinde sojlej alady XIX gasyrga dejin kala turgyndarynyn kopshilign mazandarandyktar kuragan kazir olar kalanyn soltүstiginde tygyz turyp zhatyr Taralu bojynsha ekinshi til Әzerbajzhan tili Sonymen kүrtter tүrikmender arabtar armyandar kauymdary bar Dini Tegeran turgyndardyn basym kopshiligi musylman shiitter olar halyktyn 96 yn kurajdy Bakajlar halyktyn 2 8 yn kurajdy bul shamamen 200 myn adam Tegeranda hristiandar da bar olarga Armyan apostoldyk shirkeui Orys pravoslavielik shirkeui Asyrlyk shirkeulerinin zhatady Olardyn sany 1979 zhylgy Islam Revolyuciyasynan kejin kүrt tomendep ketti Tegeranda Armyan apostoldyk shirkeui kauymynyn kuramy 120 myn adamnan turady Қalada 42 armyan shirkeuinin prihodtary zhәne koptegen armyan mәdeni ortalyktary mektepter kitaphanalar sport kompleksteri bar 10 mynga zhuyk adam asyrlyk shirkeuge zhatady tagy 5 myn haldaj katolikteri bar olar shygys sүrejlik rәsimderdi ustanady Қalada gүrzhi ortodoks kauymy orys pravoslavtyk kauymy zhәne birneshe inzhildik kauymdar bar Evrej kauymyna 16 18 myn adam kiredi Tegeranda 18 sinagoga bar Қauym karamagynda koptegen mektepter men kitaphanalar bar Zoroastrijlik kauymga 10 myn adam kiredi Қauym ottyn eki hramyn koldajdy Atashkade Baska dini azshylyktarga sunnitter zhatady sikh induister buddister mandejler ezidter sofister kauymdary da bar Tegeran universitetiTegeran universiteti Irannyn tungysh zhәne en iri zhogary oku orny әri gylymi zertteu ortalygy 1934 zh kurylgan Tegeran Universitetinin kuramynda 1974 әdebiet zhәne kogamdyk gylymdar auyl sharuashylygy stomatologiya әsemdik oner zan medicina farmacevtika zharatylystanu gylymdary tehnogoliya teologiya mal dәrigerlik orman sharuashylygy densaulyk saktau baskaru pedogogika ekonomika fakultetteri 35 associyalangan internattar onyn ishinde onkologiya geofizika densaulyk saktau geografiya ekonomika psihologiya sociologiya bajlanys su resurstary gidrologiyasy zhәne tehnologiyasy eksperimenttik medicina gylymi zertteu ortalygy t b bar 1974 75 oku zhylynda 20 mynga zhuyk student okydy 1 5 mynga zhuyk okytushy zhumys isitedi Tegeran universiteti kitaphanasynyn kitap kory 300 myn dana Boskyndar AҚSh tyn Auganstanda zhәne Iraktagy әskeri operaciyalary әserinen Tegeran boskyndardyn kashu ortalygyna ajnaldy olardyn arasynda arabtar tәzhikter hazarlikter bar Boskyndar tez osip zhatkan kalada kobinese arzan zhumys kүshi retinde koldanylady Әleumettik mәselelerKedejlik 1995 zhyly Tegeran turgyndarynyn 27 y kedejshilikte turgan birak tegerandyk kedejlerdin omir dengeji eldin baska ajmaktardagy kedejlerdin omir dengejinen zhogary 1996 zhyly turgyndardyn sauattylyk dengeji 84 7 kurdy ortasha omirdin uzaktygy 70 5 zhyl Kedej tegerandyktar kobiniese kalanyn ontүstiginde turady Olardy bejresmi tүrde tasta turatyndar parsy كوهنشينان kuhneshinan dep atajdy Ajryksha үlken kedej kvartaldar zhәne kala manajyndarynda shogyrlangan turgyndar sany sәjkesinshe 350 zhәne 250 myn adam Ol zherlerlerde әdette imigranttar men boskyndar turady 1978 zhyly Tegerannyn kedej ontүstigi үkimetke karsy narazylyktardyn ortalygy boldy Olardy tolygymen basu mүmkin bolgan zhok Revolyuciyadan kejingi astan kestendi pajdalanyp kedej turgyndar kala manajyna zansyz tүrde koptegen үjshikterdi salyp tastady bul zhumystar tүn ortasynda da zhүrdi 1980 zhyldyn ozinde shalgaj zherlerge 100 myn adam konystandy al 1986 zhyly bul san 450 mynga zhetti Bul Kүrdistan men Auganstannan kelgen koptegen boskyndarynyn saldarynan bolgan edi 1990 zhyldyn basyna Tegeran әkimdigi zansyz salyngan үjshikterdi zhoyu sharalaryn bastady 1991 zhyldyn tamyzynda Bagyrabat konysyn kiratyluy zhergilikti turgyndardyn yzasyn keltirip narazylykty policiya kүshimen toktatuga tura keldi 1992 zhyldyn nauryzynda ardagerler toby shalgaj zherler turgyndarynyn zhagdajy bojynsha Tegeran әkimdigine narazylyk bildirdi Odan kejin bүlinshilikter kajta zhalgasty Bүlinshilikti zhanshu kezinde 6 adam kaza tapty 300 adam zharalandy al kejinnen 5 adam olim zhazasyna kesildi Osyndaj songy үlken narazylyk 1995 zhyly oryn aldy Esirtki Iranda gasyrlar bojy apiyn osirgen 1949 zhyly irandyktardyn 11 y esirtke koldangan Tegeranda esirtkeni 1 3 millionga zhuyk adam koldandy Tegeran Auganstan men Pәkistannan Batyska karaj tarajtyn esirtke trafigynyn ortasynda ornalaskan Basty zholdar Қorasan Sistan zhәne Beludzhistan uәlәjattary Tegeran arkyly ary karaj Tүrkiya men otedi 1999 zhyly Tegeranda 240 myn bolgan birak bul san nakty emes boluy үmkin ojtkeni BҰҰ nyn Iran Densaulyk saktau ministrligimen bagalau ajyrmashylygy 60 kurajdy 2002 zhyly kukyk korgau organdary kүnine 150 200 narkodiler men nashakorlardy ustagan Esirtkinin taraluy olim men kylmystyn osuine alyp keldi Nashakorlykpen kүresu үshin Tegeranda mamandandyrylgan reabilitaciyalyk ortalyktar ashyluda zhәne үgit nasihat zhumystary zhүrgiziledi GeografiyaTegeran soltүstigindegi tau Tegeran Irannyn soltүstigindegi attas uәlәjatynda ornalaskan Ontүstikte kalany Kaspij tenizinen azhyratyp zhatkan tauynyn Elburs zhotasynyn astynda ornalaskan Қala soltүstikten ontүstikke karaj 26 km zhәne batystan shygyska karaj 40 km ge sozylyp zhatyr Audany shamamen 1550 km kurajdy Қala manajynda biiktiktin almasuy 700 metr kurajdy ontүstikte 1100 metr soltүstikte 1800 metr Tegeran 1870 1872 zhyldary rekonstrukciyadan otken eski kaladan zhәne XX gasyrdyn 1940 zhyldardan bastap salyngan zhana kaladan turady Қala kurylys kurylymynda XIX XX gasyrlardyn әdetti kvartaldary basym tik tortburyshty zhelilermen kesilgen kosheler men audandar sayabak fontandar men kop kabatty konakүjler bank kazirgi batyseuropalyk arhitektura stilindegi әkimshilik gimaratar onasha үjler 10 12 kabatty turgyn үjler zhii kezdesedi Koptegen zhana audandar salu әserinen Aryamehr Tegeran Parys zhәne t b kazirgi Tegeran soltүstik soltүstik batys zhәne soltүstik shygyska karaj kenejedi Soltүstik audandar baska audandarga karaganda lastanuga az ushyragan Ol zherde Tegerannyn en aukatty adamdary turady Ortalyk audandarda kobinese kenseler bankter zhәne baska mekemeler ornalaskan Ontүstikte batysta sholge zhakyn karaj aumakta onerkәsiptik kәsiporyndar shogyrlangan Tegerannyn iri kalalaryna Kerezh Rej zhatady KlimatyTegeran soltүstikte Elburs men ontүstik shygysta Deshti Keuir sortandau shol arasyndagy kolbegen zhazyktyk ornalaskan Sondyktan soltүstik audandarda kylima suyk zhine ylgaldy al ontүstik audandarda ystyk zhәne kurgak Tegeran klimaty subtropiktik kurgak bolyp keledi En ystyk aj shilde en suyk kantar Қalanyn geografiyalyk erekshelikterine bajlanysty temperaturanyn terbelis amplitudasy 65 gradus kurajdy Қar әdette karasha men nauryz aralygynda zhauady birak kalanyn koptegen bolikterinde kar kantar men akpanda zhatady Қysta kejde ote katty ayazdar bolady kalanyn sonsha alasa zhagrapiyalyk kendiginin olshegishteri bojynsha Zhyldyk orta molsherdegi zhauyn shashyn molsheri 240 mm kobinese kysta zhauady Zhazda zhauyn shashyn ote sirek Tegeran aua rajyKorsetkish Қan Akp Nau Sәu Mam Mau Shil Tam Қyr Қaz Қar Zhel ZhylAbsolyuttyk maksimum C 21 16 9 2 3 8 14 11 8 3 7 12 21Ortasha maksimum C 7 2 9 9 15 4 21 9 28 0 34 1 36 8 35 4 31 5 24 0 16 5 9 8 22 5Ortasha temperatura C 2 5 4 9 10 1 16 4 22 2 27 9 30 8 29 5 25 4 18 2 11 1 5 0 17 0Ortasha minimum C 1 1 0 7 5 2 10 9 16 1 20 9 24 0 23 0 19 2 12 9 6 7 1 3 11 7Absolyuttyk minimum C 18 23 30 33 37 42 43 43 39 34 29 20 43Zhauyn shashyn normasy mm 37 2 34 37 4 27 8 15 2 2 9 2 5 1 4 0 9 13 7 20 6 36 3 229 9Dereknama World Climate Meteofrance comEkologiyalyk zhagdaj Tegerandagy kozgalys Tegeran әsirese kalanyn ortalyk zhәne ontүstik audandary lastangan auadan zardap shegedi Әr tүrli okpe aurularyn tugyzatyn tumsha kalada zhii kezdesedi Ekologiyalyk zhagdaj Tegerandagy olimnin iri faktorlarynyn biri bolyp tabylady Tegeran әkimdiginin akparaty bojynsha 2006 zhyly tumsha әserinen 10 000 adam kajtys boldy Tumsha koptegen ondiristik kәsiporyndyn shogyrlanuynan pajda bolady Odan baska Tegeranda kogamdyk kolik zhүjesi nashar damygan Tegeran metropoliteni kala audandarynyn shagyn boligin gana bajlanystyrady sondyktan adamdar avtobuspen zhәne zheke kolikpen pajdalanuga mәzhbүr Tegerandagy avtokolikterdin kop boligi 1970 1980 zhyldary arasynda zhasalyngan zhәne kazirgi zamangy ekologiyalyk talaptarga saj emes Ogan kosa Mәһrabat әuezhajy kala manajynda ornalaskan Tegerannyn fizika zhagrapiyalyk orny da үlken үles ojnajdy kala sortandy sholdin solүstik batysynda ornalaskan al tau tizbekteri Kaspij tenizinen keletin ylgal aua kozgalysyna kedergi keltiredi Lastanumen kүresu үshin әkimdik avtoәueskojlardy benzin ornyna sujytylgan gaz koldanuga shakyrady Қalanyn ortalygyna kiru auyr zhүk kolikterge tyjym salyngan Әkimshilik bolinuTegerannyn үlken boligi Tegeran territoriyasynda ornalaskan 1968 zhyldyn zhalpy planynda astanalyk әkimdiginin yurisdikciyana 1800 km zher berildi Bul shekaralardyn syrtynda kurylys zhumystaryn zhүrgizuge tyjym salyngan ojtkeni kalgan zhazyk zher auyl sharuashylyk kazhettilikterge koldanyldy Birak uakyt otisimen auyl konystar Tegeranyn serik kalalaryna ajnaldy Rej zhәne baskalar 1996 zhyly kala shekarasy Tegeran shahristan sheginen shygyp kala shegine Shәmiranat soltүstik Rej ontүstik zhәne Islamshaһar ontүstik batys shahristandarynyn audandary kosyldy Tegeran 22 әkimshilik ajmakka bolingen Bul ajmaktardyn zhalpy audany 707 km kurajdy Қalany 50 kilometrge sozyp Tegeran kuramyna songy bolyp 21 zhәne 22 en үlken ajmaktar kirdi 1991 Tegeran audandary Қalalyk ajmaktarmen katar Tegeran tagy 112 audanga bolingen nahije Olardyn әkimshilik apparattary zhok tek tarihi audan bolyp keledi Әdettegidej audandardyn nakty shekaralary da bola bermejdi Bir audannyn birneshe ajmaktardyn shekarasynda ornalasuy mүmkin bul zhii kezdesetin kubylys Үlken audandar katarynda Қalalyk baskaru Қalalyk baskarudy Islamdyk Tegeran kalalyk kenesi zhүzege asyrady شورای اسلامی شهر تهران Shuroje Eslomije shahre Tehron Kenes kala turgyndarymen 4 zhylga sajlanatyn 15 deputattan turady Islamdyk kenes kalalyk kyzmetterdi baskaruyna kalalyk byudzhetti kurastyru zhәne saktauyna zhәne әkim sajlanuyna zhauapty Sәjkesinshe Tegerannyn әr audanynda Kenestin bolimderi bar Tegerannyn kazirgi әkimi Muhamet Bagyr Ғalibap kyzmetine 2005 zhyldyn kyrkүjeginde kiristi Buryngy әkim Ekonomika әlemdegi en үlken bazar 2003 2004 zhyldar agymynda Tegeran byudzheti 7 72 trillion rial kurdy 9 7 mlrd tenge Sonymen katar municipalitet karyzy 3 4 trillion rial kurajdy 4 7 mlrd tenge Iran astanasy bolganga dejin Tegeran үlken fermerlik auyl bolgan Iranda munajdyn iri korlaryn tabyluymen elde industrializaciya bastaldy Tegeran aukattylygy tez osip kala үlken ekonomikalyk ortagy ajnalyp zhajylyp osti Fermerlik sharuashylyktar kiratylyp olardyn ornyna zauyt fabrikalar zhәne zhana turgyn үj kvartaldary salyndy Өnerkәsip Қazirgi kүnge dejin Tegeran Irannyn en manyzdy ekonomikalyk zhәne ondiristik ortalygy bolyp tabylady Өndiristik kәsiporyndar Iran ondiris onimdemesi bagasynyn 35 yn beredi ol zherde el zhumys kүshinin 30 y shogyrlangan Atap otkende Iranda tutynatyn zhәne elektrondyk ondiristin 50 y Tegeranda shygarylady Mashina zhasau zhәne әrkily damygan 12 ozi kurajtyn zhәne aviaciyalyk zauyt zhondeu zauyttary teledidar zhasau tonazytkysh zhasau zhәne t b himiya onerkәsibi munaj ondeu kurylys materialdaryn ondiru tagam sonyn ishinde үlken temeki fabrikasy zhәne bylgary ayak kiim onerkәsipteri bar Қoloner ondiristeri saktalyp kaldy Өnerkәsiptik kәsiporyndar kobinese kalanyn batysynda shogyrlangan Tegeran men Kerezh arasynda Asa ulken kәsiporyndar ishinde Iran Khodro bүkil kalalyk ajmakty alyp Samand avtomobilderin shygarady Tegeranda kor birzhasy bagaly kagazdar bojynsha mәmile zhasalatyn birzha bar 2006 zhyly birzha tizimine 420 kompaniya tirkelgen Birzha 1968 zhyly ashylgan ozinin zhumysyn Islam revolyuciyasynan kejin toktatyp 1989 zhyly kajta ashylady Tegeran kor birzhasy memlekettik kommerciyalyk emes birlestik bolyp tabylady TransportTәksi Tegeran temir zhәne tas zholdardyn ortalyk toraby Iran siyaykta Tegeran ozinin zhogary sapaly avtomobil zholdarymen әjgili Tegerandagy tas zholdardyn zhalpy uzyndygy 280 km estakada kopirler zholajryktar uzyndygy 180 km Tagy 130 km zhol zhәne 120 km estakada salynyp zhatyr Batystan Tegeranga үsh tas zhol keledi Eski Zhana Kerezh tas zholy zhәne dangyly Ontүstikten dangyly Shejit Tondygoyan dangyly Rәzhaj dangyly zhәne Қauaran dangyly Sulgan Sangan tas zholy Tegerannan soltүstikten shygyp Elburs arkyly Mazandaranga barady Irannyn baska kalalarymen salystyrganda Tegeranda sakina tәrizdi avtozhol zhok onyn ornyna kalany ontүstikten ajnalatyn uzyndygy 32 km zharty sakina bar Үlken magistraldar Tegerandy soltүstikten ontүstikke zhәne batystan shygyska karaj kesip otedi olardyn ishinde Navaba Sefevi dangyly 18 km zhәne Azadi Engelab koshesi 41 km Metropoliten Tegeran metropoliteni 2001 zhyldan beri zhumys istejdi Қazirgi uakytta 4 zheli zhumys istejdi onyn ekeui is zhүzinde bir birinin zhalgasy bolyp tabylady zhәne ortalyk kvartaldardy batystagy kala manajlarymen Kerezh kalasyn bajlanystyrady Tagy bir zheli soltүstikten ontүstikke Rej kalasyna karaj zhүredi 4 shi zheli 2008 zhyly koldanyska berilip әzirge ten 3 stansasy bar Zhelilerdin zhalpy uzyndygy 90 km kurajdy Zhumys istejtin stansalar sany 54 Zhakyn zhyldarda koldanyska tagy 5 zheli kosu zhosparlanuda Metronyn koptegen stansalary ulttyk ornektelgen Mirdamad bulvaryndagy kepteluTemir zhol Ortalyk temir zhol vokzaly Dzhavadije audanynda ornalaskan Osy zherden soltүstik batystagy Zendzhan zhәne Tebirezge temir zhol tarajdy shygystagy Mәshһatka ontүstik batystagy Қoramshakyrga ontүstik shygystagy Jezdke zhәne Bender Abbaska temir zhol tarajdy Vokzal gimaraty 1930 zhyldary ukrain arhitektory Vladislav Gorodeckij zhobasy bojynsha salyngan Tegeran zhelisinde shapshan temir zhol katynasy zhumys istejdi Әuezhaj Tegeranga eki iri әuezhaj kyzmet korsetedi Tegerannyn batysynda eski Mәһrabat әuezhajy ornalaskan 2007 zhyldyn kүzine dejin ol halykaralyk rejsterine kyzmet korsetken Mәһrabat sonymen birge Iran Әskeri әue kүshterinin bazasy Қazirgi uakytta rejsterdin kop boligi imam Homejni atyndagy әuezhajga auystyrdy ol Tegerannyn ontүstiginen 300 km kashyktykta ornalaskan Homejnige әli metro zhelileri zhүrgizilgen zhok birak ol Tegeranmen avtomagistral zhәne temir zholmen katynasady Avtokolikter Tegeranda avtostansalardyn zhelisi bar onda kyzmet etetin avtobustar zheke zhol syzygymen zhүre alady Ortalyk avtovokzal zhәne 4 kosymsha terminal kala toniregindegi katynas үshin arnalgan Ortalyk avtovokzaldan avtobustar Irannyn barlyk kalalaryna ote tomen bagamen zhүredi Өte kop taksi agenttikter bar Әjelderge tәksi degen arnajy kyzmet bar Tәksistter tek kala manajynda gana zhumys istejdi Avtomobildik keptelis Tegerannyn manyzdy problemasy bolyp tabylady Onymen kүresu үshin barlyk kalalyk zholdar үshke bolingen kopshilik koldy zhartylaj shektelgen kiru ruksaty tek nomermen tyjym salyngan avtobus tәksi zhәne zhedel zhәrdem mәshinalary gana koldanady Bukaralyk akparat kuraldaryIrandagy en iri zhanalyk agenttik 1934 zhyly kurylgan IRAA Islam respublikasynyn akparat agenttigi Baska akparat agenttigi Fars Mehr Өkimetke oppoziciya kurajtyn zhanalyk agenttik Iran Doht Kaliforniyada ornalaskan birak Tegeranda habar taratu mүmkindigi bar Zhanalyktar agylshyn BBC Persian zhәne francuz tilderinde de zhariyalanady Negizgi kүn sajyngy periodty basylymdar Dzhomhuri je Islami je Risalat Kejhan Ahbar Tehran Emruz i Etelaat Tehran Times Kayhan International Iran Daily Iran News agylshyn tilinde shygady Trandagy en belgili kәzit Hamshehri de Tegeranda shygady Basylym 1992 zhyly astanalyk municipalitetpen kuryldy Iran kәziti memlekettik kүn sajyngy zhalgyz basylym bolyp tabylady Iran dy Irannyn akparat agenttigi IRAA shygarady Teledidar men Tegeranda ornalaskan memlekettik Islam Iran respublikasynyn teleradiohabary bojynsha ujymy zhauapty IRIB onyn karamagynda 13 men 8 radiostanciya bar Irannan baska IRIB baska elderge de zhariyalanady olardyn ishinde Armeniya Tauly Karabah Respublikasy Resej Federaciyasy Қytaj AҚSh zhәne Ұlybritaniya MәdenietUәli Asyr bulvary Uәli Asyrdagy botik kiim t b tauar satatyn shagyn dүken Uәli Asyr parsy ولی عصر bulvary Tegerannyn iskerlik zhәne bejresmi omirinin shogyrlanuy Bul Tegerandagy en uzyn koshelerinin biri ontүstikten soltүstikke karaj 18 kilometrge sozylyp zhatyr Uәli Asyrdyn abyrojly soltүstik kvartaldar bojynda koptegen karzhy mekemeler elshilikter kymbat mejmanhanalar botikter zhәne baska da mekemeler shogyrlangan Uәli Asyr turistter men tegerandyktardyn sүjikti demalys orny әsirese zhastardyn Uәli Asyr bulvarynda Tegeran territoriyasynda alkoldi susyndardy ishuge әjelderge bastaryn zhappaj kiruge bolatyn zhalgyz oryn bar ol Ermen kluby Tegeranda iri hristian ermender diasporasy bar olarga үkimet sharap ondiruge zhine ony zharatuga ruksat berdi bul zhagdajdy Tegerannyn kalgan turgyndary ozderine tiimdi koldanady ojtkeni Islam revolyuciyasynan kejin Islam zandaryn kadagalau әldekalaj tomendedi Murazhajlar Қalanyn en tanymal murazhajy Arheologiyalyk murazhaj Abgine murazhajy zhәne keramika arnalgan Rea Abbasi murazhajynda zhәne korkem zhazudyn үlgileri saktalgan Rassam murazhajynda kilem onerinin mektebi bar murazhajda sirek kezdesetin kilemder zhinalgan Ұlttyk murazhajda Iran Bastan Muzeum islamga dejingi Irannyn arhelogiyalyk olzhalary saktalgan Қalada Antropologiyalyk murazhaj Islam oneri murazhajy hrustal marzhan altyn zhәne lazuritten zhasalgan asyl bujymdary bar Shyny zhәne keramika murazhajy ornalaskan Iran ortalyk bankinin Shah asyl tastar murazhajy erekshe kozge tүsedi Ol zherde shahtarynyn tәzhi saktalgan ornalaskan Keshen birshene sarajlar men pavilonnen turady olardyn kejbirlerinde Iran mәdeni mura ujymy ornalaskan Shahram sarajynda Әskeri murazhaj bar baska pavilondarda Su murazhajy Korkem oner murazhajy Bahzad murazhajy zhәne baskalar Shyny zhәne keramika murazhajy Қazirgi onerdin murazhajy Kilem murazhajy Saadabadtagy Ak saraj Tochal tauyna korinis Sәulettik eskertkishter Tegerannyn Sәulettik eskertkishterinin kobinisi Қazhar әuletine zhatady Kolestan sarajy en tanymal 1979 zhylga dejin shah rezidenciyasy zhәne meshiti Saraj murazhajga ajnalgan Koktem Alanynda Meidan e Baharestan 1830 zhyly Nәsirten shah salgyzgan kazharlyk Shejit Mutagari Meshiti ornalaskan meshit 3700 m audandy alyp zhatyr meshit ishinde sirek kezdesetin oyumen әshekejlengen galereyalar bar Meshitte tagy da Teologiya Fakulteti zhumys istejdi 1971 zhyly Tegeranda irandyk monarhiyanyn 2500 zhyldyk kurmetine oraj Bostandyk Munarasy Azadi salyndy Munara үstine liftpen kotirilip kar baskan tau shyndaryn tamashalasa bolady Қalanyn ontүstiginde Beheshte Zahra ziratynda Imam Homejni Mazary ornalaskan keshene uzyndygy 91 metr 4 meshit munarasy kiredi Қalanyn soltүstigindegi Saadabad sarajy shahtyn buryngy zhazdyk rezidenciyasy Keshenge birneshe saraj men sayabak kiredi Onyn zhanynda Niavaran sarajy ornalaskan 2007 zhyly Tegeranda telemunarasy salyndy uzyndygy bojynsha 435 m әlemdegi tortinshi telemunara Mazar tүnde Golestan sarajySayabaktar Tegeranda 800 ge zhuyk sayabaktar bar Daneshchzhu Sa ej zhәne Shatrandzh sayabaktary en tanymal Revolyuciyaga dejin Shah sayabagy bolyp atalgan Mellat sayabagy kaladagy en үlken sayabaktardyn biri Қalanyn ortalygynda Tegeran Universitetinin kasynda Lale sayabagy ornalaskan Onyn shygys zhagynda Auyl sharuyshylygy murazhajy al batys zhagynda Қazirgi onerdin murazhajy soltүstik batysynda Kilem murazhajy ornalaskan Niavaranda Dzhamshiliya sayabagy bar ol zherde tegerandyktar ozderinin bos uakyttaryn otkizedi Sayabakta ashyk ashtarattar men mejmanhalar onalaskan Shahri Bazi sayabagy Islam revolyuciyasyna dejin Aj park attrakciondardyn oryny Oransan zor Chitgar sayabagy kala shetinde ornalaskan Sayabak parsy stilinde salyngan korkem ormandar men zhasandy kolder bar kaladan metromen zhetuge bolady Niavaran sayabagyndagy saraj Dzhamshidiya sayabagyndagy mejmanhana Bilim zhәne gylym Tegeran ortalyk Aziyadagy manyzdy gylymi bilim ortalyk Tegerandagy algash zhogary bilim oku orny 1851 zhyly ashyldy Dar ul Funun Tegeran Universiteti 1933 zhyly negizdelgen bul Irandagy birinshi ulttyk universitet zhәne eldegi en iri bolyp tabylady Қalada 50 ge taman zhogary oku orny ornalaskan olardyn ishinde Imam Ali atyndagy Әskeri oficerlik universitet Memlekettik Әskeri dәrigerlik universitet Zhogargy distanciyalyk bilim instituty Farabi Teoriyalyk fizika zhәne matematikanyn instituty Nargajshylyk instituty Polimerler zhәne munaj onimderin zertteu Iran instituty Telekommunikaciyalardyn Iran universiteti Munajdy zertteushi institut Kerezhdik erkin islam universiteti Medicina universiteti Bakiyatolla medicina universiteti Policiya universiteti Rej erkin islam universiteti Rudehen erkin islam universiteti tegerandyk hadykaralyk universiteti tegerandyk erkin islam universiteti Birinshi bolim tegerandyk erkin islam universiteti Ortalyk bolim tegerandyk erkin islam universiteti Soltүstik bolim tegerandyk erkin islam universiteti Ontүstik bolim tegerandyk erkin islam universiteti Medicina instituty Tegeran universiteti Dәrigerlik gylymdardyn Tegeran universiteti Tegeran koldanbaly gylymdar zhәne tehnologiyalardyn universiteti tegerandyk universitet Hadis tegerandyk ekologiya universiteti Әmir Kәbir tehnologiyalyk universiteti Tusi tehnologiyalyk universiteti Shәrip tehnologiyalyk universiteti Allama Tabatabaj universiteti Әl Zahra universiteti Aerodinamika universiteti Bager Alolum universiteti Zhogary tehnologiyalar universiteti Bejneleu onerlerinin universiteti Imam Sadeka atyndagy universitet Imam Riza atyndagy universitet Imam Қusajyn atyndagy universitet Beheshti Dәrigerlik gylymdardyn universiteti Shahed Dәrigerlik gylymdardyn universiteti Ғylym zhәne tehnologiyalar universiteti Әleumettik korgau universiteti Tarbiate Moallem universiteti Tarbiate Modarres universiteti Malek Ashtar tehnologiyalar universiteti Shahed universiteti Shahid Beheshti universiteti Halykaralyk katynastar mektebi Ekonomikalyk gylymdap mektebi Bүkil Iran bojynsha zhәne Tegeranda universitetter memleket kadagalauy astynda Osygan karamastan studenttik omir oppoziciya kalyptasuynyn ortalygy bolyp tabylady 1979 zhylgy Islam revolyuciyasyna studentter karkyndy katysty 1999 zhyldyn zhazynda Tegeran universiteti studentteri bүlik shygaryp tәrtipsizdik baska da universitetterge tarap 6 kүnge ulasty Tegeran universiteti Bejneleu onerleri kolledzhi Tegeran universiteti meshitinin munaralary Korkemoner Birinshi kinoteatr 1904 zhyly ashyldy Қazirgi uakytta Iran astanasynda 70 ten astam kinoteatr zhumys istejdi olardyn irileri Pejvand Europa zhәne Afrika tegerandyktardyn irandyk zhәne shetel filmderin koruge mүmkindikteri bar alajda en basty filmder mәdeniet ministrliginin tekserisinen otedi Tegeran Abbas Kiarostami Moksan Mahmalbaf Samira Mahmalbaf Mәzhit Mәzhidi zhәne baskalar siyakty tanymal rezhisserlerdin otany bolyp tabylady Tegeran bejnesi Vkus vishni Kiarostami 1997 degen filminde daralanady filmde Tegeran kosheler omirinin әrkilygy zhaksy korsetilgen zhәne Nәsirten shah kinozvezda tarihi komediyasy Mahmalbaf 1992 Irandagy kinematograftyn kalyptasuyn tarihynyn erkin interpretaciyasy Tanymal kenes detektivi Tegeran 43 atyna karamastan Tegeranda tүsirilgen zhok tegerandyk korinister pavilondarynda zhәne Bakidyn tarihi audany Icheri Sheherde tүsirilgen Tegeran simfoniyalyk orkestri Rudaki teatrynda oner korsetedi zhәne 1971 zhyldan bastap Қalalyk teatrda Ogan karamastan teatr korkemoneri Iranda ajnymaly tanymaldykpen pajdalanady әsirese zhastar arasynda Tegeran siyakty үlken megapoliste bayastar kojylatyn үsh ak teatr zhumys istejdi Teatr e shehr Қalalyk teatr Rudaki zhәne Bahman Қalgan teatr zaldary muzykalyk kojylymdarga koldanylady Tegeranda zhәne bүkil Iranda teatr onerinin erekshe tүri Tazije تعزیه ot arabsha azaly үlkenirek әjgilikpen pajdalanady Tazije zharatylysy bolek teatr zhanry dini dәstүrlerden tarajdy Mundaj bayastardyn syuzheti ajnala bir okigaga bajlangan imam Қusajyn ibn Әlidin Kerbaladagy Halifa Yazidpen shajkastagy olimi Osyndaj bayastar Shahsej vahsej mejramynda asa kop kojylady Ashur kүni Teatrdyn bul tүri Iranda XIX gasyrda Nәsirten shah biligi kezinde pajda boldy Onyn zheke bujrygy bojynsha Tegeranda osy bayastar ojnalgan үlken Ұlttyk teatr Teki je doulat salyndy Bul teatr 1930 zhyldarda Tegeran rekonstrukciyasy kezinde zhojyldy birak Tazije osy kүnge dejin bar Tegerandagy festivaldar tegerandyk halykaralyk kinofestival 1971 zhyldan Halykaralyk kinofestival Fadzhr 1982 zhyldan bastap zhyl sajyn akpanda otkiziledi 1987 zhyldan bastap zhyl sajyn mamyrda otkiziledi әlemdegi en iri zhәrmenkeler biri XIX kitap zhәrmenkesi 55 000 sharshy metr audanda otkizildi kitap saudasynan 12 mln AҚSh dollary tүsti 2002 zhyldan bastap zhyl sajyn akpanda otkiziledi Korkemoner festival 2004 zhyldan bastap zhyl sajyn otkiziledi Sport Astanalyk FK Persepolistyn zhankүjerleri Azadi stadionyndagy Қyzyl armiya Tegeran Ortalyk Shygysta otken algash kala boldy 7 inshi zhazgy Aziya ojyndary Tegeranda 1974 zhyly otti Ojyndarga 25 memleketten 3010 sportshy katysty Olardy kabyldau үshin kalanyn soltүstik batysynda olimpiada auyly salyndy Tegeranda Irandagy en iri stadion Azadi Erkindik ornalaskan syjymdylygy 100 000 korermenge dejin stadionda futboldan Iran kuramasy zhattygady Zhәne premer liganyn manyzdy ojyndary otkiziledi Baska iri arenalar Shahid Dastgerdi Shahid Shirudi zhәne Tahti Iran premer ligasynda zheti tegerandyk komanda bar Esteglyal Persepolis Saba Batteri Pajkan Rah Ahan Temir zholdar Paas Tegeran Sajpa klub bazasy Kerezhde ornalaskan Taһran manajy Shәmiran zhәne Derbend kalalyk kvartaldar zhanynda tau shangy kurorty ornalaskan Tau shangy kompleksi Toshal tauynda kamdangan zhәne biiktigi bojynsha әlemde 5 shi oryn alady Ol 1976 zhyly salyngan Komplekstin en biik nүktesin 3730 m Derbendpen kanat zholy bajlanystyrady Toshal bokterinde konak үjler ornalaskan Tegeran manynda tagy da tau shangy kurorty Dizin ol zherde snoubordingten әlem chempionaty otkizildi zhәne Shemak ornalaskan Ab Ali zherinde tennis korttary zhәne ippodrom bar Bauyrlas kalalarGavana Kuba 2001 Dushanbe tәzh Dushanbe parsy دوشنبه Tәzhikstan 12 nauryz 2001 Erevan Armeniya 1993 Armeniya 2010 Venesuela 2005 Minsk Belarus 2006 Mәskeu Resej 2004 Bejzhin kyt 北京 Қytaj 10 sәuir 1999 Pretoriya Ontүstik Afrika Respublikasy 2002 Seul Ontүstik Koreya 1963 Los Andzheles AҚSh 1972 Қyzykty akparattarTegeran soltүstik Sahara endigimien birdej ornalaskan birak zhyldyn eki ajynda Tegerandy kar basyp zhatady Tegeran әkimdigi kalany zhasyldandyru bojynsha bes zhyldyk zhospar kurdy zhospar bojynsha 15 million agash otyrgyzylu tiis Tegeranda Ortalyk zhәne Tayau Shygystagy en үlken transporttyk razvyazka salynyp zhatyr byudzheti 20 trln rial iran kirak sogysy kezindegi komandir Ahmat Mәtebeselen aty berildi Tegeran Tayau Shygystagy en kymbat kalalar arasynda tortinshi orynda tur zhәne Abu Dabi zhәne әlem bojynsha 77 Tegeran Battlefield 3 ojynynyn syuzhettik zhelisinin ortalyk kalasy bolyp tabylady SuretterPanoramalyk korinis Tegeran panoramalyk korinisi Tүngi panoramalyk korinisDerekkozderTegeran әkimdigi Basty derekkozinen muragattalgan 13 kazan 2008 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 4 tamyz 2008 World Gazetteer World largest cities per geographical entity Arhivtagy koshirme Basty derekkozinen muragattalgan 30 mausym 2007 Tekserildi 30 mausym 2008 Krupnejshie goroda Azii Sovremennyj Tegeran Muragattalgan 26 kazannyn 2012 zhyly Spisok gorodov mira po chislennosti naseleniya Iran news Muragattalgan 18 kazannyn 2012 zhyly تاريخچه تهران تهران چگونه پایتخت شد Ahmad Kasravi Karvand e Kasravi ed Yahya Doka Teheran 1973 pp 273 83 Hamd Allah Mostawfi Nozhat al qolub ed et tr Le Strange str 53 60 Mina Marefat The protagonists who shaped modern Tehran Iran Chamber Society History of Iran Iran Iraq War 1980 1988 Vozmushyonnye grazhdane sozhgli neskolko zapravok Tehran Political situation La Foresterie Urbaine Et Periurbaine Teheran LookLex Encyclopaedia All about Oscar Eliz Sanasarian Religious Minorities in Iran Cambridge University Press Cambridge 2000 ISBN 0 521 77073 4 Djavad Salehi Isfahani Mobility and the dynamics of poverty in Iran What can we learn from the 1992 95 panel data Mimeo 10 11 2003 BҰҰ Damu Bagdarlamasy Human Development report of the Islam Republic of Iran 1999 Mike Davis Le pire des mondes possibles De l explosion urbaine au bidonville global La Decouverte 2006 ISBN 978 2 7071 4915 2 p 31 Bijan Nissaramanesh Mike Trace Marcus Roberts L apparition de la reduction des risques en Iran Bulletin 8 Programme politique des drogues de la Fondation Beckley juillet 2005 Illicit drugs Situation in the regions neighbouring Afghanistan and the response of ODCCP United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention 2002 E Razzaghi A Rahimi M Hosseni A Chatterjee Rapid Situation Assessment RSA of drug abuse in Iran Prevention Depart State Welfare Organization Ministry of Health I R of Iran and United Nations International Drug Control Program 1999 Commandeur des forces de la police des stupefiants de Teheran Mehdi Aboui cite A William Samii Drug Abuse Iran s Thorniest Problem The Brown Journal of World Affairs Volume IX 2 hiver printemps 2003 BBC NEWS Middle East Iran smog kills 3 600 in month Tehran Administrative Districts Tehran Budget Insufficient http wikimapia org 12237941 ru Issledovatelskij institut neftyanoj promyshlennosti Tehran Economy Tehran Traffic amp Transportation Meshhed svyashennyj gorod shiitov وب سایتهای ایرنا Irna Muragattalgan 23 tamyzdyn 2008 zhyly FarsNewsAgency خبرگزاري فارس MehrNews com Iran Iranian Nuclear political world sport Cultural economic SocialAndOccations news and headlines Women of Iran The Community IranDokht com صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران Armenian Club Drinking Tehran dry Le cinema iranien emporte la revolution Telephone amp Address of cinemas in Tehran Iran The Search Engine that Does at InfoWeb net http www mibf ru fairs MIBF 2005 Additional id 127 Tehran 1974 Asian Games photo attached Tehran Sports amp Activities TripAdvisor http el mos ru cgi bin pbl web vid 2 amp osn id 0 amp id rub 2368 amp news unom 35877 Muragattalgan 5 kantardyn 2009 zhyly 15m Saplings to Be Planted on National Lands Ghalibaf Proposes New Name for Biggest Overpass in Middle East Tehran Middle East s 4th Most Expensive CitySyrtky siltemelerҮkimettik Tegeran әkimdiginin resmi sajty parsy Tegeran әkimdiginin resmi sajty agylshyn Akparattyk portal parsy Tegeran Islam kenesi parsy Muragattalgan 26 karashanyn 2011 zhyly Қozgalysty kadagalajtyn ujym parsy Resmi Sary better parsy Muragattalgan 28 akpannyn 2009 zhyly Baska Tegeran aua rajy Tegeran kartasy Қalanyn nazar audararlyk oryndary Tegeran kosmostan Tehran 24 Қazirgi Tegeran fotosuretterinin kollekciyasy Muragattalgan 24 shildenin 2008 zhyly Eski Tegeran Muragattalgan 12 kyrkүjektin 2008 zhyly Besporyadki v Tegerane mausym 2009 Video Muragattalgan 7 shildenin 2014 zhyly Bul makala kazaksha Uikipediyanyn tandauly makalalar tizimine enedi