Зират рулық қауымдық бейіттердің жалпы атауы Дәстүрлі қазақ қоғамында зират рулық сипат алған Зираттар Н И Ткаченко суре

Зират – рулық-қауымдық бейіттердің жалпы атауы. Дәстүрлі қазақ қоғамында зират рулық сипат алған.

Зираттар. Н.И. Ткаченко суреті. (Львович Д. По киргизской степи. Путевые очерки (Петроград, 1914) атты еңбектен.)

Жергілікті ерекшеліктер

Жергілікті ерекшеліктерге байланысты халық тілінде зират зират басы, бейіт басы, тамның басы сияқты іргелес ұғымдар бірінің орнына бірі қолданыла береді. Осыған байланысты бейіт, мола, там кейде зират мағынасын білдіреді. Зират көбінесе ауыл сыртында, қыстауларда болады. Зираттың көшпелі ортадағы айрықша маңызы жөнінде Ш. Уәлиханов былай деп жазды: «Молалар әрқашан қырат жерлерге, керуен немесе көш жолдарына және өзен мен көл бойына орналасады. Бұл жүргінші адам өлгендердің басына ерекше аят (бата) оқып кетсін деген мақсатпен жасалынады».
Зираттың қасынан көлікпен өткенде «иманды болыңыздар» деп бет сипап өту дәстүрі бүгінгі таңда да сақталған. Сондай-ақ, атты адам зират тұсынан өткенде атынан түсе алмайтын жағдайда болса оң аяғынан үзеңгісін шығарып «сіздер барған жерге біз де барамыз, қияметтің күні жақын» – деп дұға қылған. Ал, егер зираттар шалғайда орналасса немесе қарт кісілер денсаулығына байланысты зират басына бара алмайтын болса зираттардың төбесі көрінген жерден зиратты бетке алып Құран бағыштау үрдісі де қалыптасқан.

Қалыптасқан дәстүрлер

Зираттар. Қарқаралы. 2010. ОМЭЭ – материалдарынан.

ХХ ғасырдың екінші жартысына дейін зираттар көбінесе рулық-тайпалық принцип бойынша қалыптасты. Қазіргі уақытта бұл дәстүр бірте-бірте жоғалып барады. Сонымен қатар, қазір осы салада бұрын оңды-солды болмаған жаңа үрдіс қалыптасты: өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап ескерткіш көктастарына қайтыс болған адамның суретін қоя бастады. Марқұмның мүсінін, кейде тұтас ескерткішін орнату салты қалыптасты. «Суреттер жан сұрайды» деген сенімге орай исламдық қағида мұсылман зираттарына сурет, мүсін, ескерткіш қоюға тыйым салады.
Ғалымдар Х. Арғынбаев пен С. Әжіғали XIX ғасыр мен XX ғасыр барысында қойылған құлпытастардың, әдетте, жақсы өңделіп, сыртына ою-өрнек жүргізілетіндігін, сыртқы кескіні мүсінделіп жасалатындығын, тіршілігінде ол адам ұсталықпен айналысса, құлпытаста оның құрал-саймандары бейнеленгендігін жазды. Бұл үрдіс көбінесе Батыс Қазақстан өңірінде орын алған.
Ерте кезде марқұмның жылында, асында бәйге беретін болған. Мұны «құр бәйге» деп атаған. Қайтыс болған адам аттың тұяғының дүбірін естиді деген ниетпен бәйге жолы зираттың жанынан өткізілеген.
Қазақ жерлеу дәстүрінде арнайы соғылған қоршауды қолдану үрдісі қалыптасты. Мәйіттерді жерлейтін аумақтың сыртында тас, құм немесе кірпіштен қалап үлкен қоршау жасайды. Оны кейбір өңірлерде, мысалы, Жетісу және Шығыс өңірлерінде қорған деп атайды. Оның орта тұсына кіретін есік орнатылады. Пішіні киіз үй тәрізді дөңгелек немесе төртбұрыш болып келеді.

Қауымдық зират

Зуқа батыр мен оның елінен шейіт болған жандарға арнап тұрғызылған құлақты қорған. ШҰАР. Алтай аймағы, Көктоғай ауданы, Белбұлақ күзеуі (ішкі көрінісі). ОМЭЭ – материалдарынан.

Әрбір атаның өзінің қорғаны болған. Қауымның мүшелерін әлеуметтік дәрежесімен, ата-баба жолымен айқындалатын мәртебесіне қарай мұндай қауымдық зират ішінен дүниеден озғаннан кейін жерленетін орын алдын ала белгіленеді. Мысалы, жасы кіші болсада ата баласына зираттың төр жағынан орын белгіленеді. Қазақы дәстүр бойынша қауымдық зираттарда ерлі-зайыпты адамдар қатар жерленеді. Бір қоршаған зираттың ішіне топталған адамды жерлеу ерекше жағдайларда да орын алады. Мысалы, жаугершілік заманда жау қолынан қапыда мерт болып, шейіт кеткен жандарға арнап үлкен қоршау тұрғызып бір жерге жерлеу үрдісі қалыптасқан. Бұл жағдайда туысқандық принцип ескерілмейді. Бір мезетте көп адам қырғынға ұшыраған жағдайда оларды бір зиратқа жерлеген. Зұлмат, апат, табиғи апат, зілзала жаугершілік заманда дұшпандар тарапынан қырғынға ұшыраған жағдайда орын алған.
Шейіттерді еске түсірудің белгісі ретінде арнайы тұрғызылған зират (қорған) қоршауын айналдыра құлақ деп аталатын биіктеу үшкіл «белгі» жасаған. Олардың саны шейіт кеткен жандардың санымен бірдей. Егер шейіт болғандардың саны көп болса, мұндай құлақты зираттың (қоршаудың) бірнешеуі тұрғызылады. Мысалы, 1928 жылы Алтайдағы Белбұлақта отырған Зуқа батырдың ауылын шапқанда құрбан болған 61 жанға арнап кірпіштен қаланған қорғанға шейіт санына сай құлақ тұрғызған.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Ибрагимов И.И. Этнографические очерки киргизскаго народа. РТ. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. Вып.II. Статьи по этнографии, технике, сельскому хозяйству и естественной истории. М., 1872;
Львович Д. По киргизской степи. Путевые очерки. Петроград: Изд. Д.Ф. Девриена, 1914;
Казаки. Сборник статей антропологического отряда Казакстанской экспедиции АН СССР. Л., 1927; Тарихи ескерткіштер мен археология ескерткіштерін сақтау жөнінде. Алматы, 1951;
Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985;
Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХIХ нач. ХХ вв). Алматы: Ғылым, 1991; С. Әжіғали. Архитектура кочевников – феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). Алматы: НИЦ Ғылым, 2002;
ҚР МОМ – материалдарынан;
ОМЭЭ – материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9