Координаттар 43 06 с е 46 53 ш б 43 100 с е 46 883 ш б 43 100 46 883 G O Я Дағыстан Республикасы авар Дагъистаналъул Рес

Координаттар: 43°06′ с. е. 46°53′ ш. б. / 43.100° с. е. 46.883° ш. б. / 43.100; 46.883 ^(G) ^(O) ^(Я)

Дағыстан Республикасы (авар. Дагъистаналъул Республика, әз. Dağıstan Respublikası, лезг. Дагъустандин Республика, Дагъистала Республика, құм. Дагъыстан Джумгьурият, Дагъусттаннал Республика, Дагъустандин Республика, шеш. ДегIeстан Республика) — Ресей Федерациясының Солтүстік Кавказ федералды округінің құрамына кіретін ең оңтүстікте орналасқан республика.

Ресей Федерациясының субъектісі

Дағыстан Республикасы
Республика Дагестан
авар. Дагъистаналъул Республика
әз. Dağıstan Respublikası
лезг. Дагъустандин Республика
Дагъистала Республика
құм. Дагъыстан Джумгьурият
Дагъусттаннал Республика
Дагъустандин Республика
шеш. ДегIeстан Республика


Дағыстан туы	Дағыстан елтаңбасы

Елордасы

Махачқала

Жер аумағы

Барлығы
% су беті

50 270 км²
0,4

Жұрты

Барлығы
Тығыздығы

▲3 153 857 (2022)

62,74 адам/км²

Барлығы, ағым. баға
Жан басына шаққанда

285,3 млрд руб. (2010)

78,3 мың руб.

Федералды округ

Экономикалық аудан

Солтүстік Кавказ

Мемлекеттік тілі

орыс, авар, ағұл, әзірбайжан, , құмық, , лезгин, ноғай, , , , , шешен

Республика президентінің м.а.

Үкімет төрағасы

Халық кеңесінің төрағасы

05

RU-DA

Уақыт белдеуі

()

Ресми сайты:

http://www.government-rd.ru/

Астанасы — Махачқала қаласы.

1921 жылдың 20 қаңтарында құрылған.

Дағыстан оңтүстігінде Әзірбайжанмен, оңтүстік-батысында Грузиямен, сондай-ақ Ресейдің батысында Шешен Республикасымен, солтүстік-батысында Ставрополь өлкесімен және солтүстігінде Қалмақстан Республикасымен шектеседі.

Этимология

Өз заманында Дағыстан әр түрлі тарихи кезеңдерге байланысты «Албания», арабтарда «Ард ас-Сарир», ал грузиндер «Лекетия» деп атаған.

«Дағыстан» - сөзі түркінің «дағ» - тау, парсының «стан» - ел, мемлекет деген сөзінен, «Таулы ел» деген мағына береді.

Географиясы

Кавказдың солтүстік-шығысында орналасқан, солтүстігінде - ойпат, ал оңтүстігінде - Үлкен Кавказ тауы орналасқан. Жер көлемі шамамен солтүстіктен оңтүстікке дейін 400 км, ал батыстан шығысқа дейін 200 км болады.

Гидрография

Шығыстан Дағыстан аумағын Каспий теңізінің сулары шайып жатыр. Республиканың оңтүстігі мен орта бөлігін Үлкен Кавказдың таулары мен тау бөктерлері алып жатыр, солтүстікте Каспий маңы ойпаты басталады.

Өзендер

Республиканың орталық бөлігінен Терек және өзендері ағып өтеді.

Дағыстанда 6255 өзен ағып жатыр (оның ішінде ұзындығы 25 км-ден асатын 100 негізгі және 100 км-ден астам су жинағыш, 185 кіші және 5900-ден астам ең кіші өзен), олардың ең ірілері Терек, , , Рубас салалары бар.

Көлдер

Андиор немесе Кезеноям көлі (Ботлих облысы, Солтүстік Кавказдағы ең үлкен және ең терең тау көлі)
Нижнетерск көлдері
Ақкөл көлі – Махачқала

**Дағыстан жағрапиясы**

Кавказ картасы		Дағыстанның физикалық картасы

Рельеф

Сулақ каньоны
Ершік тау
Шамиль ауданындағы каньон

Салта шатқалы (), Дағыстан, 1904 жылдың сәуірі

Таулар 25,5 мың км² аумақты алып жатыр, ал Дағыстанның бүкіл аумағының орташа биіктігі 960 м.Ең биік нүктесі (4466 м).

және Терско-Құма және Терско-Сұлақ ойпатының көп бөлігі теңіз деңгейінен 27 м төмен жатыр.

Тарих

Тарихи аймақтар

Толық мақаласы:

Дағыстан әрқашан тарихи-географиялық аймақтарға бөлінген: , , , , , , және т.б.

Палеолит

Дағыстан аумағы шамамен 2 миллион жыл бұрын мекендеген: Приморск Дағыстанындағы Рубас-1 учаскесі (2,2-2,3 миллион жыл бұрын), сонымен қатар және 2 учаскелері, Мұхкай 1, Мұхкай 2 қабат 80 (1,8 миллион жыл бұрын), Мұхкай 2 қабат 129 (2,5-тен 1,9 миллион жыл бұрын), Гегалашур 1-3, Ругужа, Ұрма-1 Орталық Дағыстанда.

Айникаб-1 алаңында ежелгі адамдардың отты игеруі шамамен 1,7 миллион жыл бұрын, бірақ 1,24 миллион жылдан кешіктірілмейді.

Дарвагчай өзенінде жарты миллион жылдан астам тұрақ.

Антикалық дәуір

Біздің дәуіріміздің басында қазіргі Дағыстанның бір бөлігі Кавказ Албаниясының құрамында болды.

Ортағасыр

Бұл кезде Дағыстанның жазық бөлігі Хазар қағанаты мен Ғұн патшалығының құрамында болды. Жағалау аймағында көптеген ғұн-хазар қалалары, соның ішінде Семендер, Варачан және т.б.

10 ғасырда аварлардың ауылдары астанасы болатын ерте феодалдық патшалығының ықпалында болды. Билеушілер әулеті, христиандар, парсы шахиншахтары-сасанидтермен туыстас болды. Ал лезгин тілді халықтар астанасы Цахурмен біртұтас мемлекеттік құрылым Лекияға біріктірілді.
7 ғасырда Дербент пен халифаттың ең маңызды бекінісіне айналды, ал ислам еніп кетті. 9-11 ғасырлар аралығында Дербент әмірлігі құрылды.
11-12 ғасырларда христиан Сарир қирандыларында авар нутсалдомы қалыптасты. Алайда Шамхалаттың ерте тарихы анық емес. Кейбіреулер қаласын бірінші астана, мұрагері деп таниды, басқалары Алтын Орда қаласы , ал басқалары таудағы ауылын таниды.
1239-1240 жылдары татар-монғолдар ішкі Дағыстанға басып кірді. Татар-моңғол жасақтары Каспий аймағынан өтіп, Оңтүстік Дағыстанға, одан Шаухалдом жеріне басып кірді.
XIV ғасырдың аяғында – Дағыстан халықтарының Темірланмен күресі. 1395 жылы Темірлан Дербент өткелі арқылы Дағыстан жеріне келеді. Оның әскерлері Дағыстан халқын жойды, өйткені бірқатар Дағыстан феодалдары Темірланның жауы - Тоқтамысты қолдады.
17 ғасырда Дағыстанда ислам ақыры және барлық жерде тарады. Дагестандықтар Солтүстік Кавказда исламды тарата бастады.

XVI—XVII ғасырлар

16 ғасырдан бастап Дағыстан аумағында Тарков Шамхалаты құрылды, ол басқа Дағыстан мемлекеттік құрылымдарымен (Газикумух, Кайтаг, Авар және т.б.) қарым-қатынаста болды.
1577 жыл – Астрахан губернаторы Лукьян Новосильцев Терек өзеніндегі Теркі бекінісінің негізін қалады. Дәл осы күн – Терек казак әскерінің туған күні.
1594 жылы Федор Иванович патшаның әскерлері Таркиде таққа өз қолбасшысын орнату үшін губернатор Хворостининнің қолбасшылығымен Тарков Шамхалатына қарсы жорық жасады. Орыс әскерлері Таркиді алды, бірақ Шамхал әскерлері тосқауыл қойды. Воевода Хворостинин грузиндердің шамхалатқа кандидатпен келуін күтпей, Дағыстанды тастап, блокаданы бұзып, Терекке оралуды шешті. Отрядтың төрттен бір бөлігі ғана Терекке оралды (барлығы 2500-дей адам болды).
1601 - Дағыстандағы түрік басқыншыларына қарсы лезгиндердің, лактардың, рутулдардың, цахурлардың, даргиндердің көтерілісі басталды.
1604 жылы Борис Годунов патша тұсында И.Бутурлиннің қолбасшылығымен жорық жүргізілді. Ресей әскерлері Таркиге басып кіріп, Дағыстан аумағындағы стратегиялық маңызды нысандарды басып алды.
1616 ж. – Ендірей билеушісі Сұлтан-Махмұт патша I Михаилге Ресей бодандығына қабылдау туралы өтінішпен хат жолдады.
1621 - Тарковский шамхалының ұлы Әмір-Мырза Мәскеуге әскери көмек сұрап келді.
1627 - патша Михаил Федорович билеуші Айдемирді Ресей бодандығына қабылдау туралы хатқа қол қойды.
1631 - Кайтаг умци Рустам хан Ресей бодандығына кіруге ниет білдірді және өзінің елшісі Джемшидті орыс сарайына жіберді.
17 ғасырда феодалдық бытыраңқылық пен ішкі күйзеліс нәтижесінде Дағыстан Шамхалаты тағдырларға ыдырай бастады. Сонымен қатар, шамхалдар республикалық қауымдар мен олардың одақтарын («еркін қоғамдар» деп аталатындар) бақылауды жоғалта бастайды.
1668-1669 жылдары дон казактарының «парсы жорығы» өтті - түрікмендер, парсылар, әзербайжандар территориясын басып өтіп, казактар парсы әскерлері мен флотын талқандады, бұл жорықта Дербент қаласы болды жойылды.
18 ғасыр Дағыстанға ықпал ету үшін патшалық Ресей мен Парсы арасындағы қақтығыспен өтті.
1717 жылы Петр I Шамхал Әділ-Герей Будайчиевті өзіне бағынышты барлық ұлыстармен бірге 3 мың рубль жалақымен Ресей бодандығына қабылдау туралы хатқа қол қойды.
1721 жылы Сурхай-хан I, Қажы-Дәуіт және Уцми Ахмед-хан Шемаханы екінші рет алып, Гянджаны қоршауға алды. Сол жылы Сурхай хан І Қабала қаласын қызылбаштардан азат етті. Қайтагтық Уцмий Ахмад хан Қажы Даудпен бірге Иранның алыстағы басып алды.
1722-1735 жж — Екінші орыс-парсы соғысы. 1722 - Петр I Парсы жорығы кезінде Тарки ауылының жанында қосын құрады. Порт-Петровск (Махачқала) қаласының негізі қаланды.
Ресей әскерлері Каспий теңізінің бүкіл жағалауын ( мен қоса) ресми түрде аннексиялады. 1723 жыл 28 шілде - Матюшин басқарған орыс флотилиясы Бакуді басып алды.
1727 ж. – «Әулие Крест» бекінісінде авар билеушісі мен Кюриден ақсақалдары Ресейге адал болуға ант берді.

Дағыстан халқы

Ұлттық құрамы

Дағыстан Ресейдің ұлттық құрамы ең көп Республикасы.

Халық
Аварлар	758,4 (29,4 %)	850,0 (29,4 %)
Дарғындар	425,5 (16,5 %)	490,4 (17,0 %)
Құмықтар	365,8 (14,2 %)	431,7 (14,9 %)
Лезгиндер	336,7 (13,1 %)	385,2 (13,3 %)
Лактар	139,7 (5,4 %)	161,3 (5,6 %)
Әзербайжандар	111,7 (4,3 %)	130,9 (4,5 %)
Табасарандар	110,2 (4,3 %)	118,9 (4,1 %)
Орыстар	120,9 (4,7 %)	104,0 (3,6 %)
Шешендер	87,9 (3,4 %)	93,7 (3,2 %)
Ноғайлар	36,2 (1,4 %)	40,4 (1,4 %)
Агулдер	23,3 (0,9 %)	28,1 (1,0 %)
Рутулдар	24,3 (0,9 %)	27,8 (1,0 %)
Сахурлар	8,2	9,8
Армяндар	5,7	5,0
Татарлар	4,7	н. д.
Украиндар	2,9	н. д.
Яһудилер	1,5	н. д.
	1,1	0,5
1000 адамнан саны жоғары халықтар көрсетілген

Әкімшілік-аумақтық бөлініс

Толық мақаласы:

Дағыстанға 42 аудан мен 10 қалалық аймақ кіреді:

№	Муниципалды аудан	Тұрғындары	Тығыздығы, адам./км²	Аймақ	Әкімшілік орталық
1		↘10 224	14	Оңтүстік	а.
2		↗53 369	84	Таулы	а.
3		↗24 887	73	Таулы	а.
4		↘30 951	29	Оңтүстік	а.
5		↗48 425	14	Солтүстік	а.
6		↗8289	17	Таулы	а.
7		↗59 757	77,2	Таулы	а.
8		↗82 080	40	Орталық	қ.
9		↗21 889	52	Таулы	а.
10		↗23 113	25	Таулы	а.
11		↗27 432	42	Таулы	а.
12		↗36 440	25	Оңтүстік	а.
13		↗101 643	113,4	Оңтүстік	Дербент қ.
14		↘14 852	33	Оңтүстік	а.
15		↗49 162	75	Солтүстік	а.
16		↗33 218	51	Оңтүстік	а.
17		↗86 437	50	Орталық	а.
18	Қайыкент ауданы	↗56 704	87	Орталық	а.
19		↗72 281	150	Орталық	қ.
20		↗74 607	21	Солтүстік	қ.
21		↗11 034	16	Таулы	а.
22		↗27 376	18	Орталық	а.
23		↘14 472	20	Оңтүстік	а.
24		↗11 805	17	Таулы	а.
25		↗78 461	82	Таулы	а.
26		↘61 464	93	Оңтүстік	а.
27		↗35 856	126	Солтүстік	а.
28	Ноғай ауданы	↘18 222	3	Солтүстік	Тереклі Мектеп а.
29		↘20 939	11	Оңтүстік	а.
30		↘27 640	54	Орталық	а.
31		↘55 563	83	Оңтүстік	а.
32		↗50 316	68	Оңтүстік	а.
33		↗33 271	11	Солтүстік	а.
34		↗24 575	15	Таулы	а.
35		↗31 625	51	Таулы	Шәмілқала к.
36		↗159 886	100	Солтүстік	қ.
37		↘20 786	32	Оңтүстік	а.
38	Хунзах ауданы	↗33 271	56	Таулы	а.
39	Тсумада ауданы	↗26 021	21	Таулы	а.
40		↗20 511	14	Таулы	а.
41		↗13 146	11	Таулы	а.
42		↗29 869	29	Таулы	а.

Қалалық аймақтардың жалпы жер көлемі гектармен (жылдағы көрсеткіштердің мәні)

Дағыстан Республикасының қалалық аймақтары	2006	2007	2008	Аймақтар
Махачқала қаласы	49 801	49 801	46 813	Орталық
	2095	2095	2095	Орталық
	927	927	927	Оңтүстік
Дербент қаласы	7100	7100	6963	Оңтүстік
	2292	2292	2255	Орталық
	3294	3294	3294	Орталық
	2370	2370	2370	Орталық
	3231	3231	3231	Солтүстік
	3848	3848	3848	Солтүстік
	9170	9170	9170	Солтүстік

Экономикасы

Ресми деректерге сәйкес, 2018 жылы республиканың 625,063 млрд рубльді құрады млрд рублей.

Ауыл шаруашылығы

2020 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ауыл тұрғындарының саны 1701 мың адамды құрайды, бұл Дағыстан халқының шамамен 55%.

Өсімдік шаруашылығы

2021 жылдың басында Дағыстандағы бау-бақшалардың ауданы 28,9 мың гектарды құрады, оның 21,4 мың гектары жеміс беру кезеңінде.

Мал шаруашылығы

2022 жылдың 1 қаңтарына Дағыстанда 940,1 мың бас ірі қара (2020 жылдың соңындағы көрсеткіштен 0,7%-ға көп) болды, оның 461,0 мыңы сиыр. Тұрғындардың шаруашылықтарында сәйкесінше 742,0 және 351,0 мың бас мал ұсталды. 2021 жылы облыстың шаруашылықтарында 935,4 мың тонна сүт (+0,4%) өндірілді, оның 620,2 мың тоннасы (+0,8%) халықтың үй шаруашылығында өндірілді.

Дереккөздер

Конституцияға сәйкес, Республиканың мемлекеттік тілдері боп орыс және Дағыстан халқының барлық тілдері саналады. Алайда, тек қана 14 тілдің өз жазуы бар және мемлекеттік тіл ретінде жұмыс істеуде.
ДАГЕСТАН • Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Тексерілді, 8 мамыр 2019.
Деревянко А. П., Анойкин А. А., Казанский А. Ю., Матасова Г. Г. Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) // Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) / том 2 / 2015.
Ожерельев Д. В. Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II. Краткие сообщения Института археологии. Вып. 241 (2015)
Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н. Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана. Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. № 72. Москва. ГЕОС. 2013. — С. 73-94.
По Дагестану два миллиона лет назад бродили хомо эректус. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 желтоқсан 2013. (интервью )
, Мащенко Е. Н. Урма 1 — местонахождение раннего плейстоцена в Центральном Дагестане (1.2. Памятник Урма-1) // Stratum Plus, 2012
, Бронникова М. А., Таймазов А. И. О следах огня на стоянке олдована Айникаб 1 в центральном Дагестане // Древнейший Кавказ: перекресток Европы и Азии (2013)
Ильская стоянка на Кубани
Повесть о Шевкале
А.А. Цагарели Сношенія Россіи съ Кавказомъ въ XVI—XVIII столѣтіяхъ // {{{тақырыбы}}} — Тип. В. Киршбаума. — СПб., 1891.
Белокуров, С. А. Сношения России с Кавказом : Выпуск 1-й. 1578—1613 гг : [рус. дореф.] = Сношенія Россіи съ Кавказомъ. — М. : Университетская тип., 1889. — CLX, 584 с.
Период Четвёртый. От вступления на престол Сефевидов до смерти Надир-шаха (906/1501 – 1160/1747 гг.) // {{{тақырыбы}}} / Под ред. З. М. Буниятова — Баку, 1991 (репринт 1841 ж.). — 304 б. — ISBN 3-8066-0236-2. Архивированная копия.(қолжетпейтін сілтеме)
Дағыстан Республикасының муниципалитеттерінің мәртебесі мен шекарасы туралы Дағыстан Республикасының 13.01.2005 N6 Заңы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 мамыр 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 қазан 2009.
Қалалық және аудандық әкімшіліктер. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 сәуір 2007.
РФ муниципалитеттерінің мәліметтер базасына сәйкес есептелінді Мұрағатталған 20 тамыздың 2019 жылы.
Итоги деятельности Владимира Васильева на посту главы Республики Дагестан (орыс.) (5.10.2020).
В текущих ценах - всего (1998-2018 гг.) 33,57 кб (орыс.) (27.02.2020).
Что привезти из Дагестана (орыс.) (11.06.2024).
В Дагестане развивается молочное скотоводство 27.01.2022

Сыртқы сілтемелер

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Дағыстан

Сайт Президента Республики Дагестан Мұрағатталған 3 қарашаның 2015 жылы.
Сайт Народного Собрания (парламента) Республики Дагестан Мұрағатталған 27 қаңтардың 2012 жылы.
Сайт правительства Республики Дагестан Мұрағатталған 12 мамырдың 2011 жылы.
Дагестан в фотографиях Мұрағатталған 26 қарашаның 2010 жылы.

[1] Конституцияға сәйкес, Республиканың мемлекеттік тілдері боп орыс және Дағыстан халқының барлық тілдері саналады. Алайда, тек қана 14 тілдің өз жазуы бар және мемлекеттік тіл ретінде жұмыс істеуде.

[2] ДАГЕСТАН • Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Тексерілді, 8 мамыр 2019.

[3] Деревянко А. П., Анойкин А. А., Казанский А. Ю., Матасова Г. Г. Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) // Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) / том 2 / 2015.

[4] Ожерельев Д. В. Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II. Краткие сообщения Института археологии. Вып. 241 (2015)

[5] Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н. Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана. Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. № 72. Москва. ГЕОС. 2013. — С. 73-94.

[6] По Дагестану два миллиона лет назад бродили хомо эректус. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 желтоқсан 2013. (интервью )

[7] , Мащенко Е. Н. Урма 1 — местонахождение раннего плейстоцена в Центральном Дагестане (1.2. Памятник Урма-1) // Stratum Plus, 2012

[8] , Бронникова М. А., Таймазов А. И. О следах огня на стоянке олдована Айникаб 1 в центральном Дагестане // Древнейший Кавказ: перекресток Европы и Азии (2013)

[9] Ильская стоянка на Кубани

[10] Повесть о Шевкале

[11] А.А. Цагарели Сношенія Россіи съ Кавказомъ въ XVI—XVIII столѣтіяхъ // {{{тақырыбы}}} — Тип. В. Киршбаума. — СПб., 1891.

[:0-12] Белокуров, С. А. Сношения России с Кавказом : Выпуск 1-й. 1578—1613 гг : [рус. дореф.] = Сношенія Россіи съ Кавказомъ. — М. : Университетская тип., 1889. — CLX, 584 с.

[Бакиханов-13] Период Четвёртый. От вступления на престол Сефевидов до смерти Надир-шаха (906/1501 – 1160/1747 гг.) // {{{тақырыбы}}} / Под ред. З. М. Буниятова — Баку, 1991 (репринт 1841 ж.). — 304 б. — ISBN 3-8066-0236-2. Архивированная копия.(қолжетпейтін сілтеме)

[14] Дағыстан Республикасының муниципалитеттерінің мәртебесі мен шекарасы туралы Дағыстан Республикасының 13.01.2005 N6 Заңы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 мамыр 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 қазан 2009.

[15] Қалалық және аудандық әкімшіліктер. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 сәуір 2007.

[16] РФ муниципалитеттерінің мәліметтер базасына сәйкес есептелінді Мұрағатталған 20 тамыздың 2019 жылы.

[17] Итоги деятельности Владимира Васильева на посту главы Республики Дагестан (орыс.) (5.10.2020).

[18] В текущих ценах - всего (1998-2018 гг.) 33,57 кб (орыс.) (27.02.2020).

[19] Что привезти из Дагестана (орыс.) (11.06.2024).

[20] В Дагестане развивается молочное скотоводство 27.01.2022