Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Құмықтар - Дағыстанның байырғы түркі тілдес халқы. Құмықтардың қазіргі жалпы саны 500 мыңнан астам. Негізгі бөлігі Ресей Федерациясының, Дағыстан Республикасында (, Бабаюрт, Қызылюрт, Буйнақ, Дербент, Қайтағ, Қаякет, Қарабудағкент ауданында), қалғандары Ичкерия, Солтүстік Осетия мен өлкесінде қоныстанған. Өте шағын диаспора ретінде Иран, Сирия және Түркия мемлекеттерінде де өмір сүреді.
| Құмықтар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 500- 600 мың | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 503 060 (2010) |
 Өзбекстан | 1,2 мың (2016) |
 Украина | 718 (2001) |
 Қазақстан | 461 (2013) |
 Түркия | 10 мың үстінде |
| Тілдері | |
| Діні | |
| ислам, сүннит тармағы | |
Тілі
Үлкен европеид нәсілінің құрамындағы балқан — кавказ нәсілінің кавкасион тобына жатады. Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын құмық тілінде сөйлейді. Әдеби тілі буйнақ және хасавюрт диалектілерінің негізінде қалыптасқан. Құмық жазба ескерткіштері 16-ғасырдан белгілі. 17-ғасырдан бастап Солтүстік Кавказдағы орыс әкімшілігімен қатынаста ресми тіл қызметін атқарған. Құмықтар ертеден араб жазуын пайдаланып келеді. 1928 ж. латын, 1938 ж. кирилл әліпбиіне көшірілген. Грамматикасында оғыз, Кавказ халықтары тілдерінің әсері байқалады.
Құмық тілінде бес диалект бар: хасавюрт, бұйнақ, қайтақ, таулы және тер. Олар аймақтық диалектілер болып есептеледі, себебі олардың шекарасы бұрынғы феодалдық және аймақтық-әкімшілік шекарасымен сәйкес келеді. Құмық тілінде – араб, парсы, кавказ (негізінен даргин, авар және шешен) және орыс тілдерінен енген сөздер кездеседі. Нақты айтар болсақ, араб тілінен енген сөздер негізінен қоғамдық-саяси, мәдени және діни салаларға жатады (жамият «қоғам», китап «кітап», дин «дін»). Иран сөздері құрамында саудамен, қолөнер, қоғамдық қатынастардың түрлі жақтарымен, тұрмыстық қажеттерге байланысты сөздер көбірек кездеседі (савдюгер «саудагер», шайы «бақыр», дарай «төсек», дос «дос», каманча «ысқымен ойналатын музыкалық аспап», тахча «сөре, полка»). Орыс тілінен енген сөздердің ішінде негізінен тұрмыстық және әкімшілік лексикасы саласына ерте кезде енген сөздер (педире «бедіре, шелек», сумавар «самаурын», кансарал «кеңсе») және қоғамдық-саяси терминдерден шаруашылық, мәдениет, ғылым, техника дамуын бейнелейтін ұлтаралық сөздерден тұратын кеңестік дәуірде пайда болған кейін енген сөздер кездеседі.
Діні
Құмықтардың көпшілігі ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы
Құмықтардың халық ретінде қалыптасуы 10-11 ғасырдан басталады. Олардың этнографиялық негізін Дағыстан жазығындағы жергілікті тайпалар мен осында келген түркі тілдес тайпалар (әсіресе қыпшақтар) құрайды. Құмықтар басқа да тау халықтарымен біріге отырып, 13 ғасырда моңғол шапқыншылығына қарсы күресті. Құмыктар мекендеген аумақта бірқатар ортағасырлық мемлекеттер өмір сүрді. Олардың ішіндегі ең ірісі — Тарковск княздігі болды. Құмықтар Ресей отаршыларына қарсы Шәміл бастаған ұлт-азаттық күреске (1847 — 1864) де қатынасты.
Кәсібі
Құмықтардың дәстүрлі кәсіптері — егіншілік (бидай, арпа, тары, күріш, жүгері), мал өсіру, , көкөніс, жүзім өсіру, . Жайылымдық шабындықтардың көптігіне байланысты мал шаруашылығы кеңінен дамыған: буйвол мен қой өсірілді, жылқы шаруашылығымен айналысты.
Үй кәсіптері мен қолөнерден шұға, кілем тоқу, тері, ағаш, металл мен тас өңдеу дамыған. Үйлерін шикі кірпіштерден, тастан салған. Ауылдары қатар салынған, дәстүрлі тұрғын-үйі саманнан, тастан төбесі жалпақ 1-2 қатарлы үйлер.
Мәдениеті
Құмықтардың салт-дәстүрлері, мәдениет мен жөнінен өздерінің ең жақын көршілері ноғай, қарашай, балқарларға ұқсас болып келеді. Құмық халқының бай ауыз әдебиеті, саз, би өнері сақталған. Фольклоры, әдеби, өлең, ән, ертгі, жыр, музыкалық шығармалары дамыды.
Ер адамдардың — бешмет, сеңсең жамылғы, сеңсең бөрік, домалақ бөрік, теріден тігілген аяқ киім. Әйелдердің ұлттық киімдерінің қатарына бүкіл денені жабатын көйлектер (арсар, қос жеңді қабалай, т.б.) орамалдар, чутку (бас киім) жатады. Әйелдері арты ашық, теріден тігілген башмақтар киіп, киімдері ою-өрнек, әшекейлермен безендірілетін болған.
Құмықтардың сан алуан хинкал, курзе (тұшпара), долма, аш (палау), чишлик (кәуап), бозбаш, чуду, гюлеме, этмек, т.б. ет, қамыр, сүт өнімдерінен жасалған тағамдар жатады. Жүзімнен сусын, шарап жасайды. Құмықтар елді мекендерді юрт, кент деп атайды.
Қазақстандағы құмықтар
Қазақстандағы құмықтардың саны - 461 адам (2013).
Дереккөздер
- Кумыки, М., 1961; Гаджиева С.Ш., Современная культура и быт народов Дагестана, М., 1971.
- "Ана тілі" газеті. 27 Маусым, 2013. «Түркі тілдері» кітабының негізінде дайындаған Д.ТӨЛЕБАЕВ
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 292-бет ISBN 978-601-7472-88-7
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қumyktar Dagystannyn bajyrgy tүrki tildes halky Қumyktardyn kazirgi zhalpy sany 500 mynnan astam Negizgi boligi Resej Federaciyasynyn Dagystan Respublikasynda Babayurt Қyzylyurt Bujnak Derbent Қajtag Қayaket Қarabudagkent audanynda kalgandary Ichkeriya Soltүstik Osetiya men olkesinde konystangan Өte shagyn diaspora retinde Iran Siriya zhәne Tүrkiya memleketterinde de omir sүredi ҚumyktarBүkil halyktyn sany500 600 mynEn kop taralgan ajmaktar Resej503 060 2010 Өzbekstan1 2 myn 2016 Ukraina718 2001 Қazakstan461 2013 Tүrkiya10 myn үstindeTilderikumyk tiliDiniislam sүnnit tarmagyTiliҮlken evropeid nәsilinin kuramyndagy balkan kavkaz nәsilinin kavkasion tobyna zhatady Tүrki tilderinin kypshak tobyna zhatatyn kumyk tilinde sojlejdi Әdebi tili bujnak zhәne hasavyurt dialektilerinin negizinde kalyptaskan Қumyk zhazba eskertkishteri 16 gasyrdan belgili 17 gasyrdan bastap Soltүstik Kavkazdagy orys әkimshiligimen katynasta resmi til kyzmetin atkargan Қumyktar erteden arab zhazuyn pajdalanyp keledi 1928 zh latyn 1938 zh kirill әlipbiine koshirilgen Grammatikasynda ogyz Kavkaz halyktary tilderinin әseri bajkalady Қumyktar Қumyk tilinde bes dialekt bar hasavyurt bujnak kajtak tauly zhәne ter Olar ajmaktyk dialektiler bolyp esepteledi sebebi olardyn shekarasy buryngy feodaldyk zhәne ajmaktyk әkimshilik shekarasymen sәjkes keledi Қumyk tilinde arab parsy kavkaz negizinen dargin avar zhәne sheshen zhәne orys tilderinen engen sozder kezdesedi Nakty ajtar bolsak arab tilinen engen sozder negizinen kogamdyk sayasi mәdeni zhәne dini salalarga zhatady zhamiyat kogam kitap kitap din din Iran sozderi kuramynda saudamen koloner kogamdyk katynastardyn tүrli zhaktarymen turmystyk kazhetterge bajlanysty sozder kobirek kezdesedi savdyuger saudager shajy bakyr daraj tosek dos dos kamancha yskymen ojnalatyn muzykalyk aspap tahcha sore polka Orys tilinen engen sozderdin ishinde negizinen turmystyk zhәne әkimshilik leksikasy salasyna erte kezde engen sozder pedire bedire shelek sumavar samauryn kansaral kense zhәne kogamdyk sayasi terminderden sharuashylyk mәdeniet gylym tehnika damuyn bejnelejtin ultaralyk sozderden turatyn kenestik dәuirde pajda bolgan kejin engen sozder kezdesedi DiniҚumyktardyn kopshiligi islam dininin sүnnit tarmagyn ustanady TarihyҚumyktardyn halyk retinde kalyptasuy 10 11 gasyrdan bastalady Olardyn etnografiyalyk negizin Dagystan zhazygyndagy zhergilikti tajpalar men osynda kelgen tүrki tildes tajpalar әsirese kypshaktar kurajdy Қumyktar baska da tau halyktarymen birige otyryp 13 gasyrda mongol shapkynshylygyna karsy kүresti Қumyktar mekendegen aumakta birkatar ortagasyrlyk memleketter omir sүrdi Olardyn ishindegi en irisi Tarkovsk knyazdigi boldy Қumyktar Resej otarshylaryna karsy Shәmil bastagan ult azattyk kүreske 1847 1864 de katynasty KәsibiҚumyktardyn dәstүrli kәsipteri eginshilik bidaj arpa tary kүrish zhүgeri mal osiru kokonis zhүzim osiru Zhajylymdyk shabyndyktardyn koptigine bajlanysty mal sharuashylygy keninen damygan bujvol men koj osirildi zhylky sharuashylygymen ajnalysty Үj kәsipteri men kolonerden shuga kilem toku teri agash metall men tas ondeu damygan Үjlerin shiki kirpishterden tastan salgan Auyldary katar salyngan dәstүrli turgyn үji samannan tastan tobesi zhalpak 1 2 katarly үjler MәdenietiHinkal Қumyktardyn salt dәstүrleri mәdeniet men zhoninen ozderinin en zhakyn korshileri nogaj karashaj balkarlarga uksas bolyp keledi Қumyk halkynyn baj auyz әdebieti saz bi oneri saktalgan Folklory әdebi olen әn ertgi zhyr muzykalyk shygarmalary damydy Er adamdardyn beshmet sensen zhamylgy sensen borik domalak borik teriden tigilgen ayak kiim Әjelderdin ulttyk kiimderinin kataryna bүkil deneni zhabatyn kojlekter arsar kos zhendi kabalaj t b oramaldar chutku bas kiim zhatady Әjelderi arty ashyk teriden tigilgen bashmaktar kiip kiimderi oyu ornek әshekejlermen bezendiriletin bolgan Қumyktardyn san aluan hinkal kurze tushpara dolma ash palau chishlik kәuap bozbash chudu gyuleme etmek t b et kamyr sүt onimderinen zhasalgan tagamdar zhatady Zhүzimnen susyn sharap zhasajdy Қumyktar eldi mekenderdi yurt kent dep atajdy Қazakstandagy kumyktarҚazakstandagy kumyktardyn sany 461 adam 2013 DerekkozderKumyki M 1961 Gadzhieva S Sh Sovremennaya kultura i byt narodov Dagestana M 1971 Ana tili gazeti 27 Mausym 2013 Tүrki tilderi kitabynyn negizinde dajyndagan D TӨLEBAEV Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 292 bet ISBN 978 601 7472 88 7Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet