Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Дарғындар ( дарган, дарккван; көп. түр. дарганти, дарккванте) — Орталық Дағыстандағы (Ресей) дағыстан халықтарының бірі. Олар Бұйнақ ауданының оңтүстігінде, Левашы ауданында, Гунибс ауданының солтүстік-шығысында, Қарабұтақкент ауданының оңтүстік-батысында, Ақуша, Сергоқала, Дахадай аудандарында, Қайтақ ауданының оңтүстігінде, Агул ауданының солтүстігінде тұрады. 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 589 386 дарғын тұрды. 2020 жылғы халық санағы бойынша - 626 601 адам болды. Оның ішінде Дағыстанда 490 мың адам (2010, халық санағы), Ставрополь өлкесінің шығысында (49,3 мың), Ростов облысында (8,3 мың), Қалмақстанда (7,6 мың), Астрахан облысында (4,2 мың) адам тұрды. Антропологиялық жағынан дарғындар еуропоидтық нәсілдің кавказдық тобына жатады.
| Дарғындар | |
| дарган, дарккван | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 700 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 626 601 (2020) |
 Қырғызстан | 3 300 |
 Түрікменстан | 2 700 |
 Өзбекстан | 2 400 |
 Украина | 1 500 |
 Әзербайжан | 1 200 |
 Қазақстан | 826 (2013) |
 АҚШ | 161 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
Дарғындар Солтүстік Кавказ тілдер отбасының Нах-Дағыстан тармағына жататын сөйлейді. Дарғын тілі көптеген диалектілерден тұрады. Дарғын әдеби тілі Акушин диалектінің негізінде қолданылады. Халық арасында орыс тілі де кең тараған. 20 ғасырда тілдің жазба тілі екі рет өзгерді. Алдымен дарғындар үшін дәстүрлі 1928 жылы латын әліпбиіне, кейін 1938 жылы орыс жазуына ауыстырылды. 1960 жылдары дарғын әліпбиіне Пl пI әрпі қосылды. Бүгінгі күні әліпбиде 46 әріп бар.
Мектептерде оқу бүкілресейлік бағдарлама бойынша дарғын тілінде жүргізіледі. Әдебиет, орыс және шет тілдерінен барлық оқулықтар дарғын тіліне аударылған.
Діні
Дарғындар сүнниттік исламды ұстанады, бұл олардың мәдениеті мен дәстүрлерінің негізгі элементтерінің бірі. Олардың пайымдауынша, Дағыстанда ислам діні VII ғасырда көршілес Парсы елінен миссионерлер келген кезде қабылданған. Дегенмен, Дағыстанда сунниттік исламнан басқа шииттік ислам, православие, яһудилік және пұтқа табынушылық сияқты басқа діндер де таралған.
Тарихы
Қайтаг пен Зирихгеран (Кубачи) туралы араб авторларының алғашқы дәлелдері 9 ғасырға (6-7 ғасырлардағы оқиғаларға байланысты) жатады. Дарғындар этнонимі туралы алғаш рет 15 ғасырда айтылған. 14 ғасырда ислам қалыптасты. 19 ғасырдың басында Дарғындардың аумағында Кайтаг уцмиизмі, бірқатар ауылдық қауымдастықтар одақтары (таулы ауылдарда), ішінара тарков шамхализмі болды.
Дағыстан Ресей құрамына кіргеннен кейін (1813 ж.) дарғындар Шәмілдің (1834-59) басшылығымен Дағыстан мен Шешенстанның таулы аймақтарының азаттық күресіне қатысып, 1877 жылғы отаршылдыққа қарсы көтеріліске белсене қатысты. 1921 жылдан бастап, дарғындар Дағыстан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының, 1991 жылдан Дағыстан Республикасының құрамында.
Кәсібі
16 ғасырдан бастап үш шаруашылық-мәдени аудан пайда болды:
- 1) төменгі тау етегі (жазықтың бір бөлігімен) – егіншілік (арпа, бидай, тары, жүгері, бұршақ дақылдары) және мал шаруашылығы (ірі қара);
- 2) орта таулы – егістік және мал шаруашылығы (күзде) қой шаруашылығы;
- 3) биік таулы – шалғындық (көктемдік) қой шаруашылығы және егістік шаруашылығы.
Тұрмыстық қолөнер негізінен таулы аймақтарда дамыған, әсіресе жүнді өңдеу (мата, кілем, тоқылған бұйымдар), металл, ағаш, тас, былғары өңдеу. Ең танымалдары, қару-жарақ, Кубачи зергерлік бұйымдары, ауылшаруашылық құралдары, Харбуктан жасалған қару-жарақ, Амузга жүздері, Сулевкенттен жасалған қыш ыдыстар, Хаджалмахи матасы, Сутбук пен Холаядан ойылған тас, ағаш құралдар, Кайтагтан жасалған ыдыс-аяқ, цудахар терісі, Сафян және Губденнің әйелдер аяқ киімі және т. б.
Тұрмыс салты
Дарғындардың қоғамдық ұйымының негізін ауылдық қауым – жамағат құрады. Қауымдастықтар ауылдық қоғамдардың одақтарын құрады. Дарғындардың көпшілігі Акуша, Цудахар, Мекеги, Усиша, Ураха, Муга және кейде Сирха қауымдарының одақтарын біріктіретін Акуша конфедерациясының құрамына кірді. Басым отбасы шағын, бірақ 20 ғасырдың басында да бөлінбеген отбасылар болды. Тухумдар – бір атадан тараған әулеттердің рулық топтары сақталған.
Дарғындардың таулы ауылдары негізінен шоғырланған, террасса тәрізді, тау етегінде елді мекен үйлерінің аулалары бар. Ең көне тұрғын үй бір бөлмелі, ортасында ошақ бар. Таудағы тұрғын үйлердің негізгі түрі екі және көп қабатты тегіс шатырлы үйлер, тау етегінде екі қабатты және бір қабатты үйлер бар. Кеңес өкіметі жылдарында жаңа қоғамдық ғимараттар мен кеңірек көшелер, темір және шатырлы төбелері бар үйлер (әдетте екі қабатты, веранда) пайда болды.
Ұлттық киімдері: ерлер-жеңсіз шапан (бурка), жүнін сыртына қаратып қой терісінен тіккен жамылғы тон, киізден және теріден жасалған етік, әйелдерді кең немесе тар балақты шалбар, архалука аталатын көйлек,теріден тігілген аяқ киім киеді. Бастарына күміспен әшекейленген кестелі жамылғы (чухта)тартады.
Ұлттыық тағамдарында ұн, ет пен сүт жиі қолданылады.
Дарғындар фольклоры өте бай. Сондай-ақ, егіншілікке, тұрмыс-тіршілікке, үйленуге байланысты әр-алуан салт-дәстүрін сақтап қалған.
Қазақстандағы даргиндер
Даргиндердің алғашқы толқыны 1877 жылғы патшалық Ресейге қарсы көтерілісі жеңілгеннен кейін Солтүстік Қазақстанға жер аударылған. Келесі толқын 1933-34 ж. кулактарды жер аударуға байланысты, үшінші толқыны соғыс жылдары және соғыстан соң, тың игеру кезінде қоныстанған. Қазақстандағы даргиндердің саны - 826 адам (2013).
Дереккөздер
- https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5633127?ysclid=ls07c9gonw127713996
- https://nazaccent.ru/nations/dargins/
- https://travelask.ru/articles/dargintsy-blagochestivyy-i-muzhestvennyy-narod?ysclid=ls0ayyenk1500039635
- https://genetik.pro/nacionalnosti/dargincy/?ysclid=ls0b0txm66971230941
- https://travel-journal.ru/ethno/32/635/(қолжетпейтін сілтеме)
- http://www.etnosy.ru/node/173
- http://www.etnolog.ru/people.php?id=DARG
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 161-бет ISBN 978-601-7472-88-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dargyndar dargan darkkvan kop tүr darganti darkkvante Ortalyk Dagystandagy Resej dagystan halyktarynyn biri Olar Bujnak audanynyn ontүstiginde Levashy audanynda Gunibs audanynyn soltүstik shygysynda Қarabutakkent audanynyn ontүstik batysynda Akusha Sergokala Dahadaj audandarynda Қajtak audanynyn ontүstiginde Agul audanynyn soltүstiginde turady 2010 zhylgy halyk sanagy bojynsha Resejde 589 386 dargyn turdy 2020 zhylgy halyk sanagy bojynsha 626 601 adam boldy Onyn ishinde Dagystanda 490 myn adam 2010 halyk sanagy Stavropol olkesinin shygysynda 49 3 myn Rostov oblysynda 8 3 myn Қalmakstanda 7 6 myn Astrahan oblysynda 4 2 myn adam turdy Antropologiyalyk zhagynan dargyndar europoidtyk nәsildin kavkazdyk tobyna zhatady Dargyndardargan darkkvanBүkil halyktyn sany700 000En kop taralgan ajmaktar Resej626 601 2020 Қyrgyzstan3 300 Tүrikmenstan2 700 Өzbekstan2 400 Ukraina1 500 Әzerbajzhan1 200 Қazakstan826 2013 AҚSh161Tilderi orys tiliDinisunnizmTiliDargyndar Soltүstik Kavkaz tilder otbasynyn Nah Dagystan tarmagyna zhatatyn sojlejdi Dargyn tili koptegen dialektilerden turady Dargyn әdebi tili Akushin dialektinin negizinde koldanylady Halyk arasynda orys tili de ken taragan 20 gasyrda tildin zhazba tili eki ret ozgerdi Aldymen dargyndar үshin dәstүrli 1928 zhyly latyn әlipbiine kejin 1938 zhyly orys zhazuyna auystyryldy 1960 zhyldary dargyn әlipbiine Pl pI әrpi kosyldy Bүgingi kүni әlipbide 46 әrip bar Mektepterde oku bүkilresejlik bagdarlama bojynsha dargyn tilinde zhүrgiziledi Әdebiet orys zhәne shet tilderinen barlyk okulyktar dargyn tiline audarylgan DiniDargyndar sүnnittik islamdy ustanady bul olardyn mәdenieti men dәstүrlerinin negizgi elementterinin biri Olardyn pajymdauynsha Dagystanda islam dini VII gasyrda korshiles Parsy elinen missionerler kelgen kezde kabyldangan Degenmen Dagystanda sunnittik islamnan baska shiittik islam pravoslavie yaһudilik zhәne putka tabynushylyk siyakty baska dinder de taralgan TarihyҚajtag pen Zirihgeran Kubachi turaly arab avtorlarynyn algashky dәlelderi 9 gasyrga 6 7 gasyrlardagy okigalarga bajlanysty zhatady Dargyndar etnonimi turaly algash ret 15 gasyrda ajtylgan 14 gasyrda islam kalyptasty 19 gasyrdyn basynda Dargyndardyn aumagynda Kajtag ucmiizmi birkatar auyldyk kauymdastyktar odaktary tauly auyldarda ishinara tarkov shamhalizmi boldy Dagystan Resej kuramyna kirgennen kejin 1813 zh dargyndar Shәmildin 1834 59 basshylygymen Dagystan men Sheshenstannyn tauly ajmaktarynyn azattyk kүresine katysyp 1877 zhylgy otarshyldykka karsy koteriliske belsene katysty 1921 zhyldan bastap dargyndar Dagystan Avtonomiyaly Kenestik Socialistik Respublikasynyn 1991 zhyldan Dagystan Respublikasynyn kuramynda Kәsibi16 gasyrdan bastap үsh sharuashylyk mәdeni audan pajda boldy 1 tomengi tau etegi zhazyktyn bir boligimen eginshilik arpa bidaj tary zhүgeri burshak dakyldary zhәne mal sharuashylygy iri kara 2 orta tauly egistik zhәne mal sharuashylygy kүzde koj sharuashylygy 3 biik tauly shalgyndyk koktemdik koj sharuashylygy zhәne egistik sharuashylygy Turmystyk koloner negizinen tauly ajmaktarda damygan әsirese zhүndi ondeu mata kilem tokylgan bujymdar metall agash tas bylgary ondeu En tanymaldary karu zharak Kubachi zergerlik bujymdary auylsharuashylyk kuraldary Harbuktan zhasalgan karu zharak Amuzga zhүzderi Sulevkentten zhasalgan kysh ydystar Hadzhalmahi matasy Sutbuk pen Holayadan ojylgan tas agash kuraldar Kajtagtan zhasalgan ydys ayak cudahar terisi Safyan zhәne Gubdennin әjelder ayak kiimi zhәne t b Turmys saltyDargyndardyn kogamdyk ujymynyn negizin auyldyk kauym zhamagat kurady Қauymdastyktar auyldyk kogamdardyn odaktaryn kurady Dargyndardyn kopshiligi Akusha Cudahar Mekegi Usisha Uraha Muga zhәne kejde Sirha kauymdarynyn odaktaryn biriktiretin Akusha konfederaciyasynyn kuramyna kirdi Basym otbasy shagyn birak 20 gasyrdyn basynda da bolinbegen otbasylar boldy Tuhumdar bir atadan taragan әuletterdin rulyk toptary saktalgan Dargyndardyn tauly auyldary negizinen shogyrlangan terrassa tәrizdi tau eteginde eldi meken үjlerinin aulalary bar En kone turgyn үj bir bolmeli ortasynda oshak bar Taudagy turgyn үjlerdin negizgi tүri eki zhәne kop kabatty tegis shatyrly үjler tau eteginde eki kabatty zhәne bir kabatty үjler bar Kenes okimeti zhyldarynda zhana kogamdyk gimarattar men kenirek kosheler temir zhәne shatyrly tobeleri bar үjler әdette eki kabatty veranda pajda boldy Ұlttyk kiimderi erler zhensiz shapan burka zhүnin syrtyna karatyp koj terisinen tikken zhamylgy ton kiizden zhәne teriden zhasalgan etik әjelderdi ken nemese tar balakty shalbar arhaluka atalatyn kojlek teriden tigilgen ayak kiim kiedi Bastaryna kүmispen әshekejlengen kesteli zhamylgy chuhta tartady Ұlttyyk tagamdarynda un et pen sүt zhii koldanylady Dargyndar folklory ote baj Sondaj ak eginshilikke turmys tirshilikke үjlenuge bajlanysty әr aluan salt dәstүrin saktap kalgan Қazakstandagy darginderDarginderdin algashky tolkyny 1877 zhylgy patshalyk Resejge karsy koterilisi zhenilgennen kejin Soltүstik Қazakstanga zher audarylgan Kelesi tolkyn 1933 34 zh kulaktardy zher audaruga bajlanysty үshinshi tolkyny sogys zhyldary zhәne sogystan son tyn igeru kezinde konystangan Қazakstandagy darginderdin sany 826 adam 2013 Derekkozderhttps old bigenc ru ethnology text 5633127 ysclid ls07c9gonw127713996 https nazaccent ru nations dargins https travelask ru articles dargintsy blagochestivyy i muzhestvennyy narod ysclid ls0ayyenk1500039635 https genetik pro nacionalnosti dargincy ysclid ls0b0txm66971230941 https travel journal ru ethno 32 635 kolzhetpejtin silteme http www etnosy ru node 173 http www etnolog ru people php id DARG Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 161 bet ISBN 978 601 7472 88 7