ІІ Кир немесе Ұлы Кир (көне парс. Kuruš (ku-u-ru-u-š); туған жылы белгісіз – б.з.б. 530) – Ахеменидтер әулетінен шыққан парсы патшасы (б.з.б. 559 – 530).
ІІ Кир көне парс. Kuruš (ku-u-ru-u-š); аккад. Ku(r)-raš/-ra-áš; элам. Ku-raš; . Kwrš; көне грек. Κῦρος; лат. Cyrus | ||
Лауазымы | ||
---|---|---|
| ||
б.з.б. 559 — 530 | ||
Ізашары | жаңа лауазым | |
Ізбасары | ||
| ||
б.з.б. 559 — 530 | ||
Ізашары | ||
Ізбасары | ||
Өмірбаяны | ||
Діні | Заратуштра | |
Дүниеге келуі | Б. з. д. 559 | |
Қайтыс болуы | Б. з. д. 530 Сырдария өзенінің маңы | |
Жерленді | ||
Династия | ||
Әкесі | ||
Анасы | Мандана | |
Жұбайы | Кассандана | |
Балалары | ұлдары: , қыздары: Артистона, , Роксана | |
Әскери қызметі | ||
Атағы | бас қолбасшы | |
ІІ Кир Ортаққорда | ||
өңдеу |
мен мүмкін, Мидия патшасы Иштувегудің (Астиаг) қызы Мандана ханшайымның ұлы.
Кирдің шығу тегі
Кир Персияның басты пасадгарлар тайпасынан шыққан Ахменид құрған Ахменидтер династиясының патшасы ұлы. Эламның оңтүстік–шығысындағы патшасы ретінде Набодин Кирді сайлады. Тура осылай Набонид пен Кир хроникасын жасаған вавилон абыздары әрекеттенді. Өзінің вавилондықтарға айтқан сөзінде Кир «Аншан патшалары» деп өзінің ата бабасын атады:
«Мен – Кир....Камбис, Аншанның ұлы патшасының ұлы, Кир, Аншанның ұлы патшасының немересі, Теисп, Аншаның ұлы патшасының ұрпағымын...». |
Мұнысы Кирдің вавилон тексттерінде бұрыннан кездесетін эламдық Аншан ауданының патшасы саналуы Кирдің эламит екендігін болжауғы жол береді.
Кирмен замандас өнер туындылары бұрынғы замандағы Персия патшалығының элам мемлекеттігі мен өнеріне деген әсерін көрсетеді. Алайда, Кирдің арийлік болғандығы дәлелденген. Оның Аншанмен байланысы толық түсініксіз, мұндағы жалғыз түсіндірме, мүмкін, Кирдің Элам орнын басқан шығыс мемлекеттен болуы, сондықтан ресми мерекелік жазуда ол аншан патшасы деп аталды. Ол да өзі осы вавилондықтар көздері алдында одан сайын көтере беретін ежелгі терминге бас сұқты. Оның үстіне кезінде Элам патшаларының қолында вавилонның болғандығы белгілі. Аншан патшасының титулына ие бола тұрып жаңа құрылған монархияның иесі ежелгі салт дәстүрлер мен өзге де оған тиесілі жағымды символикасының мұрагері саналды. Набонид хроникасында Мидияны жаулап алғаннан кейін Кирді Персия патшасы сайлады.
Кирдің бабалары
Кир парсылық жетекші кландар пасаргадтар тайпасы, аңызға айналған негізін қалаған шыққан ұлы. өзі Кирді патшасы атақ берді, яғни Эламның оңтүстік-шығысындағы аймақтардың бірі, сондай-ақ Набонид пен Кирдің шежіресін жасаған Вавилон діни қызметкерлері де солай жасады. Вавилондықтарға жасаған өтінішіне сәйкес, Кир өзінің ата-бабаларына «Аншанның патшалары» деп атады: «Мен - Кир... Аншан қаласының патшасы, ұлы патша, ұлы, Аншан қаласының патшасы, ұлы патша, немересі, Аншан қаласының патшасы, ұлы патша, Теисптің ұрпағы».
Ежелгі заманнан бері Вавилон мәтіндерінде айтылған Элам аймағының Аншан патшасы Кирдің бұл мәлімдемесі оның эламдық болғаны туралы ойлауға негіз береді. Кирдың қазіргі заман өнері Парсы патшалығының ең ежелгі кезеңінде элам мемлекеттілігі мен өнерінің әсерін көрсетеді. Алайда, Кирның арийлік екендігі дәлелденген. Оның Аншанмен байланысы мүлдем анық емес, тек Кирның шығыс жағынан, Эламның орнына келген мемлекетінен келген, сондықтан, ресми салтанатты жазуында ол Аншанның патшасы деп аталады. Вавилондықтардың көз алдында оған бұрынғысынша құрмет көрсететін ежелгі қасиетті терминді пайдаланды, сонымен қатар Эламның патшаларына Вавилон тиесілі болғандықтан, батысқа жорық жоспарын өзімен әкелді.
Кирдің балалық шағы мен жастық шағы
Кирдің туған жылы белгісіз, бірақ ол б.з.д. 600-590 жылдар аралығында туылған деп есептеледі, б.з.д. 593 жылы болуы мүмкін.Балалық және жастық шағы туралы тек бір-біріне қайшы келетін аңыздар арқылы ғана белгілі. Грек тарихшысы Ксенофонт б.з.д. V ғасырында Ұлы Кирның өмірі туралы әртүрлі жолдармен айтылған деп жазады.
Геродоттың айтуы бойынша, Кирдің анасы Мидия патшасы қызы Манданаға ұлды болады және ол әлемнің әміршісі болады деп болжаған. Бұған жол бермеу үшін Астиаг қызын мидиялыққа емес, парсыға тұрмысқа берді, бірақ немересі оның орнына патша болуынан қорқып, Парсыдан жүкті Мандананы шақырды және ол ұлы тапқан кезде, оны көзін жойды шешті. Ол осы тапсырманы оның қадірлі жүктеді. Өз кезегінде Гарпаг баланы Астиагтың құлдарының біріне, малшыға берді және жабайы аңдарға толы тауда қалдыруды бұйырды. Бірақ малшы баланы үйіне әкелгенде, әйелі тапқан бала дүниеге өлі болып келгенін білді. Әке-шешесі патшалық ұлды өздері тәрбиелеуге шешім қабылдады және өлген баланы таудағы аулық орынға қалдырып, оның Астиагтың немересің сәнді киімдерімен киіндірді. Бұдан кейін малшы Гарпагқа оның бұйрығын орындағанын хабарлады. Гарпаг, бұл шынымен де солай екендігіне көз жеткізу үшін адал адамдарды жіберіп, нәрестенің мәйітін тексеріп, оны жерге көміп тастады. Осылайша Кирдің балалық шағы патшалық құлдар арасында өтті.
Бала он жасқа толғанда, балалармен ойнап жүргенде патша болып сайланды. Бірақ мидиялық ақсүйектің ұлы оған бағынудан бас тартты, ал Кир оны ұрып-соғып жазалады. Бұл баланың әкесі Астиагтың құлы патша шенеулігінің балаларын ұрып-соғады деп шағымданды. Кир Астыгқа жазалау үшін әкелді, ол бірден оның алдына немересі екендігіне күдіктенді, өйткені ол о да әулетінің ұқсастықтарын байқады. Шынында да, малшыны азаптау астында сұрақ қою арқылы Астиаг шындықты білді. Кейін ол Гарпагты қатал түрде жазалады: оны кешкі асқа шақырып, жасырын түрде өзінің ұлының етімен дәм татқызды. Сосын Астиаг оның немересінен әлі де қауіп төніп тұр ма деген сұрақпен қайтадан сиқыршыларға келді. Олар Кир балалармен ойын кезінде патша болып сайланғандықтан, алдын-ала айтылған сөздердің орындалғанын айтады, сондықтан оған қорқудың қажеті жоқ деп жауап берді. Кейін Астиаг тынышталып, немересін Парсыға ата-анасына жіберді.
Бірақ Геродот өзінің нұсқасын жалғыз деп айтқан жоқ - ол тағы төртеуі бар екенін айтты. Оның нұсқасы тек жалғыз болмады, сонымен қатар түпнұсқа емес, ол рационализмге жол берді. Мысалы, мен ұқсас әңгімелерге сәйкес, жабайы аңдарға жем қылуға қалдырылғанда, Кирді емізген грекше Кино, мидийше Спако («ит» мидийше спако) деп аталатын оның иті малшының әйеліне айналды.
жазған тағы бір нұсқасы өте қызықты, ол бізге арқылы жетіп, өзіндік ерекшеліктің айқын белгілерін анықтайды, Ктезиядің құнды парақтарының бірі. Оның айтуынша, Кир Астугтың қызметшісіне дейін көтерілген кедей мардиандық қарақшы Атрадаттың ұлы болған (мардтар көшпелі парсы тайпасы болған). Вавилондық сиқыршылардың болашақта болатын ұлы істі болжауы Кирді Парсыға қашып, бүліктің басталуына себеп болды.
Барлық грек жазушыларының пікірінше, Кирдың аты туған кезде оған берілмеді, кейін ол таққа отырған кезде алды. Атаудың этимологиясы белгісіз. Плутархтың айтуынша, оны Күннің құрметіне атады (парсы халықтық этенологиясы Kurash «Кир» зерд. hvare деп аталады), себебі Күн парсыша «Кир». Страбоның айтуынша, Кир патшаның аты жақын орналасқан Кир өзенінің құрметіне берілген. Парсылардың патшасы осы өзеннің атыналып, өзін Аградаттан Кирге өзгерткен сияқты. Юстин, бәлкім, есімнің мағынасын «бақташы» деген сөзге сілтеме жасай алады: «Ұл бала, бақташылардың арасында өмір сүріп, Кир атауын алды».
Мидияға қарсы көтеріліс
Кирдің парсы тайпаларының көсемі болуы
Кир басшылығы 29 жылға созылды дейтін Геродотқа сенер болсақ, б.з.б 559 жылы Кир Персияның отырықшы тайпаларының арасында басты рөл атқарған пасадгар тайпасының көсемі болды. Олардан басқа союзға марфийлар мен маспийлар кірді. Олардың барлығы Мидия патшасының әсерінде болды. Ол кездегі Персия мемлекетінің орталығы интенсивті құрылыс жұмыстары Кирдің бастапқы басқару периодына сай келген, Персия мемлекетінің алғашқы астанасы болған қаласының айналасында орналасты. Парсының қалалары мен жазықтарында тұрақтаған , , және кейбір көшпенді тайпалар, сонымен қоса , , отырықшы тайпаларын Кир кейінірек, Мидияны басып алғаннан кейін жүзеге асырды. Мовсес Хоренатсиде көрініс тапқан, армян ұлттық аңызына сәйкес Мидия патшалығын армян патшасы Тигран Кирмен одағы және оның көмегінің арқасында жеңді. Бұл хабардың тарихи дәні б.з.д. V ғасыры - IV ғасырдың бірінші жартысындағы грек тарихшысы Ксенофонттың «Киропедия» туындысында болған хабарымен салыстыру кезінде анықталды. Мұнда Кир және армян ханзадасы Тигран достар ретінде көрсетіледі, кейінірек Тигран армян әскерімен Кирдің жорықтарына қатысады.
Мидияға қарсы көтерілістің басы
Б.з.б 553 жылы Набонид жазуына сәйкес Кир мидиялық патша қарсы шықты. Геродот пен перстер мен мидиялықтар соғыстарын нәтижесі көбіне Мидияда болған Астигам басқаруына наразы болған партияның болуымен және азғындаушылық болуымен шарттанды. Геродот бойынша, осы екі патшалықтың арасындағы соғыс себебі Астиаг қатты өкпелеткен атақты мидиялық астыртын сөз байланыстыруы болды. Ол алдымен Астиагтың қатаң басқаруына наразы болған атақты мидиялықтарды жинап, кейіннен Кирді көтеріліс жасауына үлесін қосты.
Мидияның құлауы, астыртын сөз байласу мен наразылықтан басқа тағы династиялық дағдарыспен қолданылды: барлығымызға жетімді деректер бойынша Астигатың ұлы – мұрагері болмады. Ктесий мұрагер деп оның жездесі Спитамуды айтады. Мидия еш күрессіз құлады: Ктесий тіпті Астиагтың жабуылы мен жеңісі туралы жазбады. Геродот, не дегенмен, оның кәрілер қару жарақтандыруына дейін жеткен өжеттігін жоғары бағалады.
Бүлікшілердің жеңісі
Грек және Вавилон тарихамаларында Кирдың Мидияға қарсы көтерілісі 3 жыл созылғандығын мәлімдейді. Сондай-ақ, б.з.д. 550 ж. Набонид шежіресінде айтылған:
«Ол (Астиаг) өзінің қалған әскерін жиып, Кир, аншан патшасына оны жеңу үшін қарсы шығады. Алайда Иштувегу (Астиаг) әскері оның өзіне қарсы шығып, ұстап, Кирдің қолына тапсырады. Кир оның астанасы барады. Күміс, алтын, Экботана қаласының бар асыл қазыналарын ұрлап, Аншанға алып кетті....» |
Осылайша, Астиаг пен Кир арасындағы соғыстың үш жылға созылғандығы және соғыс тек сөз байланысу арқылы ғана парсылардың пайдасына шешілгені көрінеді.
Соңғы шайқастың қайда болғаны, етегінде болды дегені дұрыс, дұрыс еместігін біз біле алмаймыз. Ктесий бір аңызға шолу жасай осындай ойға жетті. Онда Пасадгады жеріне келген әр бір патша осы қаладағы әйелдердің қолына бір-бір алтын тиын ұстатуы тиіс, мысалы, бір шайқас кезінде көрсеткен көмегі үшін мәңгі рақым ету ретінде. Мысалы, бір әйелдер мен аналарымен ұялтылған парсылар табандырақ шайқаса бастады.
Осындай әдет-ғұрып, шын мәнінде, болуы мүмкін, Ұлы Ескендір осыны орындаған. Бірақ ол басқада себебтерден шығуы мүмкін: әдет-ғұрыптары ұмытып кеткен көптеген халықтар үшін, әйгілі тарихи немесе мифологиялық кейіпкерлерге қатысты түсініктеме берді.
Кир - Мидия патшасы
Кир мидия астанасы Экбатананы жаулап алып, өзін-өзі Мидия патшасы титулын қабылдап, Парсы мен Мидия патшасы ретінде жарияланды. Кир қолға түскен Астиагты өлтірмей, тіпті Ктесийге сенер болсақ, оны Парканиядағы билеушінің өкілі сайлады және оның қызына үйленді. Астиагқа жақын жандардан ең көп азап шеккен мүмкін мұрагер Спитама ғана болды, ал өзге жағдайларға келсек, бұл көтеріліс бар жоғы әулет өзгерісі саналды.
Мидия мен мидиялықтар Ахменидтер басшылығы кезінде ешқандай қуғын сүргінге ұшырамай, парсылармен қоса бір сатыда есептелді. Персеполис, және астана болып қала берді. Мұнда патша жазғы уақыттын өткізді. Мұның барлығы жергілікті халықтың Парсының Мидияның жалғасы ретінде қарауына ықпал етті. Кирдің Мидия жеріндегі басшылығы Астиагпен көкейкесті байланысымен шарттанды. Парсылар мидиялықтардан ассириялыққа дейін көтерілген басқару жүйесін алды.
Мидияны жаулап алғаннан кейін Кир келесі 2 жыл аралығында бұрынғы Мидия державасын кірген елдерді жаулауға кірісті: Парфия, Армения, Грузия. Олар парсыларға ерікті түрде берілді. Сол жылдары парсылар Элам жерін жаулап алды. Мидия державасының жерлерін жаулап ала жүріп Кир оның халқының көтерілістерін басып отырды. Бірде-бір дерек көзі бұл туралы айтпаса да, керең деректер мысалы, Ксенофонтта көруге болады.
ІІ Кир–нің Кіші Азиядағы табыстары
Лидияны басып алуы
Б.з.б 547 жылы Кир жағына ерікті түрде Киликия өтім, оған әскери күш берді. Бұл үшін Кир ешқашан оған страптарды жібермей, қажет болған жағдайда ақша төлем тұратын жергілікті басқарушыларды орындарында қалдырды.
Осылай, Кир Лидия мемлекетінің – Таяу Шығыстың ең құдіретті елдерінің бірінің шекарасына қатты жақындап алды. Геродоттың сөздеріне сүйенсек, соғыс инициативасы патшасы тиесілі болды. Б.з.б 547 жылы лидиялықтар мидиялықтар қол астындағы және парсылардың жеңісінен кейін соған өткен Каппадокияға басып кірді. Сонда Кир де аттанды, жолдан өз әскерін өткен аумағындағы елдер қатарынан толықтыра өтті. Крезді өз ойынан қайтару үшін Иония мен қалаларына хатшылар жіберді. Бірақ кішіазиялық гректер күтім позициясын алуды жөн көрді.
Галис өзенінің шығысындағы Птерия қаласында қанды шайқас орын алды, бірақ, оның ешқандай нәтижеге алып келмеді, еш жақ шайқасты бастауға батылы жетпеді. Крез өзінің астанасы бет алды. Онда ол өзінің Мысыр, Спарта, Вавилон сияқты одақтастардың көмегімен жақсылап дайындалуға кірісті. Бірақ, Кир қарсыласының барлық қалаулары мен іс әрекетін біле тұра онысына жол бергісі келмей, артынан Сардыға бет алды. Сарды тұрғындары мұндай шабуылды еш болжай алмай, парсылардың әскерін тек қала қабырғасына келгенде ғана байқады. Крез өзінің әскерін алып шығып, Сарды алдына шықты. Кир өзінің мыңбасы, мидиялық Гарпагтың ақылын тыңдап, арбада тұрған түйелердің барлығын әскер басына садақшылармен бірге қойды. Лидиялық әскердегі аттар таныс емес иісті сезіп, түйелерді көре салып қашып кетті. Алайда Лидиялық шапқыншылар аттарынан ырғи түсіп, жаяу шайқасты, бірақ Кир әскерлерінің шабуылынан қайта Сардқыға қайтып, акропольде тығылуға мәжбүр болды. 14 күндік қамалдан кейін парсылар акропольді алды. Ал Крез тұтқынға түсті.
Грек авторларының мақұлдауынша Кир Крезді аяп, өмірін сақтады. Геродоттың айтуынша, Сарды б.з.б. 547 жылдың қазан мен желтоқсан аралығында жауланды. Крез жеңілгеннен кейін иондықтар мен эолилықтар Сарды хатшыларын Кирге жіберді. Өз қалалуларында олар Кирмен бірге Крезбен жасаған шарт негізінде жаңа шарт құруды сұрады. Алайда Кир олардың кезінде мидиялықтарға қосылуынан бас тарқандығын айтып, өзінің қандай шарттарды қоятындығын айтты. Мұны білген кішіазия халықтары Спартаны көмекке шақырады, бірақ олар көмекке келмеді. Тек қана өз еркімен парсыларға бағынды, ал Кир Лидия патшасымен жасалған шарттармен онымен де одақ құрды.
Иония, Кария, Ликияны жаулау
Кир шығыс елдерге кеткендігін қолданып қалмақшы болған, Кир кетер алдында Крез асылдарын сақтауға қалдырған лидиялық Пактий б.з.б. 546 жылы перстерге қарсы шықты. Алтын арқылы ол баскесерлерді жалдап, грек теңізалды тұрғандарын көтеріліске қөсылуға құптады. Онан соң ол Сардыға аттанып, акрополольді камалдады. Көтерілісшілерге қарсы Кирдік полк басшысы мидиялық Мазар шықты. Перстердің әскерінің келе жатқандығын білген Пактий алдымен Киму қаласына, сосын Митилену қаласына, соңынан, Хиос қаласында барып, жергілікті тұрғандармен ұсталынған еді.
Лидия көтерілісін жаншыған Мазар Кіші Азияның грек қалаларын басып ала бастады.
Ионияны жаулап алған Гарпаг жан жалдап карийларға, кавнилерге жіне ликийлықтарға барды. Карий халқы перстерге жеңіл берілді. Түбекте орналасқан Книд тұрғындары матриктен бөліп тұратын кішкентай арық қазып, өздерін арал деп жариялағысы келді, бірақ қатты гранитке кезігіп, жұмыстарын тоқтатты, кейіннен олар да берілді. Біраз уақыт бойы тек бір тайпа-песадийліктер қарсыластық көрсетті. Олар Лида атты тауды тұрақтап, Гарпагтың жолында біраз қиындық туғызды.
Тек ликиялықтар мен кавнилықтар көпсанды перс әскеріне соңғы күштер қарсы тұрғандар болды. Ликиялықтар Ксанфқа қарай лақтырылды. Онда олар акропольге әйел, бала-шаға, құлдарды түгел жиып, оны отқа лақтырды, ал өздері шайқаста қайтыс болды. Өзінің адалдығы үшін Гарпаг Лидияны мұрагерлік қолданысқа алды.
Вавилонды бағындыруы
Б.з.б. 539 жылдың көктемінде персия әскері Вавилонға қарай бағыт алды. Бұл қиын заманда Набонид патшаны тастап, Кир жағына Гутиум аймағының әкімі Угбару өтеді. Геродот сөздері бойынша Гиндтан өткен кезде ақ киелі аттардың бірі суға батып кетеді. Кир ашуланып, өзенді жазалауды бұйырды. Жаз уақытында перс әскері 360 канал ашып, өзеннің суын ағызып тастады. Мүмкін Кирді Новуходоносордың гидравликалық құрылыстары ұстап қалды. Бір көзге ақымақтық көрінетін іс ойға қонымды идея деп саналуы да мүмкін. Тоғытқан жердің суын қайта таратып, оны өтімді ету. Кир өз жорығын тек осыдан соң ғана жалғастырды.
Вавилон әскері Опис қаласының маңында лагерь құрды. Бірақ Кир қыркүйектің 20-ыншы жұлдызында күтпеген жерден Мидия қабырғасын батыстан айналып өтті. Набонидтің ұлы Валтарас бар күшті гарнизонды Кир жіберген Угбару корпусы айнала қоршады. Кирдің өзі Опис жанында тұрған Набонид әскеріне сырттай соққы берді. Бұл шайқаста вавилон әскері жеңіліске ұшырап, қашуға тура келді. Набонид қалған – құтқан адамдармен Вавилонға қайтып оралмақшы болды, бірақ қайтар жолды Угбару жауып, ол Борсиппеде тығылды. 10 қазанда ол қарсылықсыз Сиппарда үсталынды. 12 қазанда Угбару Вавилон жеруне басып кірді.
Қала орталығында парсы әскерлеріне қарсы тұрмақшы болған Вальтасар мерт болды. Угбару, Гутиум көмекшісі, Вавилонға басып кірген әскерлерді басқарған адам лезде ұрлық пен азғындыққа қарсы шаралар қолданды. Вавилонның құлағанын және ұлы Вальтасардың қайтыс болғандығын естіп, Борсиппадан кетіп, ерікті түрде тұтқынға берілді.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
II Kir nemese Ұly Kir kone pars Kurus ku u ru u s tugan zhyly belgisiz b z b 530 Ahemenidter әuletinen shykkan parsy patshasy b z b 559 530 II Kir kone pars Kurus ku u ru u s akkad Ku r ras ra as elam Ku ras Kwrs kone grek Kῦros lat CyrusLauazymyAhemen memleketinin patshasyb z b 559 530Izashary zhana lauazymIzbasaryb z b 559 530IzasharyIzbasaryӨmirbayanyDini ZaratushtraDүniege kelui B z d 559Қajtys boluy B z d 530 Syrdariya ozeninin manyZherlendiDinastiyaӘkesiAnasy MandanaZhubajy KassandanaBalalary uldary kyzdary Artistona RoksanaӘskeri kyzmetiAtagybas kolbasshyII Kir b Ortakkordaondeu men mүmkin Midiya patshasy Ishtuvegudin Astiag kyzy Mandana hanshajymnyn uly Kirdin shygu tegiKir Persiyanyn basty pasadgarlar tajpasynan shykkan Ahmenid kurgan Ahmenidter dinastiyasynyn patshasy uly Elamnyn ontүstik shygysyndagy patshasy retinde Nabodin Kirdi sajlady Tura osylaj Nabonid pen Kir hronikasyn zhasagan vavilon abyzdary әrekettendi Өzinin vavilondyktarga ajtkan sozinde Kir Anshan patshalary dep ozinin ata babasyn atady Men Kir Kambis Anshannyn uly patshasynyn uly Kir Anshannyn uly patshasynyn nemeresi Teisp Anshanyn uly patshasynyn urpagymyn Munysy Kirdin vavilon tekstterinde burynnan kezdesetin elamdyk Anshan audanynyn patshasy sanaluy Kirdin elamit ekendigin bolzhaugy zhol beredi Kirmen zamandas oner tuyndylary buryngy zamandagy Persiya patshalygynyn elam memlekettigi men onerine degen әserin korsetedi Alajda Kirdin arijlik bolgandygy dәleldengen Onyn Anshanmen bajlanysy tolyk tүsiniksiz mundagy zhalgyz tүsindirme mүmkin Kirdin Elam ornyn baskan shygys memleketten boluy sondyktan resmi merekelik zhazuda ol anshan patshasy dep ataldy Ol da ozi osy vavilondyktar kozderi aldynda odan sajyn kotere beretin ezhelgi terminge bas sukty Onyn үstine kezinde Elam patshalarynyn kolynda vavilonnyn bolgandygy belgili Anshan patshasynyn titulyna ie bola turyp zhana kurylgan monarhiyanyn iesi ezhelgi salt dәstүrler men ozge de ogan tiesili zhagymdy simvolikasynyn murageri sanaldy Nabonid hronikasynda Midiyany zhaulap algannan kejin Kirdi Persiya patshasy sajlady Kirdin babalary Kir parsylyk zhetekshi klandar pasargadtar tajpasy anyzga ajnalgan negizin kalagan shykkan uly ozi Kirdi patshasy atak berdi yagni Elamnyn ontүstik shygysyndagy ajmaktardyn biri sondaj ak Nabonid pen Kirdin shezhiresin zhasagan Vavilon dini kyzmetkerleri de solaj zhasady Vavilondyktarga zhasagan otinishine sәjkes Kir ozinin ata babalaryna Anshannyn patshalary dep atady Men Kir Anshan kalasynyn patshasy uly patsha uly Anshan kalasynyn patshasy uly patsha nemeresi Anshan kalasynyn patshasy uly patsha Teisptin urpagy Ezhelgi zamannan beri Vavilon mәtinderinde ajtylgan Elam ajmagynyn Anshan patshasy Kirdin bul mәlimdemesi onyn elamdyk bolgany turaly ojlauga negiz beredi Kirdyn kazirgi zaman oneri Parsy patshalygynyn en ezhelgi kezeninde elam memlekettiligi men onerinin әserin korsetedi Alajda Kirnyn arijlik ekendigi dәleldengen Onyn Anshanmen bajlanysy mүldem anyk emes tek Kirnyn shygys zhagynan Elamnyn ornyna kelgen memleketinen kelgen sondyktan resmi saltanatty zhazuynda ol Anshannyn patshasy dep atalady Vavilondyktardyn koz aldynda ogan buryngysynsha kurmet korsetetin ezhelgi kasietti termindi pajdalandy sonymen katar Elamnyn patshalaryna Vavilon tiesili bolgandyktan batyska zhoryk zhosparyn ozimen әkeldi Kirdin balalyk shagy men zhastyk shagy Lidiya Mysyr Midiya zhәne Zhana Vavilon patshalygy Ahemenid biliginin kalyptasu kezeninde Kirdin tugan zhyly belgisiz birak ol b z d 600 590 zhyldar aralygynda tuylgan dep esepteledi b z d 593 zhyly boluy mүmkin Balalyk zhәne zhastyk shagy turaly tek bir birine kajshy keletin anyzdar arkyly gana belgili Grek tarihshysy Ksenofont b z d V gasyrynda Ұly Kirnyn omiri turaly әrtүrli zholdarmen ajtylgan dep zhazady Gerodottyn ajtuy bojynsha Kirdin anasy Midiya patshasy kyzy Mandanaga uldy bolady zhәne ol әlemnin әmirshisi bolady dep bolzhagan Bugan zhol bermeu үshin Astiag kyzyn midiyalykka emes parsyga turmyska berdi birak nemeresi onyn ornyna patsha boluynan korkyp Parsydan zhүkti Mandanany shakyrdy zhәne ol uly tapkan kezde ony kozin zhojdy sheshti Ol osy tapsyrmany onyn kadirli zhүktedi Өz kezeginde Garpag balany Astiagtyn kuldarynyn birine malshyga berdi zhәne zhabajy andarga toly tauda kaldyrudy bujyrdy Birak malshy balany үjine әkelgende әjeli tapkan bala dүniege oli bolyp kelgenin bildi Әke sheshesi patshalyk uldy ozderi tәrbieleuge sheshim kabyldady zhәne olgen balany taudagy aulyk orynga kaldyryp onyn Astiagtyn nemeresin sәndi kiimderimen kiindirdi Budan kejin malshy Garpagka onyn bujrygyn oryndaganyn habarlady Garpag bul shynymen de solaj ekendigine koz zhetkizu үshin adal adamdardy zhiberip nәrestenin mәjitin tekserip ony zherge komip tastady Osylajsha Kirdin balalyk shagy patshalyk kuldar arasynda otti Bala on zhaska tolganda balalarmen ojnap zhүrgende patsha bolyp sajlandy Birak midiyalyk aksүjektin uly ogan bagynudan bas tartty al Kir ony uryp sogyp zhazalady Bul balanyn әkesi Astiagtyn kuly patsha sheneuliginin balalaryn uryp sogady dep shagymdandy Kir Astygka zhazalau үshin әkeldi ol birden onyn aldyna nemeresi ekendigine kүdiktendi ojtkeni ol o da әuletinin uksastyktaryn bajkady Shynynda da malshyny azaptau astynda surak koyu arkyly Astiag shyndykty bildi Kejin ol Garpagty katal tүrde zhazalady ony keshki aska shakyryp zhasyryn tүrde ozinin ulynyn etimen dәm tatkyzdy Sosyn Astiag onyn nemeresinen әli de kauip tonip tur ma degen surakpen kajtadan sikyrshylarga keldi Olar Kir balalarmen ojyn kezinde patsha bolyp sajlangandyktan aldyn ala ajtylgan sozderdin oryndalganyn ajtady sondyktan ogan korkudyn kazheti zhok dep zhauap berdi Kejin Astiag tynyshtalyp nemeresin Parsyga ata anasyna zhiberdi Birak Gerodot ozinin nuskasyn zhalgyz dep ajtkan zhok ol tagy torteui bar ekenin ajtty Onyn nuskasy tek zhalgyz bolmady sonymen katar tүpnuska emes ol racionalizmge zhol berdi Mysaly men uksas әngimelerge sәjkes zhabajy andarga zhem kyluga kaldyrylganda Kirdi emizgen grekshe Kino midijshe Spako it midijshe spako dep atalatyn onyn iti malshynyn әjeline ajnaldy zhazgan tagy bir nuskasy ote kyzykty ol bizge arkyly zhetip ozindik ereksheliktin ajkyn belgilerin anyktajdy Kteziyadin kundy paraktarynyn biri Onyn ajtuynsha Kir Astugtyn kyzmetshisine dejin koterilgen kedej mardiandyk karakshy Atradattyn uly bolgan mardtar koshpeli parsy tajpasy bolgan Vavilondyk sikyrshylardyn bolashakta bolatyn uly isti bolzhauy Kirdi Parsyga kashyp bүliktin bastaluyna sebep boldy Barlyk grek zhazushylarynyn pikirinshe Kirdyn aty tugan kezde ogan berilmedi kejin ol takka otyrgan kezde aldy Ataudyn etimologiyasy belgisiz Plutarhtyn ajtuynsha ony Kүnnin kurmetine atady parsy halyktyk etenologiyasy Kurash Kir zerd hvare dep atalady sebebi Kүn parsysha Kir Strabonyn ajtuynsha Kir patshanyn aty zhakyn ornalaskan Kir ozeninin kurmetine berilgen Parsylardyn patshasy osy ozennin atynalyp ozin Agradattan Kirge ozgertken siyakty Yustin bәlkim esimnin magynasyn baktashy degen sozge silteme zhasaj alady Ұl bala baktashylardyn arasynda omir sүrip Kir atauyn aldy Midiyaga karsy koterilisKirdin parsy tajpalarynyn kosemi boluy Kirdin sarajy Kir basshylygy 29 zhylga sozyldy dejtin Gerodotka sener bolsak b z b 559 zhyly Kir Persiyanyn otyrykshy tajpalarynyn arasynda basty rol atkargan pasadgar tajpasynyn kosemi boldy Olardan baska soyuzga marfijlar men maspijlar kirdi Olardyn barlygy Midiya patshasynyn әserinde boldy Ol kezdegi Persiya memleketinin ortalygy intensivti kurylys zhumystary Kirdin bastapky baskaru periodyna saj kelgen Persiya memleketinin algashky astanasy bolgan kalasynyn ajnalasynda ornalasty Parsynyn kalalary men zhazyktarynda turaktagan zhәne kejbir koshpendi tajpalar sonymen kosa otyrykshy tajpalaryn Kir kejinirek Midiyany basyp algannan kejin zhүzege asyrdy Movses Horenatside korinis tapkan armyan ulttyk anyzyna sәjkes Midiya patshalygyn armyan patshasy Tigran Kirmen odagy zhәne onyn komeginin arkasynda zhendi Bul habardyn tarihi dәni b z d V gasyry IV gasyrdyn birinshi zhartysyndagy grek tarihshysy Ksenofonttyn Kiropediya tuyndysynda bolgan habarymen salystyru kezinde anyktaldy Munda Kir zhәne armyan hanzadasy Tigran dostar retinde korsetiledi kejinirek Tigran armyan әskerimen Kirdin zhoryktaryna katysady Midiyaga karsy koterilistin basy B z b 553 zhyly Nabonid zhazuyna sәjkes Kir midiyalyk patsha karsy shykty Gerodot pen perster men midiyalyktar sogystaryn nәtizhesi kobine Midiyada bolgan Astigam baskaruyna narazy bolgan partiyanyn boluymen zhәne azgyndaushylyk boluymen sharttandy Gerodot bojynsha osy eki patshalyktyn arasyndagy sogys sebebi Astiag katty okpeletken atakty midiyalyk astyrtyn soz bajlanystyruy boldy Ol aldymen Astiagtyn katan baskaruyna narazy bolgan atakty midiyalyktardy zhinap kejinnen Kirdi koterilis zhasauyna үlesin kosty Midiyanyn kulauy astyrtyn soz bajlasu men narazylyktan baska tagy dinastiyalyk dagdaryspen koldanyldy barlygymyzga zhetimdi derekter bojynsha Astigatyn uly murageri bolmady Ktesij murager dep onyn zhezdesi Spitamudy ajtady Midiya esh kүressiz kulady Ktesij tipti Astiagtyn zhabuyly men zhenisi turaly zhazbady Gerodot ne degenmen onyn kәriler karu zharaktandyruyna dejin zhetken ozhettigin zhogary bagalady Bүlikshilerdin zhenisi Grek zhәne Vavilon tarihamalarynda Kirdyn Midiyaga karsy koterilisi 3 zhyl sozylgandygyn mәlimdejdi Sondaj ak b z d 550 zh Nabonid shezhiresinde ajtylgan Ol Astiag ozinin kalgan әskerin zhiyp Kir anshan patshasyna ony zhenu үshin karsy shygady Alajda Ishtuvegu Astiag әskeri onyn ozine karsy shygyp ustap Kirdin kolyna tapsyrady Kir onyn astanasy barady Kүmis altyn Ekbotana kalasynyn bar asyl kazynalaryn urlap Anshanga alyp ketti Osylajsha Astiag pen Kir arasyndagy sogystyn үsh zhylga sozylgandygy zhәne sogys tek soz bajlanysu arkyly gana parsylardyn pajdasyna sheshilgeni korinedi Songy shajkastyn kajda bolgany eteginde boldy degeni durys durys emestigin biz bile almajmyz Ktesij bir anyzga sholu zhasaj osyndaj ojga zhetti Onda Pasadgady zherine kelgen әr bir patsha osy kaladagy әjelderdin kolyna bir bir altyn tiyn ustatuy tiis mysaly bir shajkas kezinde korsetken komegi үshin mәngi rakym etu retinde Mysaly bir әjelder men analarymen uyaltylgan parsylar tabandyrak shajkasa bastady Osyndaj әdet guryp shyn mәninde boluy mүmkin Ұly Eskendir osyny oryndagan Birak ol baskada sebebterden shyguy mүmkin әdet guryptary umytyp ketken koptegen halyktar үshin әjgili tarihi nemese mifologiyalyk kejipkerlerge katysty tүsinikteme berdi Kir Midiya patshasy Kir midiya astanasy Ekbatanany zhaulap alyp ozin ozi Midiya patshasy titulyn kabyldap Parsy men Midiya patshasy retinde zhariyalandy Kir kolga tүsken Astiagty oltirmej tipti Ktesijge sener bolsak ony Parkaniyadagy bileushinin okili sajlady zhәne onyn kyzyna үjlendi Astiagka zhakyn zhandardan en kop azap shekken mүmkin murager Spitama gana boldy al ozge zhagdajlarga kelsek bul koterilis bar zhogy әulet ozgerisi sanaldy Midiya men midiyalyktar Ahmenidter basshylygy kezinde eshkandaj kugyn sүrginge ushyramaj parsylarmen kosa bir satyda esepteldi Persepolis zhәne astana bolyp kala berdi Munda patsha zhazgy uakyttyn otkizdi Munyn barlygy zhergilikti halyktyn Parsynyn Midiyanyn zhalgasy retinde karauyna ykpal etti Kirdin Midiya zherindegi basshylygy Astiagpen kokejkesti bajlanysymen sharttandy Parsylar midiyalyktardan assiriyalykka dejin koterilgen baskaru zhүjesin aldy Midiyany zhaulap algannan kejin Kir kelesi 2 zhyl aralygynda buryngy Midiya derzhavasyn kirgen elderdi zhaulauga kiristi Parfiya Armeniya Gruziya Olar parsylarga erikti tүrde berildi Sol zhyldary parsylar Elam zherin zhaulap aldy Midiya derzhavasynyn zherlerin zhaulap ala zhүrip Kir onyn halkynyn koterilisterin basyp otyrdy Birde bir derek kozi bul turaly ajtpasa da keren derekter mysaly Ksenofontta koruge bolady II Kir nin Kishi Aziyadagy tabystaryLidiyany basyp aluy Kirdin zhaulap alu sәtindegi Lidiya B z b 547 zhyly Kir zhagyna erikti tүrde Kilikiya otim ogan әskeri kүsh berdi Bul үshin Kir eshkashan ogan straptardy zhibermej kazhet bolgan zhagdajda aksha tolem turatyn zhergilikti baskarushylardy oryndarynda kaldyrdy Osylaj Kir Lidiya memleketinin Tayau Shygystyn en kudiretti elderinin birinin shekarasyna katty zhakyndap aldy Gerodottyn sozderine sүjensek sogys iniciativasy patshasy tiesili boldy B z b 547 zhyly lidiyalyktar midiyalyktar kol astyndagy zhәne parsylardyn zhenisinen kejin sogan otken Kappadokiyaga basyp kirdi Sonda Kir de attandy zholdan oz әskerin otken aumagyndagy elder katarynan tolyktyra otti Krezdi oz ojynan kajtaru үshin Ioniya men kalalaryna hatshylar zhiberdi Birak kishiaziyalyk grekter kүtim poziciyasyn aludy zhon kordi Galis ozeninin shygysyndagy Pteriya kalasynda kandy shajkas oryn aldy birak onyn eshkandaj nәtizhege alyp kelmedi esh zhak shajkasty bastauga batyly zhetpedi Krez ozinin astanasy bet aldy Onda ol ozinin Mysyr Sparta Vavilon siyakty odaktastardyn komegimen zhaksylap dajyndaluga kiristi Birak Kir karsylasynyn barlyk kalaulary men is әreketin bile tura onysyna zhol bergisi kelmej artynan Sardyga bet aldy Sardy turgyndary mundaj shabuyldy esh bolzhaj almaj parsylardyn әskerin tek kala kabyrgasyna kelgende gana bajkady Krez ozinin әskerin alyp shygyp Sardy aldyna shykty Kir ozinin mynbasy midiyalyk Garpagtyn akylyn tyndap arbada turgan tүjelerdin barlygyn әsker basyna sadakshylarmen birge kojdy Lidiyalyk әskerdegi attar tanys emes iisti sezip tүjelerdi kore salyp kashyp ketti Alajda Lidiyalyk shapkynshylar attarynan yrgi tүsip zhayau shajkasty birak Kir әskerlerinin shabuylynan kajta Sardkyga kajtyp akropolde tygyluga mәzhbүr boldy 14 kүndik kamaldan kejin parsylar akropoldi aldy Al Krez tutkynga tүsti Grek avtorlarynyn makuldauynsha Kir Krezdi ayap omirin saktady Gerodottyn ajtuynsha Sardy b z b 547 zhyldyn kazan men zheltoksan aralygynda zhaulandy Krez zhenilgennen kejin iondyktar men eolilyktar Sardy hatshylaryn Kirge zhiberdi Өz kalalularynda olar Kirmen birge Krezben zhasagan shart negizinde zhana shart kurudy surady Alajda Kir olardyn kezinde midiyalyktarga kosyluynan bas tarkandygyn ajtyp ozinin kandaj sharttardy koyatyndygyn ajtty Muny bilgen kishiaziya halyktary Spartany komekke shakyrady birak olar komekke kelmedi Tek kana oz erkimen parsylarga bagyndy al Kir Lidiya patshasymen zhasalgan sharttarmen onymen de odak kurdy Ioniya Kariya Likiyany zhaulau Parsy sadakshylary Kir shygys elderge ketkendigin koldanyp kalmakshy bolgan Kir keter aldynda Krez asyldaryn saktauga kaldyrgan lidiyalyk Paktij b z b 546 zhyly persterge karsy shykty Altyn arkyly ol baskeserlerdi zhaldap grek tenizaldy turgandaryn koteriliske kosyluga kuptady Onan son ol Sardyga attanyp akropololdi kamaldady Koterilisshilerge karsy Kirdik polk basshysy midiyalyk Mazar shykty Persterdin әskerinin kele zhatkandygyn bilgen Paktij aldymen Kimu kalasyna sosyn Mitilenu kalasyna sonynan Hios kalasynda baryp zhergilikti turgandarmen ustalyngan edi Lidiya koterilisin zhanshygan Mazar Kishi Aziyanyn grek kalalaryn basyp ala bastady Ioniyany zhaulap algan Garpag zhan zhaldap karijlarga kavnilerge zhine likijlyktarga bardy Karij halky persterge zhenil berildi Tүbekte ornalaskan Knid turgyndary matrikten bolip turatyn kishkentaj aryk kazyp ozderin aral dep zhariyalagysy keldi birak katty granitke kezigip zhumystaryn toktatty kejinnen olar da berildi Biraz uakyt bojy tek bir tajpa pesadijlikter karsylastyk korsetti Olar Lida atty taudy turaktap Garpagtyn zholynda biraz kiyndyk tugyzdy Tek likiyalyktar men kavnilyktar kopsandy pers әskerine songy kүshter karsy turgandar boldy Likiyalyktar Ksanfka karaj laktyryldy Onda olar akropolge әjel bala shaga kuldardy tүgel zhiyp ony otka laktyrdy al ozderi shajkasta kajtys boldy Өzinin adaldygy үshin Garpag Lidiyany muragerlik koldanyska aldy Vavilondy bagyndyruyParsy zhauyngerleri B z b 539 zhyldyn kokteminde persiya әskeri Vavilonga karaj bagyt aldy Bul kiyn zamanda Nabonid patshany tastap Kir zhagyna Gutium ajmagynyn әkimi Ugbaru otedi Gerodot sozderi bojynsha Gindtan otken kezde ak kieli attardyn biri suga batyp ketedi Kir ashulanyp ozendi zhazalaudy bujyrdy Zhaz uakytynda pers әskeri 360 kanal ashyp ozennin suyn agyzyp tastady Mүmkin Kirdi Novuhodonosordyn gidravlikalyk kurylystary ustap kaldy Bir kozge akymaktyk korinetin is ojga konymdy ideya dep sanaluy da mүmkin Togytkan zherdin suyn kajta taratyp ony otimdi etu Kir oz zhorygyn tek osydan son gana zhalgastyrdy Vavilon әskeri Opis kalasynyn manynda lager kurdy Birak Kir kyrkүjektin 20 ynshy zhuldyzynda kүtpegen zherden Midiya kabyrgasyn batystan ajnalyp otti Nabonidtin uly Valtaras bar kүshti garnizondy Kir zhibergen Ugbaru korpusy ajnala korshady Kirdin ozi Opis zhanynda turgan Nabonid әskerine syrttaj sokky berdi Bul shajkasta vavilon әskeri zheniliske ushyrap kashuga tura keldi Nabonid kalgan kutkan adamdarmen Vavilonga kajtyp oralmakshy boldy birak kajtar zholdy Ugbaru zhauyp ol Borsippede tygyldy 10 kazanda ol karsylyksyz Sipparda үstalyndy 12 kazanda Ugbaru Vavilon zherune basyp kirdi Қala ortalygynda parsy әskerlerine karsy turmakshy bolgan Valtasar mert boldy Ugbaru Gutium komekshisi Vavilonga basyp kirgen әskerlerdi baskargan adam lezde urlyk pen azgyndykka karsy sharalar koldandy Vavilonnyn kulaganyn zhәne uly Valtasardyn kajtys bolgandygyn estip Borsippadan ketip erikti tүrde tutkynga berildi Derekkozder