Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Вавилон (мағына) деген бетті қараңыз.Вавилон (лат. Babylon, Аккадша: 𒆍𒀭𒊏𒆠, Шумерше: 𒆍𒀭𒊏𒆠 - KA2.DINGIR.RA -Bābili(m), яғни «Тәңірі қақпасы» деген мағынада, көне грекше: Βαβυλών) — бойындағы ежелгі мемлекет. Даму тарихы төрт кезеңге бөлінеді: 1) ерте Вавилон патшалығы (біздің заманымыздан бұрынғы 1894 – 1518); 2) касситтер дәуірі (біздің заманымыздан бұрынғы 1518 – 1204); 3) саяси құлдырау дәуірі (біздің заманымыздан бұрынғы 1204 – 626); 4) жаңа Вавилон патшалығы (біздің заманымыздан бұрынғы 626 – 538). Месопотамияның оңтүстік бөлігінде (қазіргі Ирак жері) біздің заманымыздан бұрынғы 2-мыңжылдықтың басында пайда болған бұл мемлекет өзінің басты қаласының атауымен аталды. Ол алғашында (біздің заманымыздан бұрын 24 – 22 ғасырлар) Аккад мемлекеті патшаларының, кейіннен Ур әулетінен шыққан (біздің заманымыздан бұрынғы 22 – 21 ғасырлар) патшалардың қол астына қарады. Біздің заманымыздан бұрынғы 1894 жылы аморит тайпасынан шыққан әулеті Вавилон патшалығының негізін қалады. Хамурапи патша (біздің заманымыздан бұрын 1792 – 50) тұсында Вавилон нығайып, ірі мемлекетке айналды. Біздің заманымыздан бұрынғы 16 ғасырда елді касситтер жаулап алды. Касситтер дәуірінде сыртқы саясат айтарлықтай табысты болмады. Дегенмен, елдің шаруашылығы қайтадан өркендеп, жылқы өсіру жақсы дамыды. Касситтер әулеті құлағаннан кейін (біздің заманымыздан бұрын 1146 – 25) патша мен оның мұрагерлері тұсында Вавилон қайтадан күшейіп, Ассирия мен Эламды өзіне бағындырды. Бірақ кейіннен патшаның билігі әлсіреп, бөлініп шыққан Ассирия мен Эламның жасаған шабуылдары шаруашылықты мүлдем құлдыратып жіберді. Ассирия әскерлері қаланы екі рет қиратты, бірақ екі ретінде де Вавилон қалпына келтірілді. Біздің заманымыздан бұрынғы 626 жылы халдей тайпасынан шыққан Набопаласар Ассириядан бөлініп, өзін Вавилонның патшасымын деп жариялады. Ол мидиялықтармен одақтасып, Ассирия патшалығын талқандады да, территориясын бөліп алды. Сөйтіп, Жаңа Вавилон кезеңі басталды. (біздің заманымыздан бұрынғы 604 – 562) патша тұсында көптеген аймақтар жаулап алынды. Осы кезде Вавилонның экономикасы да күшейіп, Алдыңғы Азиядағы негізгі сауда орталығына айналды. Хаммурапи б.з.б. 1792-1750 жылдар аралығында патшалық етті.Навуходоносор ІІ өлгеннен кейін сарай төңкерістері болып, мидиялықтармен үздіксіз соғыс жүргізілді. Біздің заманымыздан бұрынғы 538 жылы парсылардың патшасы II Кир Вавилонды басып алды. Осыдан кейін Вавилон патшалығы өзінің өмір сүруін мүлдем тоқтатты.
Вавилонның өрлеуі
Урдың III əулетінің билігі кұлағаннан кейін Қосөзенде ұзақ уақыт қырқысу соғыстары болып тұрды. Елдің оңтүстігінде Элам өктемдігі басымдау болса, солтүстіктен ассириялықтар шапқыншылықтар жасап отырды. Осындай жағдайда басқа қалалардың ішінде ерекшелене бастаған Вавилон қаласы болды. Аккад тілідегі бабилу - құдайға барар қақпа деген ұғымды білдіреді. Өйткені қала керуен жолдарының қиылысқан жерінде орналасты. Шумерліктер мен аккадтықтардың жерлері де Вавилон арқылы шектесіп, түйісіп жататын. Бұның бəрі Қосөзеннің басқа қалаларының арасында Вавилонға біршама артықшылықтар беріп, ерекшелендіріп тұрды. Оның артықшылығы, əсіресе Хамурапи атты билеушінің тұсында айқын көрінді.
Хаммурапи туралы мəлімет
Хаммурапи б.з.б. 1792—1750 жылдар аралығында патшалық етті. Ол өзінің іс-əрекеттері нəтижесінде ежелгі дүниедегі талантты елбасылардың қатарына қосылды. Хаммурапи қарсыластарын жеңе отырып, Қосөзенді Вавилонның қол астына бағындырды. Сөйтіп, бүкіл шумер-аккад жерін біріктірген Вавилон патшалығы құрылады. Хаммурапи ол елдерлің құдіретті билеушісіне айналды
Хаммурапи заңдары
Хаммурапи елде біріңғай тəртіп пен басқару жүйесін орнату үшін заңдар жинағын жасаттырды. Оны қара тас бағанаға жаздырды. Ол тасты археологтар 1902 жылы тауып зерттеген. Адам бойынан да биік ол тастың жоғары жағына сурет салынған. Суретте ақ сақалды, басында сəлдеге ұқсас бас киімі бар Күн құдайы бейнеленген. Ол салтанатты тақта отыр. Екі иығынан сəуле шашып тұр. Оң қолында биліктің асатаяғы мен заңдар жинағы. Күн құдайы бұларды Хаммурапиге ұсынып тұр. Хаммурапи оның алдында сол қолымен тағзым ете кеудесін басып, тікесінен тік тұр.
Шумер және Вавилон әдебиеті
Шумер және Вавилонның әдебиетін әлемнің ең көне әдебиеті деп айтуға болады. Ғалымдардың зерттеуіне орай, ең алғашқы қолжазбалар іскери құжаттар болған. Дегенмен, одан өзге ежелгі поэзия мен көне аңыз-әңгімелер легі бізге дейін сақталған. Солардың ішіндегі толық нұсқасымен жеткені «Гильгамеш туралы аңыз» эпосы болып табылады.
Ең ежелгі шумерлік және вавилондық мәтіндер б.з.б. IV-III мыңжылдықтарды қамтиды. Бұл тіркеу тізімдері, әнұран жазбалары, мақалдар, жаңылтпаштар мен аңыз-әңгімелерден тұратын қарапайым нұсқалар. Б.з.б. III-II мыңжылдықтан «Ниппур ережелері» деп аталатын 87 әдеби мәтіннен тұратын аңыздар жинағы сақталып қалған. Тура сол кезеңде «Гильгамеш туралы аңыздың» көне вавилондық нұсқасы жазылды. Б.з.б. II мыңжылдыққа орай әдеби ескерткіштер аккад тілінде жазыла бастады. Сол кезеңде аккад тілі негізгі тілдердің біріне айналды. Ал б.з.б. I мыңжылдыққа келіп Гильгамештің негізгі бізге жеткен нұсқасы жазып қалдырылды. Түпнұсқа б.з.б. VII ғасырда Ассирия патшасы Ашурбанипалдың айтуымен салынған кітапханада сақталған (1849 жылы табылды).
Ежелгі Вавилонның күйреуі
Хаммурапи қайтыс болғаннан кейін жүздеген жылдар өтті. Вавилон жері ұзақ уақыт Ассирияға бағынышты болып келді. Ал б.з.б. VII ғасырда Вавилон тəуелсіздігін алып, қайта гүлденді, əсіресе б.з.б. 604—562 жылдары билік еткен Навуходоносор патшаның кезінде көркею шегіне жетті. Оның билігі кезінде Вавилон ең əсем қала ретінде бүкіл əлемге əйгілі болды. Алыстан шағын ғана көгілдір жазық бұлдырап көрінеді. Бірітіндеп жақындай келе жолаушы оның жер мен көктің арасындағы əйгілі «Аспалы бақ» екенін көріп, таңдана да, тамсана да қарап қалатын. Одан көз ала бере жолаушы қаланың биік қамалының ар жағынан көкке таласа өрлеп тұрған зəулім мұнараны көреді. Бұл екі көріністен көңілі қамшы басқан оның алдынан үлкен канал кездеседі. Бұл - суы қамалды қоршай ағып, қаланы жаудан қорғап жатқан əрі терең, əру кең канал. Қала қамалын айнала жүрген адам, оның жүз қақпасы бар екенін көретін еді.
Дереккөздер
- Балалар энциклопедиясы, III-том
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Ежелгі дүние тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы : «Атамұра»
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Vavilon magyna degen betti karanyz Vavilon lat Babylon Akkadsha 𒆍𒀭𒊏𒆠 Shumershe 𒆍𒀭𒊏𒆠 KA2 DINGIR RA Babili m yagni Tәniri kakpasy degen magynada kone grekshe Babylwn bojyndagy ezhelgi memleket Damu tarihy tort kezenge bolinedi 1 erte Vavilon patshalygy bizdin zamanymyzdan buryngy 1894 1518 2 kassitter dәuiri bizdin zamanymyzdan buryngy 1518 1204 3 sayasi kuldyrau dәuiri bizdin zamanymyzdan buryngy 1204 626 4 zhana Vavilon patshalygy bizdin zamanymyzdan buryngy 626 538 Mesopotamiyanyn ontүstik boliginde kazirgi Irak zheri bizdin zamanymyzdan buryngy 2 mynzhyldyktyn basynda pajda bolgan bul memleket ozinin basty kalasynyn atauymen ataldy Ol algashynda bizdin zamanymyzdan buryn 24 22 gasyrlar Akkad memleketi patshalarynyn kejinnen Ur әuletinen shykkan bizdin zamanymyzdan buryngy 22 21 gasyrlar patshalardyn kol astyna karady Bizdin zamanymyzdan buryngy 1894 zhyly amorit tajpasynan shykkan әuleti Vavilon patshalygynyn negizin kalady Hamurapi patsha bizdin zamanymyzdan buryn 1792 50 tusynda Vavilon nygajyp iri memleketke ajnaldy Bizdin zamanymyzdan buryngy 16 gasyrda eldi kassitter zhaulap aldy Kassitter dәuirinde syrtky sayasat ajtarlyktaj tabysty bolmady Degenmen eldin sharuashylygy kajtadan orkendep zhylky osiru zhaksy damydy Kassitter әuleti kulagannan kejin bizdin zamanymyzdan buryn 1146 25 patsha men onyn muragerleri tusynda Vavilon kajtadan kүshejip Assiriya men Elamdy ozine bagyndyrdy Birak kejinnen patshanyn biligi әlsirep bolinip shykkan Assiriya men Elamnyn zhasagan shabuyldary sharuashylykty mүldem kuldyratyp zhiberdi Assiriya әskerleri kalany eki ret kiratty birak eki retinde de Vavilon kalpyna keltirildi Bizdin zamanymyzdan buryngy 626 zhyly haldej tajpasynan shykkan Nabopalasar Assiriyadan bolinip ozin Vavilonnyn patshasymyn dep zhariyalady Ol midiyalyktarmen odaktasyp Assiriya patshalygyn talkandady da territoriyasyn bolip aldy Sojtip Zhana Vavilon kezeni bastaldy bizdin zamanymyzdan buryngy 604 562 patsha tusynda koptegen ajmaktar zhaulap alyndy Osy kezde Vavilonnyn ekonomikasy da kүshejip Aldyngy Aziyadagy negizgi sauda ortalygyna ajnaldy Hammurapi b z b 1792 1750 zhyldar aralygynda patshalyk etti Navuhodonosor II olgennen kejin saraj tonkeristeri bolyp midiyalyktarmen үzdiksiz sogys zhүrgizildi Bizdin zamanymyzdan buryngy 538 zhyly parsylardyn patshasy II Kir Vavilondy basyp aldy Osydan kejin Vavilon patshalygy ozinin omir sүruin mүldem toktatty B z d 1792 zhyly Hammurapi bilikke shykkannan 1750 zhyly kajtys bolganga dejingi Vavilon territoriyasyn bejnelejtin kartaVavilonnyn orleuiUrdyn III euletinin biligi kulagannan kejin Қosozende uzak uakyt kyrkysu sogystary bolyp turdy Eldin ontүstiginde Elam oktemdigi basymdau bolsa soltүstikten assiriyalyktar shapkynshylyktar zhasap otyrdy Osyndaj zhagdajda baska kalalardyn ishinde erekshelene bastagan Vavilon kalasy boldy Akkad tilidegi babilu kudajga barar kakpa degen ugymdy bildiredi Өjtkeni kala keruen zholdarynyn kiylyskan zherinde ornalasty Shumerlikter men akkadtyktardyn zherleri de Vavilon arkyly shektesip tүjisip zhatatyn Bunyn beri Қosozennin baska kalalarynyn arasynda Vavilonga birshama artykshylyktar berip erekshelendirip turdy Onyn artykshylygy esirese Hamurapi atty bileushinin tusynda ajkyn korindi Hammurapi turaly melimetHammurapi b z b 1792 1750 zhyldar aralygynda patshalyk etti Ol ozinin is ereketteri netizhesinde ezhelgi dүniedegi talantty elbasylardyn kataryna kosyldy Hammurapi karsylastaryn zhene otyryp Қosozendi Vavilonnyn kol astyna bagyndyrdy Sojtip bүkil shumer akkad zherin biriktirgen Vavilon patshalygy kurylady Hammurapi ol elderlin kudiretti bileushisine ajnaldy Hammurapi zandary Hammurapi elde biringaj tertip pen baskaru zhүjesin ornatu үshin zandar zhinagyn zhasattyrdy Ony kara tas baganaga zhazdyrdy Ol tasty arheologtar 1902 zhyly tauyp zerttegen Adam bojynan da biik ol tastyn zhogary zhagyna suret salyngan Surette ak sakaldy basynda seldege uksas bas kiimi bar Kүn kudajy bejnelengen Ol saltanatty takta otyr Eki iygynan seule shashyp tur On kolynda biliktin asatayagy men zandar zhinagy Kүn kudajy bulardy Hammurapige usynyp tur Hammurapi onyn aldynda sol kolymen tagzym ete keudesin basyp tikesinen tik tur Shumer zhәne Vavilon әdebietiShumer zhәne Vavilonnyn әdebietin әlemnin en kone әdebieti dep ajtuga bolady Ғalymdardyn zertteuine oraj en algashky kolzhazbalar iskeri kuzhattar bolgan Degenmen odan ozge ezhelgi poeziya men kone anyz әngimeler legi bizge dejin saktalgan Solardyn ishindegi tolyk nuskasymen zhetkeni Gilgamesh turaly anyz eposy bolyp tabylady En ezhelgi shumerlik zhәne vavilondyk mәtinder b z b IV III mynzhyldyktardy kamtidy Bul tirkeu tizimderi әnuran zhazbalary makaldar zhanyltpashtar men anyz әngimelerden turatyn karapajym nuskalar B z b III II mynzhyldyktan Nippur erezheleri dep atalatyn 87 әdebi mәtinnen turatyn anyzdar zhinagy saktalyp kalgan Tura sol kezende Gilgamesh turaly anyzdyn kone vavilondyk nuskasy zhazyldy B z b II mynzhyldykka oraj әdebi eskertkishter akkad tilinde zhazyla bastady Sol kezende akkad tili negizgi tilderdin birine ajnaldy Al b z b I mynzhyldykka kelip Gilgameshtin negizgi bizge zhetken nuskasy zhazyp kaldyryldy Tүpnuska b z b VII gasyrda Assiriya patshasy Ashurbanipaldyn ajtuymen salyngan kitaphanada saktalgan 1849 zhyly tabyldy Ezhelgi Vavilonnyn kүjreuiHammurapi kajtys bolgannan kejin zhүzdegen zhyldar otti Vavilon zheri uzak uakyt Assiriyaga bagynyshty bolyp keldi Al b z b VII gasyrda Vavilon teuelsizdigin alyp kajta gүldendi esirese b z b 604 562 zhyldary bilik etken Navuhodonosor patshanyn kezinde korkeyu shegine zhetti Onyn biligi kezinde Vavilon en esem kala retinde bүkil elemge ejgili boldy Alystan shagyn gana kogildir zhazyk buldyrap korinedi Biritindep zhakyndaj kele zholaushy onyn zher men koktin arasyndagy ejgili Aspaly bak ekenin korip tandana da tamsana da karap kalatyn Odan koz ala bere zholaushy kalanyn biik kamalynyn ar zhagynan kokke talasa orlep turgan zeulim munarany koredi Bul eki korinisten konili kamshy baskan onyn aldynan үlken kanal kezdesedi Bul suy kamaldy korshaj agyp kalany zhaudan korgap zhatkan eri teren eru ken kanal Қala kamalyn ajnala zhүrgen adam onyn zhүz kakpasy bar ekenin koretin edi DerekkozderBalalar enciklopediyasy III tom Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Ezhelgi dүnie tarihy Zhalpy bilim beretin mekteptin 6 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet