Һомо Неандертал

Һомо неандертал (лат. Homo neanderthalensis немесе лат. Homo sapiens neanderthalensis) — ежелгі адамның жойылған Һомо түрі немесе туыстасы болып, олар Еуразияда 40 000 жыл бұрынға дейін жасаған. Олар бәлкім қазіргі адамның арғы атасы болған Һомо Сапиенстер көшімен бәсеккеде жеңіліп, немесе бәлкім климат өзгерісіне төтеп бере алмай, немесе жұқпалы дерттен, немесе осы факторлардың бірдей әсерінен құрып кеткен делінеді.

Һомо неандертал. Бас сүйек 1908 жылы La Chapelle-aux-Saints өңірінде (Франция) табылды.

Неандертальдықтар ата-бабасынан қашан бөлініп шыққаны анық емес. Зерттеулер 315 000 жылдан 800 мың жылға дейінгі деп жорамалдайды. Неандертальдардың ата-бабалары Һомо Хейделбергтерден бөлініп шығу уақыты да белгісіз. Неандертальдық ең көне сүйектері 430 000 жыл бұрынға барады, бірақ жіктелуі анық емес. Неандертальдардың 130 000 жыл бұрынғыдан бергі табылған қалдықтары көп. Үлгі ретінде, Неандертал 1 сүйетері 1856 жылы Германияның Неандер аңғарынан табылған болатын. Кейін Қырымдағы Киік-қобадан, және Орталық Азия территориясында Өзбекстанның жерінен де аталған Һомо түрінің сүйектері мен заттары табылған болатын.. Көптеген пікірталастардан соң, ХХ ғасырдың басында неандерталдар жабайы, ақымақ және қатыгез деген көзқарас орнықты. Содан бері олардың білімі мен түйсігі туралы ғылыми қоғамдастықтар пікірі айтарлықтай өзгергенімен, жетілмеген үңгір адамы ретіндегі архетип образы баяғыдай сақталып қалды.

Һомо Неандерталдардың біршама жетілгені байқалады. Олар Мустериан тас құралдар өндірісімен шұғылданған және отты жаға білген, үңгірге пеш орнатқан, қайыңның қабығын желім жасаған, қарапайым көрпе, кіиім, жамылғы тігу қолөнерін меңгерген, яғни тоқуға қабілетті болған, Жерорта теңізінде жүзе алған, емдік шөптерді пайдаланып ауруды емдеуге тырысқан, ас пісіру техникасын да біршама игеріп, қақтау мен білген. Неандертал тағамының түрі әралуан болған, бастысы тұяқты сүтқоректілер, , өсімдіктер, ұсақ сүтқоректілер, құстар, су және теңіз ресурстары қатарлылар еді. Олар жыртқыш ретінде үңгір аюларымен, үңгір арыстандарымен, үңгір қорқауларымен және басқа да ірі жыртқыштармен бәсекелес болды. Символды ойлау және палеолиттік өнер Неандерталдарда болған деген пікір бар, атап айтқанда сүйектен немесе қабыршақтан жасалған әшекейлер, кристалдар мен қазбалар, гравюралар, Дивже Бабе сырнайы (Divje Babe Flute), жасы 65 000 жыл бұрынға баратын испан үңгір қабырғасы суреттері қатарлылар неандерталдардың өркениеті жоғары болған деп болжауға негіз бар. Кейбір деректер оларда діни наным болғанын білдіреді. Бұл тіршілік иелері өлген жануарлардың сүйектерін және терісін пайдаланып, күрделі дәстүрлерді орындап, құрбандық шалды. Олар өз жер жастанған тумаластарын жерлеген. Кейбір тайпаларда тек тұрғын маңында қайтыс болғандарды ғана жерлейтін болған. Неандерталдар дене құрылымы сөйлеуге, дыбыстауға қабілетті екенін байқатады, бірақ олардың тіл күрделілігі қай деңгейде екені әлі белгісіз.

Зерттеулер

Неандертал қаңқасы, сол аяғымен алға қарай

Һомо неандерталдар сондай-ақ ірі жануарлардың сүйегі мен терісінен тұрақты тұрғын жайлар салды немесе үңгірлерді пайдаланды. Олар өте жетілдірілген тас құралдарды пайдаланды. Тек тас балталар ғана емес,жебеге арналған тас ұштығтар (неандерталдар садақ та ойлап тапты),сондай-ақ тастан инелер де жасады. Оны терінің жұқа қиқымдарын бау өткізген тәрізді баулықтап тігуге пайдаланды. Гарпундарға арналып сүйектен және тастан үштықтар да пайда болды. Неандерталдар Еуропада тірі қалды. Бұл табиғи сұрыпталудың бұрынғы маңызын жоғалта бастағанын дәлелдейді.

Неандерталдар өздеріне жасанды орта жасап, мұздықтың басталуына тез және дұрыс көңіл аударды. Адам қоғамының эволюциясына сәйкес эволюцияның биологиялық себептерінін: рөлі кеміп, әлеуметтік мәнінің маңызы арта түсті. Дегенмен неандерталдардың кейбір үңгірлерінен каннибализм (бірін-бірі жеу) дәлелдері табылды, алайда бұл сол кездегі қоғамның барлығында болатын белгі емес .

Францияда шамамен 54 жастағы, аяғы бұрыннан зақымданған еркектің жерленген каңқасы табылған. Ол табиғи қалыпта жерленген, яғни өлуге зорлық жасалмаған. Неандерталдардың орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 30-35 жыл болған. Сол кездегі өлшем бойынша бұл мүрде өте қартайып, өздігінен аң аулай алмайтын, өздігінен тамақ таба алмайтын мүгедек болып өлген. Бұл адамның осыншама жасқа жетуі тайпаның жануарларша емес, адам заңына сай өмір сүргенін дәлелдейді. Демек олар қартты ақыл иесі ретінде сақтаған деуге болады.

Неандерталдар төңірегінде талас көп. Антропологтарды «Неандерталдар неге өліп бітті?» деген сұрақ ойландырды. Неандертал тайпалардың өмірі шамамен бұдан 50 мың жыл бұрын үзілді деп есептелді.

Дереккөздер

1. Neandert(h)aler Мұрағатталған 14 мамырдың 2020 жылы. at Lexico.com
2. Н. Сейітов, А. Абдулин. Геология терминдерінің сөздігі.– Алматы: Қазақстан, 1996, 368 бет.ISBN 5-615-01738-4
3. journal Scientific Reports: Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis, 2018
4. Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4