Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Саналы адам (лат. Homo sapiens) - Сүтқоректілер класының Приматтар отрядының гоминидтер тұқымдасының Адамдар тегінің жалғыз биологиялық түрі.
| Һомо сапиенс | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Homo sapiens Linnaeus, 1758 | ||||||||||||||
 |
Басқа мағыналар үшін Адам (айрық) деген бетті қараңыз.Һомо сапиенс ұрпақтарының Һомо Еректустан бөлініп шығуы шамамен Африкада 500 000 жыл бұрын болған деп болжанады. Һомо сапиенстің ең ежелгі қазындылары шамамен 300 000 жылдық тарихқа ие. Деректер бойынша, қазіргі адамның генетикалық бөлініп шығуы осы мезгілге тура келеді.
Адамның қалыптасуы
Ағылшын ғалымы Чарльз Дарвин 1871 жылы шыққан «Адамның тегі және жыныстық сұрыпталу» деген еңбегінде: «Адам жануарлар әлемінің эволюциялық дамуы нәтижесінде, бәсекеге қабілеттілердің сұрыпталуы арқылы біртіндеп пайда болды», — деп түсіндіреді және хайуанат әлеміндегі түрлі эволюциялық белгілерді дәлел етеді.
Жер бетіндегі ең алғашқы адам қалдығы 1959-1963 жылдардағы археологиялық қазба жұмыстары барысында Шығыс Африканың Кения жеріндегі Олдувай шатқалынан табылды. Ғалымдар бұл ежелгі адамның түр-сипатына және қасынан табылған тас шапқыға қарап оны «епті адам» деп атады. «Епті адам» маймыл тәрізді төрт аяқпен емес, екі аяқпен жүрген. Оған табан сүйектерінің доғалданып келуі дәлел. Соңғы жылдары ғалымдар ашқан жаңалықтар жер бетінде адамның алғаш пайда болған отаны – Солтүстік-Шығыс Африка екенін дәлелдеді. Себебі ежелгі адамдардың қазынды қалдықтарының көбі осы аймақтан табылды.
Адамзаттың келесі даму сатысындағы тіршілік иесі Һомо Еректус (тік жүретін адам) деп аталады. Олардың ғылымға белгілі өкілдері питекантроп пен синантроптар. Олар бұдан 1 млн. жыл бұрын өмір сүрген. Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы Ява аралынан табылды. «Епті адаммен» салыстырғанда питекантроптың миының көлемі үлкейіп, бас және жақ сүйектері кішірейді, аяғы ұзарып, қолы қысқара бастаған. «Тік жүретін адамның» екінші бір түрі синантроп алғаш рет 1927 жылы Қытайдағы Чжоу-коу-дянь үңгірінен қазып алынды. Синантроп қаңқаларының жанынан түрлі пішіндегі тас құралдар мен күлдің, көмірдің, отқа күйген тастардың қалдықтары табылды.
Адам дамуының келесі сатысы – Һомо неандерталь адамының пайда болуы. Бұл адам 1856 жылы тұңғыш рет Германияның Неандерталь жотасынан табылды. Һомо Неандертал адамның өзінен бұрынғылармен салыстырғанда дене бітімі өзгеріп, қас үстіндегі дөңесі азайған және маңдайы жазылып, иек пайда болған . Қолдары күшті болғанымен, оларға қазіргі адамдарға тән икемділік пен шапшаң қимыл жетіспеді. 1938 жылы академик А.П.Окладников Өзбекстанның оңтүстігіндегі Тешіктас үңгірінен 8-9 жастағы неандерталь баланың қаңқа сүйегін тапты . Ал, бұл баланың бет әлпетін танымал антрополог-ғалым М.М.Герасимов қалпына келтірді.
Ежелгі дәуірде қоғамның дамуы өте баяу жүрген. Өйткені адамдар көп уақытын тамақ іздеумен өткізді. Дегенмен, адамзаттың жетілу құбылыстары да жүріп жатты. Олардың өмір сүру ортасына бейімделіп, денелерін тік ұстауы мен ойлау қабілеттерінің дамуы қазіргіге ұқсас адамдардың пайда болуына алып келді.
Адам дамуының келесі сатысында неандерталь адамнан кейін дене бітімі қазіргіге ұқсас Һомо Сапиенс (саналы адам) қалыптасты. Мұндай адамның сүйегі алғаш рет 1868 жылы Франциядағы Кро-Маньон үңгірінен табылғандықтан, оны «кроманьон» адам деп атайды. Бұл адамның түр-сипатында қазіргі адамдарға ұқсас белгілер көп. Олардың маңдайы жазық, қабақ үсті аздап шығыңқы, мұрны кішірек, бас сүйегі қазіргі адамдарға ұқсас болып келеді. Сондай-ақ, кроманьон адамның дене бітімінде қазіргі адамдардан еш айырмашылық болмаған . Олардың бойы биік, аяқтары ұзын болған және тік жүрген. Осылайша, сырт бейнесі жағынан маймылға көп ұқсастығы болғанына қарамастан, алғашқы адамдар өзінің ежелгі туысынан анағұрлым биік тұрды. Өйткені оның ойлау қабілеті бар еді. Алайда, ежелгі адамдардың ой-өрісі алғашқыда тым шектеулі болып, ауыр да баяу қалыптасқанын ұмытпауымыз керек.
Адам анатомиясы
Адам анатомиясы – адам денесінің құрылысын, пішінін, қимылдарын, мүшелердің өзара қарым-қатынасын зерттейтін жаратылыстану ғылымының бір саласы. Адам анатомиясының (латынша anatome – кесу, бөлшектеу деген ұғымды білдіреді) негізін салушы – ежелгі рим дәрігері Гален, одан кейін шығыс ғалымдары: ар-Рази, ибн-Рушд, Әбу Әли ибн Сина адам анатомиясына елеулі жаңалықтар қосты. Қазақ даласында адам анатомиясы мәселелері Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (15 ғасыр), Халел Досмұхамбетұлы (20 ғасыр) еңбектерінде баяндалды.
Бүкіл тірі организмдер сияқты адам денесі торшадан (клеткадан) тұрады. Торшалар торшааралық затпен қосылып тін (ұлпа) құрайды. Тін: эпителиалдық, дәнекерлік, бұлшық еттік, жүйкелік болып 4 топқа бөлінеді. Тін қосылып ағзаларды (орган) құрайды. Жалпы құрылысы мен дамуы біртектес және ортақ қызмет атқаратын ағзалар – ағзалар жүйесіне біріктіріледі. Шығу тегі мен құрылыстары ұқсамайтын, бірақ ортақ қызмет атқаратын ағзалар – ағзалар аппараттары деген топқа бөлінеді. Ағзалар жүйесі мен аппараттары адам организмін құрайды. Ағзалар бірнеше жүйеге бөлінеді: 1) тірек-қимыл аппараты; 2) ас қорыту жүйесі; 3) тыныс алу жүйесі, 4) несеп-жыныс аппараты; 5) жүрек-тамыр жүйесі (бұл жүйе өз ішінде қан жасап шығаратын және иммундық жүйе ағзалары болып бөлінеді); 6) сезім ағзалары; 7) эндокриндік бездер; 8) жүйке жүйесі. Осылардың бәрі бірігіп, адамның қоршаған ортамен арақатынасын жүзеге асырады. Адам денесі бас, мойын, тұлға, қол және аяқ бөліктерінен тұрады. Адам қаңқасына тұлға қаңқасы (омыртқа бағанасы және кеуде клеткасын құрайтын сүйектер), бас сүйек және қол-аяқ қаңқалары жатады. Бас сүйек: ми сауыт пен бет сүйектеріне бөлінеді. Ми сауытының ішінде ми, есту және тепе-теңдікті сақтау, көру ағзалары орналасқан. Омыртқа бағанасы: мойын (7 омыртқа), кеуде (12), бел (5), сегізкөз (5) және құймышақ (3 – 5) бөліктерінен тұрады. Омыртқа бағанасының кеуделік бөлігіне 12 жұп қабырғалар бекиді. Олар алдыңғы жағында төс сүйекпен қосылып кеудені құрайды. Кеуде қуысында өкпе, жүрек, кеңірдек, өңеш, тамырлар мен жүйке талшықтары орналасқан. Омыртқа бағанасының бел бөлігі іш бұлшықеттерімен бірге іш қуысын түзеді. Yстіңгі жағында іш қуысы кеуде қуысынан көк ет арқылы бөлінеді.
Іш қуысында бауыр, асқазан, талақ, ішек, ұйқы безі, бүйректер, тамырлар, жүйке талшықтары орналасқан. Іш қуысы төменгі жағында жамбас астауы қуысына жалғасады. Бұл қуыста несеп қуығы, тік ішек және жыныс ағзалары жатады. Қол қаңқаларын жауырын, бұғана, тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі жілік, қол басы сүйектері құрайды.
Аяқ қаңқасына жамбас сүйектері, ортан жілік, асықты жілік (кіші жілік) және аяқ басы сүйектері жатады. Сүйектер өзара буындар, шеміршектер арқылы жалғасады. Оларды бұлшықеттер жауып жатады. Адам анатомиясы зерттеу ерекшеліктеріне байланысты бірнеше салаларға бөлінеді: жүйелік немесе қалыпты анатомия – адам денесінің құрылысын ағзалар жүйелері бойынша баяндайды; патологиялық анатомия – ауруға шалдыққан ағзаларды зерттейді; топографиялық анатомия – денедегі ағзалардың, тамырлардың, жүйке талшықтарының өзара орналасуын, арақатынасын талдайды; пластикалық анатомия – адам денесінің сыртқы пішіні мен құрылысы туралы ілім; салыстырмалы анатомия – дамудың әр түрлі сатысында орналасқан тіршілік иелерінің дене құрылысын салыстыра зерттейді.
Адам туралы қызықты деректер
Қанмен қамтамасыз етілмейтін жалғыз орган - бұл көздің қабығы. Қасаң қабық ауадан тек оттегін алады.
Адам миының сыйымдылығы 4 терабайттан асады.
7 айға дейін нәресте бір уақытта дем алып, жұта алады.
Сіздің миыңыз 29 сүйектен тұрады.
Жүйке импульстері мидан 274 км / сағ жылдамдықпен таралады.
Бір адамның миы күніне электр қуатын әлемдегі кез-келген басқа ұялы телефонға қарағанда көп шығарады.
Күніне орташа адам денесі: барлық иттердегі бүргелерді өлтіруге жеткілікті күкірт, 900 қарындаш жасауға қажетті көміртегі, 7 затқа арналған сабын майы, 50л бөшке толтыратын мөлшерде су шығарады.
Адамның жүрегі тірі кезінде 182 миллион литр қан айдайды. Осы сөйлемді оқи отырып, сіздің денеңіздегі 50 000 жасуша өліп, бірқатар жаңа жасушалар пайда болады.
3 айлығында эмбрион саусақ іздерін дамытады. Әйелдің жүрегі еркекке қарағанда тезірек соғылады. Чарльз Осборн есімді адам 68 жыл бойы лоқсыпты.
Солақайлар 9 жылға қысқа өмір сүреді.
Әлемдегі адамдардың үштен екісі сүйісу үшін басын оңға бұрады.
Адамдар армандарының 90% -ын ұмытады.
Адам ағзасындағы қан тамырларының жалпы ұзындығы 100000 км.
Көктемде тыныс алу жиілігі күзге қарағанда 1/3 есе жоғары.
Адамдар өмір бойы 150 триллион бит ақпаратты жаттайды.
Бас дене қызуының 80% жоғалтады.
Бетіңіз қызарған кезде, сіздің ішіңіз де қызыл болады.
Адам дене салмағының 1% жоғалтқанда, шөлдейді. 5% дегидратация сананы жоғалтуы мүмкін, ал 10% -дан жоғары жоғалту өлімге әкелуі мүмкін.
Адам ағзасында 700-ден астам ферменттер бар (Фермент - бұл жасуша ішіндегі химиялық реакцияны жеделдететін белок молекуласы).
Адам - шалқадан жатып ұйықтай алатын жалғыз тіршілік иесі.
4 жастағы бала күніне орта есеппен 450 сұрақ қояды. Адамдардан басқа, коаларда ерекше саусақ іздері бар.
Барлық бактериялардың тек 1% -ы ғана адам ағзасында жағымсыз өзгерістер тудырады.
Әлемдегі барлық адамдар 1000 текше метр кубқа сыйып кетеді.
Жыныс туралы ғылымның атауы – умбиликус.
Тістер - адам ағзасындағы қалпына келмейтін жалғыз орган.
Әдетте солақай адам иегінің сол жағымен шайнайды. Әлем халқының 7% -ы солақай.
Алма мен бананның хош иісі арықтауға көмектеседі.
Адамның басына өмір бойы өсетін шаштың жалпы ұзындығы 725 км құрайды. Құлақтарын қимылдата алатын адамдардың тек 1/3 бөлігі ғана бір құлақты қозғай алады. Орташа алғанда, адамдар тірі кезінде 8 кішкентай өрмекшіні жұтады.
Адам ағзасында өмір сүретін бактериялардың жалпы салмағы - 2 кг.
Адам ағзасындағы жалпы кальцийдің 99% -ы тістерде.
Адамның ерні саусақ ұшынан жүздеген есе сезімтал. Сүйгенде адамның жүрек соғысы минутына 100 соққыдан асады.
Жақтың бір жағындағы шайнау бұлшықеттерінің абсолютті күші - 195 кг.
Сүйісу кезінде бактериялардың 278 түрі бір адамнан екіншісіне беріледі. Бақытымызға орай, олардың 95% -ы адам ағзасына қауіпсіз.
Партенофобия - жаңа қыздардан қорқу.
Тіс эмаль - адам ағзасы шығаратын ең қиын материал.
Адам денесіндегі темірді қосса кішкентай сағаттар бұрандасындай болады.
Тұмау тигізуі мүмкін вирустың 100-ден астам түрі бар.
Басыңызды қабырғаға соғу арқылы сіз сағатына 150 килокалория жоғалтуыңыз мүмкін.
Адам - түзу сызықтар жүргізуге қабілетті жалғыз тіршілік иесі.
Орташа алғанда, адамның өмір бойы терісі 1000 рет қабыршақтайды. Арқамыздың төменгі артқы жағында шұңқырлар бар.
Ерлердің көздері әйелдерге қарағанда екі есе жиі жыпылықтайды.
Адам денесінің құрылымында тек төрт минерал бар: апатит, арагонит, кальцит және кристобалит.
Сексуалды сүйісу кезінде дәл парашютпен секіргенде немесе мылтық атқандағы сияқты сіздің миыңызда химиялық реакцияны тудырады.
Ер адам ергежейлі болып саналады, егер ол 130 см, ал әйел 120 см-ден қысқа болса.
Аяқтың тырнақтарына қарағанда саусақ тырнақтар төрт есе тез өседі.
Көк көзді адамдар кез-келген ауруға басқа адамдарға қарағанда сезімтал.
Нерв импульсі адам ағзасы арқылы секундына 90 метр жылдамдықпен өтеді.
Адам миында секундына 100000 химиялық реакциялар жүреді.
Нәресте тізесі сүйексіз туып 2-6 жасында өсіп жетіледі.
Адамның өкпесінің беті теннис кортының көлемімен бірдей.
Сары шашты адамдар қоңыр шашты адамдарға қарағанда тезірек өседі.
Лейкоциттер 2-4 күн, ал эритроциттер 3-4 ай өмір сүреді.
Адам ағзасындағы ең күшті бұлшықет - тіл. Адамның жүрегі оны ұстап тұрған қолмен бірдей. Ересек адамның жүрегі 220-260 граммға жетеді.
Адам дүниеге келгенде мида 14 миллиард жасуша болады. Бұл сан өлгенше көбеймейді. Керісінше, 25 жастан кейін ол тәулігіне 100000 жасушаға азаяды. Кітап бетін оқыған сайын шамамен 70 жасуша өледі.
40 жастан кейін ми тіндерінің некрозы тездейді, ал 50 жастан кейін жүйке жасушалары құрғап, ми кішірейе бастайды.
Сәби 300 сүйектен туады. Бірақ есейгенде 206 сүйек болады.
Тірі адамның аш ішегінің ұзындығы 2,5 метр. Өлімнен кейін бұлшықеттер әлсіреп, ұзындығы 6 метрге айналады.
Оң жақ өкпенің сыйымдылығы солға қарағанда көбірек.
Ересек адам күніне 23000 рет тыныс алады.
Ер адамның денесіндегі ең кішкентай жасушалар - ұрық жасушалары.
Адамның аузында 40 000 бактерия бар.
Адам ағзасында 2000 рецептор бар.
Адамның көзі 10 миллион түсті ажырата алады.
Махаббатқа жауап беретін химиялық қосылыс (фенилэтиламин) шоколадтың құрамында болады.
Адамның жүрегі қанды одан 4 есе биіктікке айдайтын қысым жасайды.
Ұйықтағанда теледидар көріп отырғанда көбірек калория жағасың.
Балалар көктемде тез өседі.
Оң жақ рульді машиналар жылына 2000 солақай адамды өлтіреді.
300-ден бір ер адам жыныс мүшелерін аузымен ұстай алады.
Күлкі 17 бұлшықетті пайдаланады, ал ашу 43 бет бұлшық еттерін пайдаланады.
60 жасқа қарай адамдар дәм сезу қабілетінің жартысын жоғалтады.
Ұшақпен ұшқанда адамның шашы екі есе тез өседі.
Әлем халқының 1% -ы инфрақызыл сәулелерді, ал 1% -ы ультракүлгін сәулелерін көре алады.
Егер сіз жабық бөлмеге қамалсаңыз, сіз ауа жетіспеуінен емес, көмірқышқыл газынан өлесіз.
Статистикаға сүйенсек, 2 миллиард адамның 1-і ғана 116 жасқа дейін өмір сүреді.
Адам 24 сағат ішінде орта есеппен 4800 сөз сөйлейді.
Адам көзінің торлы қабаты 650 шаршы метр аумақты қамтиды және 137 миллион жарық сезгіш жасушадан тұрады: 130 миллион ақ-қара жарық сезгіш шыбықтар және 7 миллион түсті ажырататын жасушалар.
Адам көзінің мөлшері туылғаннан бастап өзгермейді. Бірақ құлақ пен мұрын ұлғаяды.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sanaly adam lat Homo sapiens Sүtkorektiler klasynyn Primattar otryadynyn gominidter tukymdasynyn Adamdar teginin zhalgyz biologiyalyk tүri Һomo sapiensDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby PrimattarTukymdasy GominidterTegi AdamdarTүri Sanaly adamHomo sapiens Linnaeus 1758 Baska magynalar үshin Adam ajryk degen betti karanyz Һomo sapiens urpaktarynyn Һomo Erektustan bolinip shyguy shamamen Afrikada 500 000 zhyl buryn bolgan dep bolzhanady Һomo sapienstin en ezhelgi kazyndylary shamamen 300 000 zhyldyk tarihka ie Derekter bojynsha kazirgi adamnyn genetikalyk bolinip shyguy osy mezgilge tura keledi Adamzattyn Afrikadan bastalu teoriyasy negizinde Mitohondriyalyk populyaciya genetikasy bojynsha Adamzattyn algashky koshuinin dүniezhүzilik kartasy sandar mynzhyl buryn Soltүstik polyus ortalykta Adamnyn kalyptasuyAgylshyn galymy Charlz Darvin 1871 zhyly shykkan Adamnyn tegi zhәne zhynystyk suryptalu degen enbeginde Adam zhanuarlar әleminin evolyuciyalyk damuy nәtizhesinde bәsekege kabilettilerdin suryptaluy arkyly birtindep pajda boldy dep tүsindiredi zhәne hajuanat әlemindegi tүrli evolyuciyalyk belgilerdi dәlel etedi Zher betindegi en algashky adam kaldygy 1959 1963 zhyldardagy arheologiyalyk kazba zhumystary barysynda Shygys Afrikanyn Keniya zherindegi Olduvaj shatkalynan tabyldy Ғalymdar bul ezhelgi adamnyn tүr sipatyna zhәne kasynan tabylgan tas shapkyga karap ony epti adam dep atady Epti adam majmyl tәrizdi tort ayakpen emes eki ayakpen zhүrgen Ogan taban sүjekterinin dogaldanyp kelui dәlel Songy zhyldary galymdar ashkan zhanalyktar zher betinde adamnyn algash pajda bolgan otany Soltүstik Shygys Afrika ekenin dәleldedi Sebebi ezhelgi adamdardyn kazyndy kaldyktarynyn kobi osy ajmaktan tabyldy Adamzattyn kelesi damu satysyndagy tirshilik iesi Һomo Erektus tik zhүretin adam dep atalady Olardyn gylymga belgili okilderi pitekantrop pen sinantroptar Olar budan 1 mln zhyl buryn omir sүrgen Birinshi pitekantrop 1891 zhyly Indoneziyadagy Yava aralynan tabyldy Epti adammen salystyrganda pitekantroptyn miynyn kolemi үlkejip bas zhәne zhak sүjekteri kishirejdi ayagy uzaryp koly kyskara bastagan Tik zhүretin adamnyn ekinshi bir tүri sinantrop algash ret 1927 zhyly Қytajdagy Chzhou kou dyan үngirinen kazyp alyndy Sinantrop kankalarynyn zhanynan tүrli pishindegi tas kuraldar men kүldin komirdin otka kүjgen tastardyn kaldyktary tabyldy Adam damuynyn kelesi satysy Һomo neandertal adamynyn pajda boluy Bul adam 1856 zhyly tungysh ret Germaniyanyn Neandertal zhotasynan tabyldy Һomo Neandertal adamnyn ozinen buryngylarmen salystyrganda dene bitimi ozgerip kas үstindegi donesi azajgan zhәne mandajy zhazylyp iek pajda bolgan Қoldary kүshti bolganymen olarga kazirgi adamdarga tәn ikemdilik pen shapshan kimyl zhetispedi 1938 zhyly akademik A P Okladnikov Өzbekstannyn ontүstigindegi Teshiktas үngirinen 8 9 zhastagy neandertal balanyn kanka sүjegin tapty Al bul balanyn bet әlpetin tanymal antropolog galym M M Gerasimov kalpyna keltirdi Ezhelgi dәuirde kogamnyn damuy ote bayau zhүrgen Өjtkeni adamdar kop uakytyn tamak izdeumen otkizdi Degenmen adamzattyn zhetilu kubylystary da zhүrip zhatty Olardyn omir sүru ortasyna bejimdelip denelerin tik ustauy men ojlau kabiletterinin damuy kazirgige uksas adamdardyn pajda boluyna alyp keldi Adam damuynyn kelesi satysynda neandertal adamnan kejin dene bitimi kazirgige uksas Һomo Sapiens sanaly adam kalyptasty Mundaj adamnyn sүjegi algash ret 1868 zhyly Franciyadagy Kro Manon үngirinen tabylgandyktan ony kromanon adam dep atajdy Bul adamnyn tүr sipatynda kazirgi adamdarga uksas belgiler kop Olardyn mandajy zhazyk kabak үsti azdap shygynky murny kishirek bas sүjegi kazirgi adamdarga uksas bolyp keledi Sondaj ak kromanon adamnyn dene bitiminde kazirgi adamdardan esh ajyrmashylyk bolmagan Olardyn bojy biik ayaktary uzyn bolgan zhәne tik zhүrgen Osylajsha syrt bejnesi zhagynan majmylga kop uksastygy bolganyna karamastan algashky adamdar ozinin ezhelgi tuysynan anagurlym biik turdy Өjtkeni onyn ojlau kabileti bar edi Alajda ezhelgi adamdardyn oj orisi algashkyda tym shekteuli bolyp auyr da bayau kalyptaskanyn umytpauymyz kerek Adam anatomiyasy5 ajlyk adam embrionyAdam miy kurylymy Adam anatomiyasy adam denesinin kurylysyn pishinin kimyldaryn mүshelerdin ozara karym katynasyn zerttejtin zharatylystanu gylymynyn bir salasy Adam anatomiyasynyn latynsha anatome kesu bolshekteu degen ugymdy bildiredi negizin salushy ezhelgi rim dәrigeri Galen odan kejin shygys galymdary ar Razi ibn Rushd Әbu Әli ibn Sina adam anatomiyasyna eleuli zhanalyktar kosty Қazak dalasynda adam anatomiyasy mәseleleri Өtejbojdak Tileukabylulynyn 15 gasyr Halel Dosmuhambetuly 20 gasyr enbekterinde bayandaldy Bүkil tiri organizmder siyakty adam denesi torshadan kletkadan turady Torshalar torshaaralyk zatpen kosylyp tin ulpa kurajdy Tin epitelialdyk dәnekerlik bulshyk ettik zhүjkelik bolyp 4 topka bolinedi Tin kosylyp agzalardy organ kurajdy Zhalpy kurylysy men damuy birtektes zhәne ortak kyzmet atkaratyn agzalar agzalar zhүjesine biriktiriledi Shygu tegi men kurylystary uksamajtyn birak ortak kyzmet atkaratyn agzalar agzalar apparattary degen topka bolinedi Agzalar zhүjesi men apparattary adam organizmin kurajdy Agzalar birneshe zhүjege bolinedi 1 tirek kimyl apparaty 2 as korytu zhүjesi 3 tynys alu zhүjesi 4 nesep zhynys apparaty 5 zhүrek tamyr zhүjesi bul zhүje oz ishinde kan zhasap shygaratyn zhәne immundyk zhүje agzalary bolyp bolinedi 6 sezim agzalary 7 endokrindik bezder 8 zhүjke zhүjesi Osylardyn bәri birigip adamnyn korshagan ortamen arakatynasyn zhүzege asyrady Adam denesi bas mojyn tulga kol zhәne ayak bolikterinen turady Adam kankasyna tulga kankasy omyrtka baganasy zhәne keude kletkasyn kurajtyn sүjekter bas sүjek zhәne kol ayak kankalary zhatady Bas sүjek mi sauyt pen bet sүjekterine bolinedi Mi sauytynyn ishinde mi estu zhәne tepe tendikti saktau koru agzalary ornalaskan Omyrtka baganasy mojyn 7 omyrtka keude 12 bel 5 segizkoz 5 zhәne kujmyshak 3 5 bolikterinen turady Omyrtka baganasynyn keudelik boligine 12 zhup kabyrgalar bekidi Olar aldyngy zhagynda tos sүjekpen kosylyp keudeni kurajdy Keude kuysynda okpe zhүrek kenirdek onesh tamyrlar men zhүjke talshyktary ornalaskan Omyrtka baganasynyn bel boligi ish bulshyketterimen birge ish kuysyn tүzedi Ystingi zhagynda ish kuysy keude kuysynan kok et arkyly bolinedi Adam denesin kurajtyn elementter Ish kuysynda bauyr askazan talak ishek ujky bezi bүjrekter tamyrlar zhүjke talshyktary ornalaskan Ish kuysy tomengi zhagynda zhambas astauy kuysyna zhalgasady Bul kuysta nesep kuygy tik ishek zhәne zhynys agzalary zhatady Қol kankalaryn zhauyryn bugana tokpan zhilik shyntak zhilik kәri zhilik kol basy sүjekteri kurajdy Ayak kankasyna zhambas sүjekteri ortan zhilik asykty zhilik kishi zhilik zhәne ayak basy sүjekteri zhatady Sүjekter ozara buyndar shemirshekter arkyly zhalgasady Olardy bulshyketter zhauyp zhatady Adam anatomiyasy zertteu erekshelikterine bajlanysty birneshe salalarga bolinedi zhүjelik nemese kalypty anatomiya adam denesinin kurylysyn agzalar zhүjeleri bojynsha bayandajdy patologiyalyk anatomiya auruga shaldykkan agzalardy zerttejdi topografiyalyk anatomiya denedegi agzalardyn tamyrlardyn zhүjke talshyktarynyn ozara ornalasuyn arakatynasyn taldajdy plastikalyk anatomiya adam denesinin syrtky pishini men kurylysy turaly ilim salystyrmaly anatomiya damudyn әr tүrli satysynda ornalaskan tirshilik ielerinin dene kurylysyn salystyra zerttejdi Adam turaly kyzykty derekterAdam denesi zhүjesi 101 National Geographic 5 10 3 December 2017Adamnyn kanka zhүjesi Қanmen kamtamasyz etilmejtin zhalgyz organ bul kozdin kabygy Қasan kabyk auadan tek ottegin alady Adam miynyn syjymdylygy 4 terabajttan asady 7 ajga dejin nәreste bir uakytta dem alyp zhuta alady Sizdin miynyz 29 sүjekten turady Zhүjke impulsteri midan 274 km sag zhyldamdykpen taralady Bir adamnyn miy kүnine elektr kuatyn әlemdegi kez kelgen baska uyaly telefonga karaganda kop shygarady Kүnine ortasha adam denesi barlyk itterdegi bүrgelerdi oltiruge zhetkilikti kүkirt 900 karyndash zhasauga kazhetti komirtegi 7 zatka arnalgan sabyn majy 50l boshke toltyratyn molsherde su shygarady Adamnyn zhүregi tiri kezinde 182 million litr kan ajdajdy Osy sojlemdi oki otyryp sizdin denenizdegi 50 000 zhasusha olip birkatar zhana zhasushalar pajda bolady 3 ajlygynda embrion sausak izderin damytady Әjeldin zhүregi erkekke karaganda tezirek sogylady Charlz Osborn esimdi adam 68 zhyl bojy loksypty Solakajlar 9 zhylga kyska omir sүredi Әlemdegi adamdardyn үshten ekisi sүjisu үshin basyn onga burady Adamdar armandarynyn 90 yn umytady Adam agzasyndagy kan tamyrlarynyn zhalpy uzyndygy 100000 km Koktemde tynys alu zhiiligi kүzge karaganda 1 3 ese zhogary Adamdar omir bojy 150 trillion bit akparatty zhattajdy Bas dene kyzuynyn 80 zhogaltady Betiniz kyzargan kezde sizdin ishiniz de kyzyl bolady Adam dene salmagynyn 1 zhogaltkanda sholdejdi 5 degidrataciya sanany zhogaltuy mүmkin al 10 dan zhogary zhogaltu olimge әkelui mүmkin Adam agzasynda 700 den astam fermentter bar Ferment bul zhasusha ishindegi himiyalyk reakciyany zhedeldetetin belok molekulasy Adam shalkadan zhatyp ujyktaj alatyn zhalgyz tirshilik iesi 4 zhastagy bala kүnine orta eseppen 450 surak koyady Adamdardan baska koalarda erekshe sausak izderi bar Barlyk bakteriyalardyn tek 1 y gana adam agzasynda zhagymsyz ozgerister tudyrady Әlemdegi barlyk adamdar 1000 tekshe metr kubka syjyp ketedi Zhynys turaly gylymnyn atauy umbilikus Tister adam agzasyndagy kalpyna kelmejtin zhalgyz organ Әdette solakaj adam ieginin sol zhagymen shajnajdy Әlem halkynyn 7 y solakaj Alma men banannyn hosh iisi aryktauga komektesedi Adamnyn basyna omir bojy osetin shashtyn zhalpy uzyndygy 725 km kurajdy Қulaktaryn kimyldata alatyn adamdardyn tek 1 3 boligi gana bir kulakty kozgaj alady Ortasha alganda adamdar tiri kezinde 8 kishkentaj ormekshini zhutady Adam agzasynda omir sүretin bakteriyalardyn zhalpy salmagy 2 kg Adam agzasyndagy zhalpy kalcijdin 99 y tisterde Adamnyn erni sausak ushynan zhүzdegen ese sezimtal Sүjgende adamnyn zhүrek sogysy minutyna 100 sokkydan asady Zhaktyn bir zhagyndagy shajnau bulshyketterinin absolyutti kүshi 195 kg Sүjisu kezinde bakteriyalardyn 278 tүri bir adamnan ekinshisine beriledi Bakytymyzga oraj olardyn 95 y adam agzasyna kauipsiz Partenofobiya zhana kyzdardan korku Tis emal adam agzasy shygaratyn en kiyn material Adam denesindegi temirdi kossa kishkentaj sagattar burandasyndaj bolady Tumau tigizui mүmkin virustyn 100 den astam tүri bar Basynyzdy kabyrgaga sogu arkyly siz sagatyna 150 kilokaloriya zhogaltuynyz mүmkin Adam tүzu syzyktar zhүrgizuge kabiletti zhalgyz tirshilik iesi Ortasha alganda adamnyn omir bojy terisi 1000 ret kabyrshaktajdy Arkamyzdyn tomengi artky zhagynda shunkyrlar bar Erlerdin kozderi әjelderge karaganda eki ese zhii zhypylyktajdy Adam denesinin kurylymynda tek tort mineral bar apatit aragonit kalcit zhәne kristobalit Seksualdy sүjisu kezinde dәl parashyutpen sekirgende nemese myltyk atkandagy siyakty sizdin miynyzda himiyalyk reakciyany tudyrady Er adam ergezhejli bolyp sanalady eger ol 130 sm al әjel 120 sm den kyska bolsa Ayaktyn tyrnaktaryna karaganda sausak tyrnaktar tort ese tez osedi Kok kozdi adamdar kez kelgen auruga baska adamdarga karaganda sezimtal Nerv impulsi adam agzasy arkyly sekundyna 90 metr zhyldamdykpen otedi Adam miynda sekundyna 100000 himiyalyk reakciyalar zhүredi Nәreste tizesi sүjeksiz tuyp 2 6 zhasynda osip zhetiledi Adamnyn okpesinin beti tennis kortynyn kolemimen birdej Sary shashty adamdar konyr shashty adamdarga karaganda tezirek osedi Lejkocitter 2 4 kүn al eritrocitter 3 4 aj omir sүredi Adam agzasyndagy en kүshti bulshyket til Adamnyn zhүregi ony ustap turgan kolmen birdej Eresek adamnyn zhүregi 220 260 grammga zhetedi Adam dүniege kelgende mida 14 milliard zhasusha bolady Bul san olgenshe kobejmejdi Kerisinshe 25 zhastan kejin ol tәuligine 100000 zhasushaga azayady Kitap betin okygan sajyn shamamen 70 zhasusha oledi 40 zhastan kejin mi tinderinin nekrozy tezdejdi al 50 zhastan kejin zhүjke zhasushalary kurgap mi kishireje bastajdy Sәbi 300 sүjekten tuady Birak esejgende 206 sүjek bolady Tiri adamnyn ash isheginin uzyndygy 2 5 metr Өlimnen kejin bulshyketter әlsirep uzyndygy 6 metrge ajnalady On zhak okpenin syjymdylygy solga karaganda kobirek Eresek adam kүnine 23000 ret tynys alady Er adamnyn denesindegi en kishkentaj zhasushalar uryk zhasushalary Adamnyn auzynda 40 000 bakteriya bar Adam agzasynda 2000 receptor bar Adamnyn kozi 10 million tүsti azhyrata alady Mahabbatka zhauap beretin himiyalyk kosylys feniletilamin shokoladtyn kuramynda bolady Adamnyn zhүregi kandy odan 4 ese biiktikke ajdajtyn kysym zhasajdy Ұjyktaganda teledidar korip otyrganda kobirek kaloriya zhagasyn Balalar koktemde tez osedi On zhak ruldi mashinalar zhylyna 2000 solakaj adamdy oltiredi 300 den bir er adam zhynys mүshelerin auzymen ustaj alady Kүlki 17 bulshyketti pajdalanady al ashu 43 bet bulshyk etterin pajdalanady 60 zhaska karaj adamdar dәm sezu kabiletinin zhartysyn zhogaltady Ұshakpen ushkanda adamnyn shashy eki ese tez osedi Әlem halkynyn 1 y infrakyzyl sәulelerdi al 1 y ultrakүlgin sәulelerin kore alady Eger siz zhabyk bolmege kamalsanyz siz aua zhetispeuinen emes komirkyshkyl gazynan olesiz Statistikaga sүjensek 2 milliard adamnyn 1 i gana 116 zhaska dejin omir sүredi Adam 24 sagat ishinde orta eseppen 4800 soz sojlejdi Adam kozinin torly kabaty 650 sharshy metr aumakty kamtidy zhәne 137 million zharyk sezgish zhasushadan turady 130 million ak kara zharyk sezgish shybyktar zhәne 7 million tүsti azhyratatyn zhasushalar Adam kozinin molsheri tuylgannan bastap ozgermejdi Birak kulak pen muryn ulgayady Derekkozder