Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы (Кеңес Одағы, КСРО; орыс. Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР) — Еуропада және Азияда 1922 жылдан 1991 жылға дейiн болған мемлекет. КСРО — 15 республикалардан құрылған ірі федерация болған, адамзат заманауи тарихындағы ең ықпалды мемлекеттерінің бірі еді.
| Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Союз Советских Социалистических Республик Одақтық мемлекет | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ұраны Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер! | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Әнұраны (1922—1944) КСРО Мемлекеттік әнұраны (1944—1991) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 1945 жылғы КСРО картасы | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Астанасы | Мәскеу | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ірі қалалары | Алматы, Баку, Горький, , Донецк, Ереван, Қазан, Киев, Куйбышев, Ленинград, Минск, Мәскеу, Жаңасібір, Одесса, Омбы, , Дондағы Ростов, Свердловск, Ташкент, Тбилиси, Үфі, Харьков, Челябі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Тіл(дер)і | орысша (де-факто) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Діні | зайырлы мемлекет (де-юре) атеизм (де-факто) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ақша бірлігі | КСРО рублі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Уақыт белдеулері | +2…+12 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Аумағы | 22 402 200 км² (1991) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Халқы | 293 047 571 адам (1989) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Басқару формасы | Бірпартиялық социалистік федерация (1922–1924) Тоталитарлы диктатурадағы Ленинистік бірпартиялық социалистік федерация (1924–1927) Сталинистік тоталитарлы диктатурадағы Марксист-Ленинистік бірпартиялық социалистік федерация (1927–1953) Марксист-Ленинистік бірпартиялық парламенттік социалистік федерация (1953–1990) Аралас федерация (1990–1991) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1922—1924 | Владимир Ленин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1924—1953 | Иосиф Сталин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1953 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1953—1964 | Никита Хрущёв | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1964—1982 | Леонид Брежнев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1982—1984 | Юрий Андропов | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1984—1985 | Константин Черненко | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1985—1991 | Михаил Горбачёв | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Тарихы | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 7 қараша 1917 | Қазан төңкерісі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 31 қаңтар 1924 | Бірінші конституциясы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 5 желтоқсан 1936 | Екінші конституциясы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 1941–1945 | Ұлы Отан соғысы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 25 ақпан 1956 | Де-Сталинизация заманы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 9 қазан 1977 | Соңғы конституциясы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 19–22 тамыз 1991 | Тамыз бүлігі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 8 желтоқсан 1991 | Беловеж келісімі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 21 желтоқсан 1991 | Алматы декларациясы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| - 26 желтоқсан 1991 | КСРО ыдырауы | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
1917 жылғы Конституцияға сәйкес, КСРО бiртұтас одақ, көп ұлтты және социалистiк мемлекет болып жарияланды.
Ауғанстанмен, Мажарстанмен, Иранмен, Қытаймен, (1948 жылғы 9 қыркүйектен) Солтүстік Кореямен, Моңғолиямен, Норвегиямен, Польшамен, Румыниямен, Түркиямен, Финляндиямен, Чехословакиямен және тек қана теңiздегi АҚШ-пен, Швециямен және Жапониямен КСРО-ның Екінші дүниежүзілік соғыстан кейiн жаяу шекарасы болды.
КСРО Ресей КФСР, Украин КСР, Белорус КСР және Күнгей Кавказ СФКР бiрiгуі жолымен 1922 жылғы 30 желтоқсанда құрылды.
Конституциясы бойынша егемендi мемлекет болып табылған (әртүрлi жылдарда 4-пен 16-мен аралығындағы) одақтас республикалардан тұрды; әрбiр одақтас республиканың одақтан еркiн бөлiнiп шығу мүмкіндігі сақталынды.
Одақтас республика шет мемлекеттермен қатынасқа шығып, келiсiм-шарттарымен тұжырымдап, дипломаттық және консулдық өкiлдермен ауысып, халықаралық ұйымдардың қызметiне қатысуға құқығы болды. КСРО-мен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымының 50 ел-негiздеушiлерiнiң арасында Белорус КСР және Украин КСР қатар дауыс құқығына ие болды.
Екiншi дүниежүзілік соғысынан кейiн АҚШ-тан кейінгі екінші жоғарғы держава болды. Кеңес одағы социализмнің дүниежүзілік жүйесiнде үстем болды, сонымен бiрге Біріккен Ұлттар Ұйымының қауiпсiздiк кеңесінің тұрақты мүшесі болды.
КСРО-ның ыдырауы орталық одақтық өкiмет және одақтас республикалардың жоғарғы кеңестері, президенттері орындарына жаңа сайланған өкiмет өкiлдерінiң арасындағы өткiр қарсы тұрумен бейнелендi. Республикалық жоғарғы кеңестер 1989—1990 жылдары барлығы бірдей мемлекеттiк егемендiк туралы декларацияларын қабылдап, кейбiреулері тәуелсiздiк декларациясын жариялады.
КСРО-ның 15 республикасының 9-ында 1991 жылғы 17 наурызда азаматтардың үштен екiсi жаңартылған одақтың сақталуын шешу мақсатында Бүкiлодақтық референдум жүргiзiлдi. Бірақ орталық өкiметке ахуалды тұрақтандырудың сәтi түспедi.
Сәтi түспеген мемлекеттiк төңкерістің нәтижесінде Балтық жағалауы республикаларының тәуелсiздiгiнiң ресми мойындауы болды. Украина тәуелсiздiгi жарияланған Бүкiл Украиналық референдумнан кейiн КСРО-ны сақтау мүмкiн емес болды. Беларусь, Украина және Ресей Федерациясы 1991 жылғы 8 желтоқсанда қол қойған Тәуелсiз мемлекеттердiң достастығын құру туралы келiсiмде мәлiмдеген.
Этимологиясы
Қазақстанның Кеңес Одағындағы жылдарында қазақ тілінде совет русизмі қолданылған еді және мемлекеттің толық атауы Советтік Социалистік Республикалар Одағы еді. 1992 жылдан бастап бұл сөз Кеңестік деп аударылып келді, мемлекет Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын болды.
«Совет» — орыс тіліндегі «Кеңес» сөзінің аудармасы. Оны тағы «ассамблея», «жиналыс» деп те аударуға болады.
Бастапқыда КСРО атауы Владимир Ленинмен басқаша болып жоспарланған еді. Ол «Еуропа мен Азияның Кеңестік Республикалар Одағы» атын ұсынған еді, бірақ кейінірек Иосиф Сталинмен бірге олар бұдан кейін бас тартты. Сонымен одақ Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы деп аталып кетті де, елді белгілейтін «совет» русизмі әр республикада болды (алайда украин тілінде ол «рада» болуын тоқтатпады).
Тарихы
1918 жылы қаңтарда өткен жұмысшы, солдат және шаруа кеңестерінің (бұдан әрі кеңестер деп аталады) біріккен съезінде “Еңбекші және қаналған халықтардың декларациясы” жарияланды. Езілген ұлттарға өз республикаларын құруға мүмкіндік берілді. 1918 жылы 4 – 10 шілдедегі Кеңестердің 5-Бүкілресей съезінде Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасының (РКФСР) тұңғыш конституциясы қабылданды. 1919 жылының наурызында мемл. билік басындағы Ресей (большевиктер) партиясының РК(б)П жаңа бағдарламасы қабылданып, елде социализм орнату жолдары белгіленді. Бағдарламаға сәйкес ішкі және сыртқы контрреволюциямен күресу үшін 1919 жылы маусымда Ресей, Украина, Белоруссиядағы кеңестер билігін (қ. Кеңес үкіметі) жақтайтын мемл. органдардың әскери, саяси, шаруашылық одағы қалыптасты. 1918 жылының 30 сәуірінде Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы, 1920 жылы 26 сәуірде Хорезм Халық Кеңес Республикасы, 1920 жылы 8 қазанда Бұхара Халық Кеңес Республикасы, 1920 жылы 4 қазанда Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (Қазақ АКСР-і) құрылды.
Қызыл армияның Кавказға жорығы нәтижесінде ондағы ұлттық үкіметтер құлатылып, Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы (28.04.1920), Армян Кеңестік Социалистік Республикасы (29.11.1920), Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы (25.02.1921) жарияланды. 1922 ж. 12 наурызда осы үш республика бір федеративтік одаққа Күнгей Кавказ Социалистік Федеративтік Кеңестік Республикасы болып бірікті. Ресей мен Жапония арасында болуы ықтимал әскери қақтығыстың алдын алу және ақ гвардияшыларды, интервенцияны жоюға жағдай туғызу мақсатында 6.4.1920 ж. жарияланған Қиыр Шығыс Республикасы, алға қойылған мақсат орындалған соң, 15.11.1922 ж. ВЦИК декретімен барша жері РКФСР-ге оның құрамдас бөлігі ретінде қосылды. 1922 жылдың ортасына таман бұрынғы Ресей империясының барлық жерінде дерлік кеңестер билігі орнады.
Мемл. құрылымды одан әрі жетілдіру үшін, билік басындағы коммунистер (большевиктер) партиясының жетекшісі Владимир Ильич Лениннің жоспары бойынша, кеңестік республикалардың одағын құру керек болды. Жаңа одаққа кіретін республикалар тәуелсіз және тең құқылы болып саналды. РКФСР, УКСР, БКСР, ККСФКР Кеңестерінің кезекті съездері одаққа бірігуді жақтап дауыс берді.
Осыны негізге ала отырып, 1922 жылы 30 желтоқсанда шақырылған аталған төрт республика кеңестері өкілдерінің 1-съезі Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын құру жөнінде Декларация қабылдады. Декларацияда КСРО-ға кіру теңқұқылық пен еріктілік негізінде жүзеге асырылады және Одақтан өз еркімен шығу құқы сақталады, әрі басқа да жаңадан құрылған республикалар одаққа өз еркімен кіре алады деп көрсетілді. Съезд КСРО-ны құру жөніндегі келісімшартты бекітті. Одақтың жоғарғы органын – КСРО Орталық Атқару Комитетін сайлады. ОАК-нің тең төрағалары болып , , , сайланды. ОАК-нің 2-сессиясында Кеңес Одағының үкіметі – Владимир Ленин бастаған КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі құрылды. 1924 жылы 31 қаңтарда 2-Кеңестер съезі КСРО-ның алғашқы Конституциясын бекітті. 20 ғ-дың 20-жылдарының бас кезінен бастап, әсіресе, Ленин қайтыс болғаннан кейін, Кеңес Одағында билік үшін талас-тартыс басталды. Бұл күресте Иосиф Сталин жеңіске жетті де, елде өзінің авторитарлық жеке билігін орната бастады. 1925 жылы Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы (Өзбек КСР-і) және Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы (Түрікмен КСР-і) құрылды. 20 ғасырдың 20-жылдарының ортасынан бастап Кеңес Одағы жаңа экономикалық саясаттан бас тартып, елді күшпен индустриализациялау және ауыл шаруашылығын күшпен ұжымдастыру саясатын жүргізді. Коммунистік партия мемлекеттік билікті толық қолына алды.
Елде қатты орталықтандырылған әрі милитаризацияланған тоталитарлық режим орнады. Бұл жүйе елді жедел түрде модернизациялауға және басқа мемлекеттердегі революциялық қозғалыстарды қолдауға қызмет етті. Ауыл шаруашылығында шаруаларды зорлықпен ұжымдастыру және ұсақ меншік иелерін (кулактарды, орта шаруаларды, ауыл байларын, т.б.) тәркілеу халықты жаппай ашаршылыққа ұшыратты. Оған қоса зорлықпен отырықшыландырылған украин () және қазақ шаруалары (қазақ ашаршылығы) айрықша қатты шығынға ұшырады. Бұл халықтың жаппай наразылығын туғызып, жер-жерде шаруалар көтерілістері басталды. Бірақ оларды үкімет әскерлері күшпен басып тастады. 1929 жылы КСРО халық шаруашылығын дамытудың 1-ші бесжылдық жоспары жасалды. 1934 жылы алғашқы бесжылдық жоспарды мезгілінен бұрын орындау қорытындылары қаралып, 2-бесжылдық жоспар жасалды.
Екі бесжылдық нәтижесінде өнеркәсіп өндірісінің көлемі бойынша КСРО Еуропада 1-орынға, әлемде (АҚШ-тан кейін) екінші орынға шықты. 1934 жылдың соңында КСРО бойынша жаппай саяси қуғын-сүргін басталды.
Көптеген партия, мемлекет, қоғам, әскери, мәдениет қайраткерлері атылып кетті, миллиондаған тұтқындарды тегін жұмыс істету үшін еңбек лагерлері құрылды (қ. ГУЛАГ).
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО-ның екінші Конституциясы қабылданып, бұрынғы ЗКФСР-дан бөлінген Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы (Әзірбайжан КСР-і), Армения Кеңестік Социалистік Республикасы (Армения КСР-і), Грузия Кеңестік Социалистік Республикасы (Грузия КСР-і), РКФСР-ден бөлінген Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (Қазақ КСР-і), Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы (Қырғыз КСР-і) құрылып, Кеңес Одағындағы одақтас республикалар саны көбейді. 20 ғ-дың 30-жылдарының аяқ кезінде елдің сыртқы саясатында үлкен өзгерістер болды. 1939 жылы кеңес-герман келісімшарты жасалынып, ол бойынша КСРО құрамына Батыс Украина мен Батыс Белоруссия, 1940 жылы Балтық теңізі жағалауы елдері, Бессарабия, Солтүстік Буковина зорлықпен қосылды. Осының негізінде 1940 жылы Молдовия Кеңестік Социалистік Республикасы (Молдован КСР-і), Латвия Кеңестік Социалистік Республикасы (Латвия КСР-і), Литва Кеңестік Социалистік Республикасы (Литва КСР-і), (Эстон КСР-і) құрылып, Кеңес Одағы құрайтын одақтас республикалар саны 15-ке жетті. 1941 жылы жазда КСРО Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты (қ. Ұлы Отан соғысы).
Соғыс кезінде тұтас халықтар (балкарлар, шешендер, қалмақтар, қырым татарлары, қарашайлар, месхет түріктері, немістер, т.б.) Қазақстанға, Орта Азияға, Сібірге жер аударылды. Соғыс аяқталғаннан кейін КСРО-ға Оңтүстік Сахалин, Курил аралдары, Петсамо (Печенга) ауданы, Клайпеда, Көнигсберг (Калининград), т.б. территориялар қосылды. Соғыстан кейінгі жылдары саяси қуғын-сүргін қайтадан басталды (космополиттермен күрес, “Ленинград ісі”, “дәрігерлер ісі”, т.б.). Соғыс кезіндегі бұрынғы одақтастармен (АҚШ, Ұлыбритания, Франция) арада бәсеке күшейіп, “қырғи-қабақ соғыс” ахуалы қалыптаса бастады. Әлемде екі жүйе (социалистік елдер мен капиталистік елдер) пайда болып, жанталаса қарулану күшейіп кетті.
1949 жылы Семей полигонында КСРО-да тұңғыш атом қаруы сыналды. 1953 жылы көктемде Сталин өліп, үкімет билігі үшін тартыс қайта басталды. Үкімет басына келген Никита Хрущёв партияның 20-съезінде (1956) Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары жөнінде баяндама жасады. Саяси қуғын-сүргін құрбандары ақтала бастады. Қудалауға ұшыраған халықтардың РКФСР құрамындағы автономиялық құрылымдары қалпына келтірілді. Кеңес Одағы құрамында жоғарыда аталған 15 одақтас республикалардан өзге 20 автономиялық республика, 8 автономиялық облыс, 10 ұлттық округ болды. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен көңіл бөлінді. Қазақстан мен Батыс Сібірде тың және тыңайған жерді игеру қолға алынды. 1954 жылы алғашқы атом электрстанциясы салынды, 1957 жылы ұшырылды, 1961 жылы адам тұңғыш рет ғарышқа ұшырылды. Бірақ бұл жұмыстардың барлығы тоталитарлық жүйе тәртібімен жүргізілгендіктен, ішкі қайшылықтары көп болды. Орыстандыру саясатының күшеюіне қарсылық ретінде ұлт республикаларында наразылықтар бой көрсетті. 1964 жылы Хрущёв орнынан түсіріліп, билікке Леонид Брежнев келді. Жаңа үкімет басшысы жүргізген реформалар ақырына дейін жеткізілмей, сәтсіздікке ұшырады.
Экономика экстенсивті жолмен дамыды, елді милитаризациялау әрі қарай жалғасты. Көрші социалистік елдерде реформа жасау әрекеттері – (1956) мен Чехословакияға (1968) қарулы әскер кіргізу арқылы басып тасталды. 1979 жылы Ауғанстанға Кеңес Одағы әскерлері кіргізілді. Жанталаса қарулану одан әрі шегіне жетті. 1977 жылы қабылданған КСРО-ның үшінші Конституциясы елдің қоғамдық-саяси өміріне, әлеуметтік-шаруашылық тұрғыда дамуына серпін бере алмады. 1980 жылдың бас кезінде Кеңес Одағы экономикалық тоқырауға ұшырады.
1985 жылы билікке Михаил Горбачев келуімен бірге елде саяси-экономикалық реформалар басталды. Кеңес жүйесін реформалауға тырысу КСРО-ны дағдарысты жағдайға алып келді. Халықтың саяси белсенділігі бірден көтеріліп, ұлттық партиялар мен қозғалыстар пайда болды. Қазақстанда (қ. Желтоқсан көтерілісі), Балтық теңізі жағалауы елдерінде, Кавказ республикаларында халықтың жаппай бас көтерулері болып өтті. Экономика тұралап қалды, шахтерлердің, кеншілердің, мұғалімдер мен студенттердің, дәрігерлердің үкіметтің саясатына қарсы ереуілдері басталды. Кертартпа күштердің 1991 жылы тамызда мемл. төңкеріс жасау әрекеттері сәтсіздікке ұшырады. Кеңес Одағының бұдан әрі өмір сүруі мүмкін болмай қалды.
1991 жылы желтоқсанда Минск қаласында КСРО-ның бастапқы құрылтайшылары болған одақтас республикалар Беларусь, Ресей, Украина басшылары өздерінің КСРО-ны тарататындықтарын жариялады (қ. Беловеж келісімі). Сөйтіп, КСРО өзінің өмір сүруін тоқтатты. 1991 жылы 21 желтоқсанда бұрынғы КСРО республикалары Армения, Әзірбайжан, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан, Украина Алматы қаласында өздерінің Тәуелсіз мемлекеттер Достастығын құратындықтары жөніндегі декларацияға қол қойды.
Географиясы
КСРО әлемдегі жер ауданы ең үлкен мемлекет еді. Оның жалпы аймағы 22,402,200 шаршы километр, бұл статус оның ізбасар мемлекеті Ресейге мұра болып берілді. КСРО ауданы әлемнің жерінің жетіден бірін алып, Орталық Еуропадағы Калининградтан Беринг бұғазына дейін созылған. Шығыстан батысқа КСРО шамамен 10,000 километр, және солтүстіктен оңтүстікке қарай 7,200 километрден көп созылатын. Бес климаттық зона: тундра, тайга, дала, шөл мен таулар.
КСРО ең биік нүктесі — биіктігі 7,495 метр, Тәжік КСР жерінде орналасқан Коммунизм шыңы (қазіргі ). КСРО жерінде тағы әлемнің ең үлкен көлі, Каспий теңізі деп болған.
Әкімшілік бөлінісі
Аты айтып тұрғандай, КСРО бірнеше кеңестік республикалардың одағы еді. Қазіргі терминдермен сипаттасақ, Кеңес Одағы — федерация. Осы республикалардың кейбіреулері унитарлы болса (мысалы, Украин КСР және Белорус КСР), басқалары федерациялы (Ресей КФСР және Күнгей Кавказ СФКР) еді. Аталғанның төртеуі де 1922 жылы желтоқсанда КСРО-ны құру туралы шартқа қол қойған негізін қалаушы республикалар. 1924 жылы Орталық Азиядағы Ресейдің Түркістан КФР-нің бір бөлігінен Өзбек КСР мен Түркімен КСР және Кеңес Одағының екі тәуелділігі, Хорезм ХКР және Бұхара ХКР республикалары құрылды. 1929 жылы Тәжікстан Өзбекстан КСР-ынан бөлініп шықты. 1936 жылғы конституция бойынша Күнгей Кавказ СФКР таратылды, соның нәтижесінде оның құрамындағы Армения, Грузия және Әзірбайжан республикалары одақтық республика қатарына қосылды, ал Қазақстан мен Қырғызстан Ресей КФСР-дан бөлініп, сол статусқа ие болды. 1940 жылы тамызда Бессарабия және Украин КСР-нің бөліктерінен Молдавия құрылды. Одаққа Эстония, Латвия және Литва да қабылданды, оны халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындамады және заңсыз аннексия деп есептеді. 1940 жылы наурызда Ресейден одақтық республика ретінде бөлініп, 1956 жылы қайта сіңірілді. 1956 жылдың шілдесі мен 1991 жылдың қыркүйегі аралығында 15 одақтық республика болды (төмендегі картаны қараңыз).
| Республика | 1956-1991 жылдардағы КСРО картасы | |
|---|---|---|
| 1 | Ресей КФСР |  |
| 2 | Украин КСР | |
| 3 | Белорус КСР | |
| 4 | Өзбек КСР | |
| 5 | Қазақ КСР | |
| 6 | Грузин КСР | |
| 7 | Әзірбайжан КСР | |
| 8 | Литва КСР | |
| 9 | Молдован КСР | |
| 10 | Латвия КСР | |
| 11 | Қырғыз КСР | |
| 12 | Тәжік КСР | |
| 13 | ||
| 14 | Түрікмен КСР | |
| 15 | ||
Саясаты
КСРО саясатында үш басты иерархия мүшелері болды: заң шығарушы биліктің өкілі Жоғарғы Кеңес, үкіметтің өкілі және елдің бір ғана заңды партиясы, КОКП.
Билік иерархиясы
Де-юре, КОКП басшылығында КОКП съездінде сайланатын Орталық Комитет болған. Орталық Комитет Саяси бюроны (1952-1966 жылдары Президиум деп аталған), Хатшылықты және де-факто ең маңызды адам, сайлайды. Көбінесе КСРО үкіметін тек Саяси бюро немесе тек бір адам, КОКП ОК Бас Хатшысы басқаратын.
Үкіметі
Халқы
Ұлттары
Кеңес Одағы 100-ден астам ерекше этникалық топтардан тұратын алуан түрлі ұлттары бар ел болды. Ел халқының жалпы саны 1991 жылы 293 миллионға жетті. 1990 жылғы есеп бойынша халықтың басым бөлігін орыстар (50,78%), одан кейін украиндар (15,45%) және өзбектер (5,84%) құрады.
Жалпы 1989 жылы елдің этникалық демографиясы бойынша 69,8% шығыс славяндар, 17,5% түркілер, 1,6% армяндар, 1,6% , 1,5% финдер, 1,5% тәжіктер, 1,4% грузиндер, 1,2% молдовандар және 4,1% басқа әртүрлі этникалық топтардың өкілдері болды.
КСРО-ның барлық азаматтарының өздерінің этникалық тиістілігі болды. Адамның ұлтын он алты жасында баланың ата-анасы таңдайды. Ата-анасы келіспесе, балаға әкесінің ұлты автоматты түрде тағайындалады. Ішінара кеңестік саясаттың кесірінен кішігірім азшылық этникалық топтардың кейбірі үлкен көршілердің бөлігі болып қате қосыла берді.
КСРО көпұлтты мемлекет болғанымен, орыс емес ұлттар дискриминацияға түсе алатын. Осыған қарамастан, КСРОның орыс емес басшылары да болған, мысалы ұлты грузин Иосиф Сталин, ұлты украин Николай Подгорный, ұлты беларус және ұлты еврей .
Дін
Коммунизм идеясы дінді сынағандықтан, КСРО-да барлық дін опрессияға түсті. Кеңес Одағының Конституциясы бойынша "дінді ұстануға рұқсат берілген"імен, елде дін жою жүргізілді және мемлекеттің де-факто дінін атеизм деп те атауға болады.
Никита Хрущёвтың тұсында мемлекет басшылығы 1958–1964 жылдары шіркеулермен қақтығысты, бұл кезеңде білім беру бағдарламасында атеизмге баса назар аударылды және көптеген мемлекеттік басылымдар атеистік көзқарастарды насихаттады. Бұл кезеңде шіркеулер саны 1959-1965 жылдар аралығында 20 мыңнан 10 мыңға, ал синагогалар саны 500-ден 97-ге дейін қысқарды. Жұмыс істейтін мешіттердің саны да қысқарды, он жыл ішінде 1500-ден 500-ге дейін төмендеді.
Діни мекемелер Кеңес үкіметінің бақылауында болды, бірақ Брежнев дәуірінде шіркеулер, синагогалар, храмдар мен мешіттерге көбірек еркіндік берілді. Православие шіркеуі мен үкімет арасындағы ресми қарым-қатынас қайтадан жылығаны сонша, Брежнев үкіметі православиелік патриарх Алексий I-ні Еңбек Қызыл Ту орденімен екі рет марапаттады. 1982 жылы Кеңес өкіметі жүргізген сауалнамада Кеңес халқының 20%-ы «белсенді дінге сенушілер» болған.
Тізімдер
Дереккөздер
- Джордж Легетт, https://archive.org/details/chekaleninspolit0000legg 1981. Оксфорд: Оксфорд Университетінің прессасы. ISBN коды 978-0-19-822552-2
- Қазақ энциклопедиясы
- https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/61607/
- http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php
Дереккөз қатесі: "lower-alpha" деп аталған дереккөз тобында <ref> тегі бар, бірақ тиісті <references group="lower-alpha"/> тегі табылмады, немесе </ref> жабу тегін қажет етеді
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kenestik Socialistik Respublikalar Odagy Kenes Odagy KSRO orys Soyuz Sovetskih Socialisticheskih Respublik Sovetskij Soyuz SSSR Europada zhәne Aziyada 1922 zhyldan 1991 zhylga dejin bolgan memleket KSRO 15 respublikalardan kurylgan iri federaciya bolgan adamzat zamanaui tarihyndagy en ykpaldy memleketterinin biri edi Kenestik Socialistik Respublikalar Odagy Soyuz Sovetskih Socialisticheskih Respublik Odaktyk memleket 30 zheltoksan 1922 26 zheltoksan 1991 BajragyҰrany Barlyk elderdin proletarlary biriginder Әnurany 1922 1944 source source track track track track track track track track track track track track track track track track noicon KSRO Memlekettik әnurany 1944 1991 source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track noicon1945 zhylgy KSRO kartasyAstanasy MәskeuIri kalalary Almaty Baku Gorkij Doneck Erevan Қazan Kiev Kujbyshev Leningrad Minsk Mәskeu Zhanasibir Odessa Omby Dondagy Rostov Sverdlovsk Tashkent Tbilisi Үfi Harkov ChelyabiTil der i oryssha de fakto Dini zajyrly memleket de yure ateizm de fakto Aksha birligi KSRO rubliUakyt beldeuleri 2 12Aumagy 22 402 200 km 1991 Halky 293 047 571 adam 1989 Baskaru formasy Birpartiyalyk socialistik federaciya 1922 1924 Totalitarly diktaturadagy Leninistik birpartiyalyk socialistik federaciya 1924 1927 Stalinistik totalitarly diktaturadagy Marksist Leninistik birpartiyalyk socialistik federaciya 1927 1953 Marksist Leninistik birpartiyalyk parlamenttik socialistik federaciya 1953 1990 Aralas federaciya 1990 1991 1922 1924 Vladimir Lenin 1924 1953 Iosif Stalin 1953 1953 1964 Nikita Hrushyov 1964 1982 Leonid Brezhnev 1982 1984 Yurij Andropov 1984 1985 Konstantin Chernenko 1985 1991 Mihail GorbachyovTarihy 7 karasha 1917 Қazan tonkerisi 31 kantar 1924 Birinshi konstituciyasy 5 zheltoksan 1936 Ekinshi konstituciyasy 1941 1945 Ұly Otan sogysy 25 akpan 1956 De Stalinizaciya zamany 9 kazan 1977 Songy konstituciyasy 19 22 tamyz 1991 Tamyz bүligi 8 zheltoksan 1991 Belovezh kelisimi 21 zheltoksan 1991 Almaty deklaraciyasy 26 zheltoksan 1991 KSRO ydyrauyNegizin salushy memleketter KSRO nyn ydyrauynan kejingi memleketterResej Kenestik Federaciyalyk Socialistik RespublikasyUkrain Kenestik Socialistik RespublikasyBelorus Kenestik Socialistik RespublikasyKүngej Kavkaz Socialistik Federaciyalyk Kenes Respublikasy ArmeniyaӘzirbajzhanBelarusGruziyaҚazakstanҚyrgyzstanLatviyaLitvaMoldovaResejTәzhikstanTүrikmenstanӨzbekstanUkrainaEstoniyaKenes odagyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet 1917 zhylgy Konstituciyaga sәjkes KSRO birtutas odak kop ultty zhәne socialistik memleket bolyp zhariyalandy Auganstanmen Mazharstanmen Iranmen Қytajmen 1948 zhylgy 9 kyrkүjekten Soltүstik Koreyamen Mongoliyamen Norvegiyamen Polshamen Rumyniyamen Tүrkiyamen Finlyandiyamen Chehoslovakiyamen zhәne tek kana tenizdegi AҚSh pen Shveciyamen zhәne Zhaponiyamen KSRO nyn Ekinshi dүniezhүzilik sogystan kejin zhayau shekarasy boldy KSRO Resej KFSR Ukrain KSR Belorus KSR zhәne Kүngej Kavkaz SFKR birigui zholymen 1922 zhylgy 30 zheltoksanda kuryldy Konstituciyasy bojynsha egemendi memleket bolyp tabylgan әrtүrli zhyldarda 4 pen 16 men aralygyndagy odaktas respublikalardan turdy әrbir odaktas respublikanyn odaktan erkin bolinip shygu mүmkindigi saktalyndy Odaktas respublika shet memlekettermen katynaska shygyp kelisim sharttarymen tuzhyrymdap diplomattyk zhәne konsuldyk okildermen auysyp halykaralyk ujymdardyn kyzmetine katysuga kukygy boldy KSRO men katar Birikken Ұlttar Ұjymynyn 50 el negizdeushilerinin arasynda Belorus KSR zhәne Ukrain KSR katar dauys kukygyna ie boldy Ekinshi dүniezhүzilik sogysynan kejin AҚSh tan kejingi ekinshi zhogargy derzhava boldy Kenes odagy socializmnin dүniezhүzilik zhүjesinde үstem boldy sonymen birge Birikken Ұlttar Ұjymynyn kauipsizdik kenesinin turakty mүshesi boldy KSRO nyn ydyrauy ortalyk odaktyk okimet zhәne odaktas respublikalardyn zhogargy kenesteri prezidentteri oryndaryna zhana sajlangan okimet okilderinin arasyndagy otkir karsy turumen bejnelendi Respublikalyk zhogargy kenester 1989 1990 zhyldary barlygy birdej memlekettik egemendik turaly deklaraciyalaryn kabyldap kejbireuleri tәuelsizdik deklaraciyasyn zhariyalady KSRO nyn 15 respublikasynyn 9 ynda 1991 zhylgy 17 nauryzda azamattardyn үshten ekisi zhanartylgan odaktyn saktaluyn sheshu maksatynda Bүkilodaktyk referendum zhүrgizildi Birak ortalyk okimetke ahualdy turaktandyrudyn sәti tүspedi Sәti tүspegen memlekettik tonkeristin nәtizhesinde Baltyk zhagalauy respublikalarynyn tәuelsizdiginin resmi mojyndauy boldy Ukraina tәuelsizdigi zhariyalangan Bүkil Ukrainalyk referendumnan kejin KSRO ny saktau mүmkin emes boldy Belarus Ukraina zhәne Resej Federaciyasy 1991 zhylgy 8 zheltoksanda kol kojgan Tәuelsiz memleketterdin dostastygyn kuru turaly kelisimde mәlimdegen EtimologiyasyҚazakstannyn Kenes Odagyndagy zhyldarynda kazak tilinde sovet rusizmi koldanylgan edi zhәne memlekettin tolyk atauy Sovettik Socialistik Respublikalar Odagy edi 1992 zhyldan bastap bul soz Kenestik dep audarylyp keldi memleket Kenestik Socialistik Respublikalar Odagy dep atalatyn boldy Sovet orys tilindegi Kenes sozinin audarmasy Ony tagy assambleya zhinalys dep te audaruga bolady Bastapkyda KSRO atauy Vladimir Leninmen baskasha bolyp zhosparlangan edi Ol Europa men Aziyanyn Kenestik Respublikalar Odagy atyn usyngan edi birak kejinirek Iosif Stalinmen birge olar budan kejin bas tartty Sonymen odak Kenestik Socialistik Respublikalar Odagy dep atalyp ketti de eldi belgilejtin sovet rusizmi әr respublikada boldy alajda ukrain tilinde ol rada boluyn toktatpady Tarihy1918 zhyly kantarda otken zhumysshy soldat zhәne sharua kenesterinin budan әri kenester dep atalady birikken sezinde Enbekshi zhәne kanalgan halyktardyn deklaraciyasy zhariyalandy Ezilgen ulttarga oz respublikalaryn kuruga mүmkindik berildi 1918 zhyly 4 10 shildedegi Kenesterdin 5 Bүkilresej sezinde Resej Kenestik Federativtik Socialistik Respublikasynyn RKFSR tungysh konstituciyasy kabyldandy 1919 zhylynyn nauryzynda meml bilik basyndagy Resej bolshevikter partiyasynyn RK b P zhana bagdarlamasy kabyldanyp elde socializm ornatu zholdary belgilendi Bagdarlamaga sәjkes ishki zhәne syrtky kontrrevolyuciyamen kүresu үshin 1919 zhyly mausymda Resej Ukraina Belorussiyadagy kenester biligin k Kenes үkimeti zhaktajtyn meml organdardyn әskeri sayasi sharuashylyk odagy kalyptasty 1918 zhylynyn 30 sәuirinde Tүrkistan Kenestik Federativtik Respublikasy 1920 zhyly 26 sәuirde Horezm Halyk Kenes Respublikasy 1920 zhyly 8 kazanda Buhara Halyk Kenes Respublikasy 1920 zhyly 4 kazanda Қazak Avtonomiyaly Kenestik Socialistik Respublikasy Қazak AKSR i kuryldy Қyzyl armiyanyn Kavkazga zhorygy nәtizhesinde ondagy ulttyk үkimetter kulatylyp Әzirbajzhan Kenestik Socialistik Respublikasy 28 04 1920 Armyan Kenestik Socialistik Respublikasy 29 11 1920 Gruzin Kenestik Socialistik Respublikasy 25 02 1921 zhariyalandy 1922 zh 12 nauryzda osy үsh respublika bir federativtik odakka Kүngej Kavkaz Socialistik Federativtik Kenestik Respublikasy bolyp birikti Resej men Zhaponiya arasynda boluy yktimal әskeri kaktygystyn aldyn alu zhәne ak gvardiyashylardy intervenciyany zhoyuga zhagdaj tugyzu maksatynda 6 4 1920 zh zhariyalangan Қiyr Shygys Respublikasy alga kojylgan maksat oryndalgan son 15 11 1922 zh VCIK dekretimen barsha zheri RKFSR ge onyn kuramdas boligi retinde kosyldy 1922 zhyldyn ortasyna taman buryngy Resej imperiyasynyn barlyk zherinde derlik kenester biligi ornady Meml kurylymdy odan әri zhetildiru үshin bilik basyndagy kommunister bolshevikter partiyasynyn zhetekshisi Vladimir Ilich Leninnin zhospary bojynsha kenestik respublikalardyn odagyn kuru kerek boldy Zhana odakka kiretin respublikalar tәuelsiz zhәne ten kukyly bolyp sanaldy RKFSR UKSR BKSR KKSFKR Kenesterinin kezekti sezderi odakka birigudi zhaktap dauys berdi Osyny negizge ala otyryp 1922 zhyly 30 zheltoksanda shakyrylgan atalgan tort respublika kenesteri okilderinin 1 sezi Kenestik Socialistik Respublikalar Odagyn kuru zhoninde Deklaraciya kabyldady Deklaraciyada KSRO ga kiru tenkukylyk pen eriktilik negizinde zhүzege asyrylady zhәne Odaktan oz erkimen shygu kuky saktalady әri baska da zhanadan kurylgan respublikalar odakka oz erkimen kire alady dep korsetildi Sezd KSRO ny kuru zhonindegi kelisimshartty bekitti Odaktyn zhogargy organyn KSRO Ortalyk Atkaru Komitetin sajlady OAK nin ten toragalary bolyp sajlandy OAK nin 2 sessiyasynda Kenes Odagynyn үkimeti Vladimir Lenin bastagan KSRO Halyk Komissarlar Kenesi kuryldy 1924 zhyly 31 kantarda 2 Kenester sezi KSRO nyn algashky Konstituciyasyn bekitti 20 g dyn 20 zhyldarynyn bas kezinen bastap әsirese Lenin kajtys bolgannan kejin Kenes Odagynda bilik үshin talas tartys bastaldy Bul kүreste Iosif Stalin zheniske zhetti de elde ozinin avtoritarlyk zheke biligin ornata bastady 1925 zhyly Өzbek Kenestik Socialistik Respublikasy Өzbek KSR i zhәne Tүrikmen Kenestik Socialistik Respublikasy Tүrikmen KSR i kuryldy 20 gasyrdyn 20 zhyldarynyn ortasynan bastap Kenes Odagy zhana ekonomikalyk sayasattan bas tartyp eldi kүshpen industrializaciyalau zhәne auyl sharuashylygyn kүshpen uzhymdastyru sayasatyn zhүrgizdi Kommunistik partiya memlekettik bilikti tolyk kolyna aldy Elde katty ortalyktandyrylgan әri militarizaciyalangan totalitarlyk rezhim ornady Bul zhүje eldi zhedel tүrde modernizaciyalauga zhәne baska memleketterdegi revolyuciyalyk kozgalystardy koldauga kyzmet etti Auyl sharuashylygynda sharualardy zorlykpen uzhymdastyru zhәne usak menshik ielerin kulaktardy orta sharualardy auyl bajlaryn t b tәrkileu halykty zhappaj asharshylykka ushyratty Ogan kosa zorlykpen otyrykshylandyrylgan ukrain zhәne kazak sharualary kazak asharshylygy ajryksha katty shygynga ushyrady Bul halyktyn zhappaj narazylygyn tugyzyp zher zherde sharualar koterilisteri bastaldy Birak olardy үkimet әskerleri kүshpen basyp tastady 1929 zhyly KSRO halyk sharuashylygyn damytudyn 1 shi beszhyldyk zhospary zhasaldy 1934 zhyly algashky beszhyldyk zhospardy mezgilinen buryn oryndau korytyndylary karalyp 2 beszhyldyk zhospar zhasaldy Eki beszhyldyk nәtizhesinde onerkәsip ondirisinin kolemi bojynsha KSRO Europada 1 orynga әlemde AҚSh tan kejin ekinshi orynga shykty 1934 zhyldyn sonynda KSRO bojynsha zhappaj sayasi kugyn sүrgin bastaldy Koptegen partiya memleket kogam әskeri mәdeniet kajratkerleri atylyp ketti milliondagan tutkyndardy tegin zhumys istetu үshin enbek lagerleri kuryldy k GULAG 1936 zhyly 5 zheltoksanda KSRO nyn ekinshi Konstituciyasy kabyldanyp buryngy ZKFSR dan bolingen Әzirbajzhan Kenestik Socialistik Respublikasy Әzirbajzhan KSR i Armeniya Kenestik Socialistik Respublikasy Armeniya KSR i Gruziya Kenestik Socialistik Respublikasy Gruziya KSR i RKFSR den bolingen Қazak Kenestik Socialistik Respublikasy Қazak KSR i Қyrgyz Kenestik Socialistik Respublikasy Қyrgyz KSR i kurylyp Kenes Odagyndagy odaktas respublikalar sany kobejdi 20 g dyn 30 zhyldarynyn ayak kezinde eldin syrtky sayasatynda үlken ozgerister boldy 1939 zhyly kenes german kelisimsharty zhasalynyp ol bojynsha KSRO kuramyna Batys Ukraina men Batys Belorussiya 1940 zhyly Baltyk tenizi zhagalauy elderi Bessarabiya Soltүstik Bukovina zorlykpen kosyldy Osynyn negizinde 1940 zhyly Moldoviya Kenestik Socialistik Respublikasy Moldovan KSR i Latviya Kenestik Socialistik Respublikasy Latviya KSR i Litva Kenestik Socialistik Respublikasy Litva KSR i Eston KSR i kurylyp Kenes Odagy kurajtyn odaktas respublikalar sany 15 ke zhetti 1941 zhyly zhazda KSRO Ekinshi dүniezhүzilik sogyska katysty k Ұly Otan sogysy Sogys kezinde tutas halyktar balkarlar sheshender kalmaktar kyrym tatarlary karashajlar meshet tүrikteri nemister t b Қazakstanga Orta Aziyaga Sibirge zher audaryldy Sogys ayaktalgannan kejin KSRO ga Ontүstik Sahalin Kuril araldary Petsamo Pechenga audany Klajpeda Konigsberg Kaliningrad t b territoriyalar kosyldy Sogystan kejingi zhyldary sayasi kugyn sүrgin kajtadan bastaldy kosmopolittermen kүres Leningrad isi dәrigerler isi t b Sogys kezindegi buryngy odaktastarmen AҚSh Ұlybritaniya Franciya arada bәseke kүshejip kyrgi kabak sogys ahualy kalyptasa bastady Әlemde eki zhүje socialistik elder men kapitalistik elder pajda bolyp zhantalasa karulanu kүshejip ketti 1949 zhyly Semej poligonynda KSRO da tungysh atom karuy synaldy 1953 zhyly koktemde Stalin olip үkimet biligi үshin tartys kajta bastaldy Үkimet basyna kelgen Nikita Hrushyov partiyanyn 20 sezinde 1956 Stalinnin zheke basyna tabynudyn zardaptary zhoninde bayandama zhasady Sayasi kugyn sүrgin kurbandary aktala bastady Қudalauga ushyragan halyktardyn RKFSR kuramyndagy avtonomiyalyk kurylymdary kalpyna keltirildi Kenes Odagy kuramynda zhogaryda atalgan 15 odaktas respublikalardan ozge 20 avtonomiyalyk respublika 8 avtonomiyalyk oblys 10 ulttyk okrug boldy Өnerkәsip pen auyl sharuashylygyn damytuga үlken konil bolindi Қazakstan men Batys Sibirde tyn zhәne tynajgan zherdi igeru kolga alyndy 1954 zhyly algashky atom elektrstanciyasy salyndy 1957 zhyly ushyryldy 1961 zhyly adam tungysh ret garyshka ushyryldy Birak bul zhumystardyn barlygy totalitarlyk zhүje tәrtibimen zhүrgizilgendikten ishki kajshylyktary kop boldy Orystandyru sayasatynyn kүsheyuine karsylyk retinde ult respublikalarynda narazylyktar boj korsetti 1964 zhyly Hrushyov ornynan tүsirilip bilikke Leonid Brezhnev keldi Zhana үkimet basshysy zhүrgizgen reformalar akyryna dejin zhetkizilmej sәtsizdikke ushyrady Ekonomika ekstensivti zholmen damydy eldi militarizaciyalau әri karaj zhalgasty Korshi socialistik elderde reforma zhasau әreketteri 1956 men Chehoslovakiyaga 1968 karuly әsker kirgizu arkyly basyp tastaldy 1979 zhyly Auganstanga Kenes Odagy әskerleri kirgizildi Zhantalasa karulanu odan әri shegine zhetti 1977 zhyly kabyldangan KSRO nyn үshinshi Konstituciyasy eldin kogamdyk sayasi omirine әleumettik sharuashylyk turgyda damuyna serpin bere almady 1980 zhyldyn bas kezinde Kenes Odagy ekonomikalyk tokyrauga ushyrady 1985 zhyly bilikke Mihail Gorbachev keluimen birge elde sayasi ekonomikalyk reformalar bastaldy Kenes zhүjesin reformalauga tyrysu KSRO ny dagdarysty zhagdajga alyp keldi Halyktyn sayasi belsendiligi birden koterilip ulttyk partiyalar men kozgalystar pajda boldy Қazakstanda k Zheltoksan koterilisi Baltyk tenizi zhagalauy elderinde Kavkaz respublikalarynda halyktyn zhappaj bas koteruleri bolyp otti Ekonomika turalap kaldy shahterlerdin kenshilerdin mugalimder men studentterdin dәrigerlerdin үkimettin sayasatyna karsy ereuilderi bastaldy Kertartpa kүshterdin 1991 zhyly tamyzda meml tonkeris zhasau әreketteri sәtsizdikke ushyrady Kenes Odagynyn budan әri omir sүrui mүmkin bolmaj kaldy 1991 zhyly zheltoksanda Minsk kalasynda KSRO nyn bastapky kuryltajshylary bolgan odaktas respublikalar Belarus Resej Ukraina basshylary ozderinin KSRO ny taratatyndyktaryn zhariyalady k Belovezh kelisimi Sojtip KSRO ozinin omir sүruin toktatty 1991 zhyly 21 zheltoksanda buryngy KSRO respublikalary Armeniya Әzirbajzhan Belarus Қazakstan Қyrgyzstan Tәzhikstan Tүrkmenstan Өzbekstan Ukraina Almaty kalasynda ozderinin Tәuelsiz memleketter Dostastygyn kuratyndyktary zhonindegi deklaraciyaga kol kojdy GeografiyasyKSRO әlemdegi zher audany en үlken memleket edi Onyn zhalpy ajmagy 22 402 200 sharshy kilometr bul status onyn izbasar memleketi Resejge mura bolyp berildi KSRO audany әlemnin zherinin zhetiden birin alyp Ortalyk Europadagy Kaliningradtan Bering bugazyna dejin sozylgan Shygystan batyska KSRO shamamen 10 000 kilometr zhәne soltүstikten ontүstikke karaj 7 200 kilometrden kop sozylatyn Bes klimattyk zona tundra tajga dala shol men taular KSRO en biik nүktesi biiktigi 7 495 metr Tәzhik KSR zherinde ornalaskan Kommunizm shyny kazirgi KSRO zherinde tagy әlemnin en үlken koli Kaspij tenizi dep bolgan Әkimshilik bolinisiTolyk makalasy KSRO әkimshilik bolinisi Aty ajtyp turgandaj KSRO birneshe kenestik respublikalardyn odagy edi Қazirgi termindermen sipattasak Kenes Odagy federaciya Osy respublikalardyn kejbireuleri unitarly bolsa mysaly Ukrain KSR zhәne Belorus KSR baskalary federaciyaly Resej KFSR zhәne Kүngej Kavkaz SFKR edi Atalgannyn torteui de 1922 zhyly zheltoksanda KSRO ny kuru turaly shartka kol kojgan negizin kalaushy respublikalar 1924 zhyly Ortalyk Aziyadagy Resejdin Tүrkistan KFR nin bir boliginen Өzbek KSR men Tүrkimen KSR zhәne Kenes Odagynyn eki tәueldiligi Horezm HKR zhәne Buhara HKR respublikalary kuryldy 1929 zhyly Tәzhikstan Өzbekstan KSR ynan bolinip shykty 1936 zhylgy konstituciya bojynsha Kүngej Kavkaz SFKR taratyldy sonyn nәtizhesinde onyn kuramyndagy Armeniya Gruziya zhәne Әzirbajzhan respublikalary odaktyk respublika kataryna kosyldy al Қazakstan men Қyrgyzstan Resej KFSR dan bolinip sol statuska ie boldy 1940 zhyly tamyzda Bessarabiya zhәne Ukrain KSR nin bolikterinen Moldaviya kuryldy Odakka Estoniya Latviya zhәne Litva da kabyldandy ony halykaralyk kauymdastyktyn kopshiligi mojyndamady zhәne zansyz anneksiya dep eseptedi 1940 zhyly nauryzda Resejden odaktyk respublika retinde bolinip 1956 zhyly kajta sinirildi 1956 zhyldyn shildesi men 1991 zhyldyn kyrkүjegi aralygynda 15 odaktyk respublika boldy tomendegi kartany karanyz Respublika 1956 1991 zhyldardagy KSRO kartasy1 Resej KFSR2 Ukrain KSR3 Belorus KSR4 Өzbek KSR5 Қazak KSR6 Gruzin KSR7 Әzirbajzhan KSR8 Litva KSR9 Moldovan KSR10 Latviya KSR11 Қyrgyz KSR12 Tәzhik KSR1314 Tүrikmen KSR15SayasatyKSRO sayasatynda үsh basty ierarhiya mүsheleri boldy zan shygarushy biliktin okili Zhogargy Kenes үkimettin okili zhәne eldin bir gana zandy partiyasy KOKP Bilik ierarhiyasy De yure KOKP basshylygynda KOKP sezdinde sajlanatyn Ortalyk Komitet bolgan Ortalyk Komitet Sayasi byurony 1952 1966 zhyldary Prezidium dep atalgan Hatshylykty zhәne de fakto en manyzdy adam sajlajdy Kobinese KSRO үkimetin tek Sayasi byuro nemese tek bir adam KOKP OK Bas Hatshysy baskaratyn Үkimeti Tolyk makalasy KSRO үkimetiHalkyKSRO etnografiyalyk kartasy 1970Ұlttary Kenes Odagy 100 den astam erekshe etnikalyk toptardan turatyn aluan tүrli ulttary bar el boldy El halkynyn zhalpy sany 1991 zhyly 293 millionga zhetti 1990 zhylgy esep bojynsha halyktyn basym boligin orystar 50 78 odan kejin ukraindar 15 45 zhәne ozbekter 5 84 kurady Zhalpy 1989 zhyly eldin etnikalyk demografiyasy bojynsha 69 8 shygys slavyandar 17 5 tүrkiler 1 6 armyandar 1 6 1 5 finder 1 5 tәzhikter 1 4 gruzinder 1 2 moldovandar zhәne 4 1 baska әrtүrli etnikalyk toptardyn okilderi boldy KSRO nyn barlyk azamattarynyn ozderinin etnikalyk tiistiligi boldy Adamnyn ultyn on alty zhasynda balanyn ata anasy tandajdy Ata anasy kelispese balaga әkesinin ulty avtomatty tүrde tagajyndalady Ishinara kenestik sayasattyn kesirinen kishigirim azshylyk etnikalyk toptardyn kejbiri үlken korshilerdin boligi bolyp kate kosyla berdi KSRO kopultty memleket bolganymen orys emes ulttar diskriminaciyaga tүse alatyn Osygan karamastan KSROnyn orys emes basshylary da bolgan mysaly ulty gruzin Iosif Stalin ulty ukrain Nikolaj Podgornyj ulty belarus zhәne ulty evrej Din Kommunizm ideyasy dindi synagandyktan KSRO da barlyk din opressiyaga tүsti Kenes Odagynyn Konstituciyasy bojynsha dindi ustanuga ruksat berilgen imen elde din zhoyu zhүrgizildi zhәne memlekettin de fakto dinin ateizm dep te atauga bolady Nikita Hrushyovtyn tusynda memleket basshylygy 1958 1964 zhyldary shirkeulermen kaktygysty bul kezende bilim beru bagdarlamasynda ateizmge basa nazar audaryldy zhәne koptegen memlekettik basylymdar ateistik kozkarastardy nasihattady Bul kezende shirkeuler sany 1959 1965 zhyldar aralygynda 20 mynnan 10 mynga al sinagogalar sany 500 den 97 ge dejin kyskardy Zhumys istejtin meshitterdin sany da kyskardy on zhyl ishinde 1500 den 500 ge dejin tomendedi Dini mekemeler Kenes үkimetinin bakylauynda boldy birak Brezhnev dәuirinde shirkeuler sinagogalar hramdar men meshitterge kobirek erkindik berildi Pravoslavie shirkeui men үkimet arasyndagy resmi karym katynas kajtadan zhylygany sonsha Brezhnev үkimeti pravoslavielik patriarh Aleksij I ni Enbek Қyzyl Tu ordenimen eki ret marapattady 1982 zhyly Kenes okimeti zhүrgizgen saualnamada Kenes halkynyn 20 y belsendi dinge senushiler bolgan TizimderDerekkozderDzhordzh Legett https archive org details chekaleninspolit0000legg 1981 Oksford Oksford Universitetinin pressasy ISBN kody 978 0 19 822552 2 Қazak enciklopediyasy https massaget kz layfstayl alemtanu 61607 http www demoscope ru weekly ssp sng nac 89 php Derekkoz katesi lower alpha dep atalgan derekkoz tobynda lt ref gt tegi bar birak tiisti lt references group lower alpha gt tegi tabylmady nemese lt ref gt zhabu tegin kazhet etedi