Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ашаршылық — саяси-әлеуметтік процестер мен табиғаттағы қолайсыз ахуалдар салдары болып табылатын әлеуметтік апат. Оның ашық және жабық түрі бар. Біріншісі — мүлдем үнемсіз қалу да, екіншісі — үнемі шала құрсақ болып жүру. Екеуі де ауруға, індетке, өлімге әкеліп соқтырады (қ. Ашығу). А. жеке адамның не отбасының ашығуы емес, бүтін бір аймақтың, халықтардың, мемл-тердің басына түсетін нәубет. Оның соңы адамдардың жаппай қырылуына алып келіп, халық санын күрт азайтып жібереді. Адамзат баласы өзінің ұзақ тарихында әр түрлі себептерден: қуаңшылықтан, жұттан, соғыстан, қолдан жасалған дағдарыстар мен күйзелістерден және геноцидтен соң күшті А-тарға жиі ұшырап тұрған. Қытайда, Үндістанда, Ресейде, Африкаелдерінде болған ғаламат Ашаршылықтар тарихтан белгілі. Жер бетінде адамзат баласы санының демогр. дүмпуінен кейін, 21 ғасырда экон-сы, әсіресе, ауыл шаруашылығы артта қалған кейбір дамушы елдерде Ашаршылық жайлауы мүмкін деп болжанады. Дегенмен, болашақта өркениетті елдердің өзара халықар. ынтымақтығы нәтижесінде ондай қауіптің алдын алуға болады.
Қазақстандағы ашаршылықтар
Көшпелі Қазақ қауымы күшті жұт жылдары ғана болмаса, өзінің өткен ұзақ тарихында А-қа сирек ұшыраған. Тек “ақтабан шұбырынды...” сияқты жаугершілік жылдары, саны -ге дейін кеміген. Жаңа заманда Қазақстан тарихында екі алапат ашаршылық халық жадында қатты сақталған. Олардың алғашқысы — 1921/22 жылы болған ашаршылық Оның басты-басты екі себебі бар: алғашқысы — Ресейдегі Азамат соғысының кесірінен Қазақ даласындағы шаруашылықтардың күйзеліске ұрынуы (қ. Азық-түлік отрядтары, Азық-түлік салғырты), екіншісі — табиғи апат, қолайсыз ауа райы салдарынан орын алған жұт. Респ-да 1920 және 1923 жылы жүргізілген ауыл шаруашылығы санақтарының және Қазақстандағы жерге орналастыру мөлшерін белгілеген экспедицияны басқарған профессор С.П.Швецовтың мәліметтері бойынша 1921 жылғы ашаршылықта Қазақстан халқы 30%-ке дейін азайған. Кейбір елді мекендерде нәубет халықтың 100%-ін қамтып, олар түгелдей дерлік босып, жолда, біразы атамекенінде қырылып қалды. Санақ материалдары 1921 — 1922 шаруашылық жылында Батыс Қазақстандағы шаруалар шаруашылықтарының 1920 жылмен салыстырғанда 23,8 процентке қысқарғанын, Ақтөбе, Торғай аймақтарында шаруашылықтардың үштен бірінің жойылып кеткенін көрсетеді. 1921 жылғы ашаршылық Батыс Қазақстан халқының 31,4 процентін алып кетті. Санақ материалдарының толық болмауы осы ашаршылық жылдарында қанша адамның қырылғанын нақты айтуға әлі де мүмкіндік бермей отыр.
Екінші ашаршылық 1930 — 33 жылы болды. Оның себебі — Қазақстанда жүргізілген сталиндік-голощекиндік реформа, содан туындаған шаруалардың жекеменшігін тәркілеу мен жою, бас көтертпес ет, астық т.б. ауыл шаруашылығы өнімдері салықтары, көшпелі және жартылай көшпелі Қазақ шаруаларын жаппай және күшпен отырықшыландыру науқандары болып табылады. 1926, 1937 және 1939 жылдардағы санақтар материалдарындағы олқылықтар осы А-тағы адам, басқа шығындар санын дәл анықтауға кедергі келтіріп, ғалымдар арасында әр түрлі пікірлердің өрістеуіне себеп болды. Дегенмен, осы А-та Қазақстандағы ауыл халқы санының кемуі туралы Қазақ АКСР халық шаруашылығы есептеу басқармасының әр түрлі жанама есеп-статистикалық құжаттар (салық есебі, мал есебі және т.б.), сондай-ақ 1937 жылғы Бүкілодақтық халық санағының алғашқы мәліметтеріне сүйенген ресми дерегі бар. Осы деректер бойынша Қазақстанның ауыл халқы 1930 жылдың 1 маусымынан 1933 жылдың 1 маусымына дейін 3 млн. 379,5 мың адамға кеміп кеткен. Егер бұл кемуден 1 млн-нан астам босқындарды шығарып тастасақ, 1930 — 33 жылдардағы аштық құрбандарының 2 млн. 200 мың адамнан асып түсетінін аңғарамыз. 1992 жылы осы мәселені арнайы зерттеген Қазақстан Республика Жоғарғы Кеңесі Төралқасының комиссиясы өзінің қорытындысында былай деп жазды: “Қазақ елі аштықтан және соған байланысты індеттерден, сондай-ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2 млн. 200 мың адамнан, яғни барлық Қазақ халқының 48 процентінен айрылды”. Ашаршылықтан Қазақстанда қазақтардың үштен бірі ғана қалды. Негізінен жас балалар мен Әйелдер қырылғандықтан оның демогр. зардабы ауыр болды. Қазақтардың сан жағынан өсуін қатты тежеді. Кейіннен асыра сілтеушіліктің шын мәні саяси бүркемеленгенімен бұл А. “қызыл қырғын”, “голощекиндік геноцид” деген тарихи атқа ие болды. Голощекиндік геноцидтің Қазақ халқына алып келген шығыны әлем тарихында (процент есебімен) гитлершілдердің Еуропадағы еврейлерге жасаған сойқанымен пара-пар келіп, Кампучиядағы “қызыл кхмерлер” зардабынан асып түседі. 1932 мешін жылы болған бұл зұлмат 20-ғасырдағы адамзат баласына қарсы жасалған ең өрескел қылмыстардың бірі болып саналады. Әр жылдың 31 мамыры күні Қазақстан халқы осы “қызыл қырғын” құрбандарын еске алады.
Фильм
Жанр: Өндіріс: “Қазақтелефильм”
- Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
- В. Михайлов, “Ұлы жұттың жазбалары”, А., 1992; Қызылжар қырғыны, А., 1993.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Сыртқы сілтемелер
- Ашаршылықтың ащы шындығы. Бейімбет Майлы. Күлпаш
- Алашорда әскерінің ұраны: «Жасасын, Отанның адал ұлдары!»
- Қазақ жерін отарлау қалай жүргізілді? Бекен Қайратұлы.(қолжетпейтін сілтеме)
- Ашаршылықтың ащы шындығы
- Ашаршылықтың ащы шындығы 2
- Ашаршылықтың ащы шындығы - 3
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Asharshylyk sayasi әleumettik procester men tabigattagy kolajsyz ahualdar saldary bolyp tabylatyn әleumettik apat Onyn ashyk zhәne zhabyk tүri bar Birinshisi mүldem үnemsiz kalu da ekinshisi үnemi shala kursak bolyp zhүru Ekeui de auruga indetke olimge әkelip soktyrady k Ashygu A zheke adamnyn ne otbasynyn ashyguy emes bүtin bir ajmaktyn halyktardyn meml terdin basyna tүsetin nәubet Onyn sony adamdardyn zhappaj kyryluyna alyp kelip halyk sanyn kүrt azajtyp zhiberedi Adamzat balasy ozinin uzak tarihynda әr tүrli sebepterden kuanshylyktan zhuttan sogystan koldan zhasalgan dagdarystar men kүjzelisterden zhәne genocidten son kүshti A targa zhii ushyrap turgan Қytajda Үndistanda Resejde Afrikaelderinde bolgan galamat Asharshylyktar tarihtan belgili Zher betinde adamzat balasy sanynyn demogr dүmpuinen kejin 21 gasyrda ekon sy әsirese auyl sharuashylygy artta kalgan kejbir damushy elderde Asharshylyk zhajlauy mүmkin dep bolzhanady Degenmen bolashakta orkenietti elderdin ozara halykar yntymaktygy nәtizhesinde ondaj kauiptin aldyn aluga bolady Ashykkan halykAsharshylyk kurbandaryna arnalyp ornatylgan eskertkishҚazakstandagy asharshylyktarTolyk makalasy 1921 1922 zhyldardagy asharshylyk Koshpeli Қazak kauymy kүshti zhut zhyldary gana bolmasa ozinin otken uzak tarihynda A ka sirek ushyragan Tek aktaban shubyryndy siyakty zhaugershilik zhyldary sany ge dejin kemigen Zhana zamanda Қazakstan tarihynda eki alapat asharshylyk halyk zhadynda katty saktalgan Olardyn algashkysy 1921 22 zhyly bolgan asharshylyk Onyn basty basty eki sebebi bar algashkysy Resejdegi Azamat sogysynyn kesirinen Қazak dalasyndagy sharuashylyktardyn kүjzeliske urynuy k Azyk tүlik otryadtary Azyk tүlik salgyrty ekinshisi tabigi apat kolajsyz aua rajy saldarynan oryn algan zhut Resp da 1920 zhәne 1923 zhyly zhүrgizilgen auyl sharuashylygy sanaktarynyn zhәne Қazakstandagy zherge ornalastyru molsherin belgilegen ekspediciyany baskargan professor S P Shvecovtyn mәlimetteri bojynsha 1921 zhylgy asharshylykta Қazakstan halky 30 ke dejin azajgan Kejbir eldi mekenderde nәubet halyktyn 100 in kamtyp olar tүgeldej derlik bosyp zholda birazy atamekeninde kyrylyp kaldy Sanak materialdary 1921 1922 sharuashylyk zhylynda Batys Қazakstandagy sharualar sharuashylyktarynyn 1920 zhylmen salystyrganda 23 8 procentke kyskarganyn Aktobe Torgaj ajmaktarynda sharuashylyktardyn үshten birinin zhojylyp ketkenin korsetedi 1921 zhylgy asharshylyk Batys Қazakstan halkynyn 31 4 procentin alyp ketti Sanak materialdarynyn tolyk bolmauy osy asharshylyk zhyldarynda kansha adamnyn kyrylganyn nakty ajtuga әli de mүmkindik bermej otyr Ekinshi asharshylyk 1930 33 zhyly boldy Onyn sebebi Қazakstanda zhүrgizilgen stalindik goloshekindik reforma sodan tuyndagan sharualardyn zhekemenshigin tәrkileu men zhoyu bas kotertpes et astyk t b auyl sharuashylygy onimderi salyktary koshpeli zhәne zhartylaj koshpeli Қazak sharualaryn zhappaj zhәne kүshpen otyrykshylandyru naukandary bolyp tabylady 1926 1937 zhәne 1939 zhyldardagy sanaktar materialdaryndagy olkylyktar osy A tagy adam baska shygyndar sanyn dәl anyktauga kedergi keltirip galymdar arasynda әr tүrli pikirlerdin oristeuine sebep boldy Degenmen osy A ta Қazakstandagy auyl halky sanynyn kemui turaly Қazak AKSR halyk sharuashylygy esepteu baskarmasynyn әr tүrli zhanama esep statistikalyk kuzhattar salyk esebi mal esebi zhәne t b sondaj ak 1937 zhylgy Bүkilodaktyk halyk sanagynyn algashky mәlimetterine sүjengen resmi deregi bar Osy derekter bojynsha Қazakstannyn auyl halky 1930 zhyldyn 1 mausymynan 1933 zhyldyn 1 mausymyna dejin 3 mln 379 5 myn adamga kemip ketken Eger bul kemuden 1 mln nan astam boskyndardy shygaryp tastasak 1930 33 zhyldardagy ashtyk kurbandarynyn 2 mln 200 myn adamnan asyp tүsetinin angaramyz 1992 zhyly osy mәseleni arnajy zerttegen Қazakstan Respublika Zhogargy Kenesi Toralkasynyn komissiyasy ozinin korytyndysynda bylaj dep zhazdy Қazak eli ashtyktan zhәne sogan bajlanysty indetterden sondaj ak tabigi olim dengejinin үnemi zhogary boluynan 2 mln 200 myn adamnan yagni barlyk Қazak halkynyn 48 procentinen ajryldy Asharshylyktan Қazakstanda kazaktardyn үshten biri gana kaldy Negizinen zhas balalar men Әjelder kyrylgandyktan onyn demogr zardaby auyr boldy Қazaktardyn san zhagynan osuin katty tezhedi Kejinnen asyra silteushiliktin shyn mәni sayasi bүrkemelengenimen bul A kyzyl kyrgyn goloshekindik genocid degen tarihi atka ie boldy Goloshekindik genocidtin Қazak halkyna alyp kelgen shygyny әlem tarihynda procent esebimen gitlershilderdin Europadagy evrejlerge zhasagan sojkanymen para par kelip Kampuchiyadagy kyzyl khmerler zardabynan asyp tүsedi 1932 meshin zhyly bolgan bul zulmat 20 gasyrdagy adamzat balasyna karsy zhasalgan en oreskel kylmystardyn biri bolyp sanalady Әr zhyldyn 31 mamyry kүni Қazakstan halky osy kyzyl kyrgyn kurbandaryn eske alady Film1992 rezhisseri Қ Umarov Zhanr Өndiris Қazaktelefilm Ajbyn Enciklopediya Bas red B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 880 bet ISBN 9965 893 73 H V Mihajlov Ұly zhuttyn zhazbalary A 1992 Қyzylzhar kyrgyny A 1993 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 I tom Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Syrtky siltemelerAsharshylyktyn ashy shyndygy Bejimbet Majly Kүlpash Alashorda әskerinin urany Zhasasyn Otannyn adal uldary Қazak zherin otarlau kalaj zhүrgizildi Beken Қajratuly kolzhetpejtin silteme Asharshylyktyn ashy shyndygy Asharshylyktyn ashy shyndygy 2 Asharshylyktyn ashy shyndygy 3 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet