Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Финдер (өзд. атауы suomalaiset) — фин-угор этникалық тобы, Финляндияның негізгі халқы. Олар Финляндия халқының абсолютті көпшілігін құрайды (4,6 – 4,9 млн. адам немесе 90%-дан астам). Сонымен қатар АҚШ-та - 623,6 мыңнан астам адам (2002), Швецияда – 446-дан 470 мың адамға дейін, Канадада – 130 мыңнан астам (2006), Ресейде – 34,1 мың адам (2002), т.б. елдерде тұрады.
| Финдер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 6,5 млн. адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Финляндия | 4 856 529 (2010) |
 Швеция | 446 134 (1999) |
 АҚШ | 623 573 (2000) |
 Канада | 131 040 (2006) |
 Ресей | 20 267 (2010) |
 Аустралия | 20 988 (2006) |
 Ұлыбритания | 20 988 (2006) |
 Эстония | 10 639 (2010) |
 Норвегия | 10 000 |
 Латвия | 758 (2021) |
| Тілдері | |
| Діні | |
| лютерандық, православие, католик | |
Тілі
Фин тілі – балтық-фин тілдерінің бірі (солтүстік топ), тілдердің жалғамалы (агглютинативті) (флективтіліктің елеулі белгілері бар) түріне жатады, номинативті құрылысы бар тіл. Фин тілінің жазуы латын графикасына негізделген. Фин тілі ерекше диалектілік бөлінуімен өзгешеленеді. Тек Финляндия аумағында сегіз негізгі диалект бар: оңтүстік-батыс (фин немесе суоми), емь, оңтүстік ботникалық, орта-ботникалық, солтүстік-ботникалық, солтүстік, саво, оңтүстік-шығыс.
Діні
Финдердің діншілдігі Финляндияның Евангелиелік-лютерандық шіркеуінің шегінде іске асырылады (дінге сенетіндердің 78,3%-ы ) жəне бұл – мемлекеттік діні. Православие бұл елде мемлекеттік екінші дін болып саналады. Католиктер де, аздаған мұсылман да, еврей қауымы да бар.
Тарихы
Ұзақ уақыт бойы финдер Батыс Еуропаның ықпалында болды. Швеция Корольдігі 16 ғасырда Финдерді өз құрылымына біртіндеп енгізді. Осы сәттен бастап ел дамуының жаңа кезеңі басталады. 17 ғасырға таяу ел халқының саны шамамен 300 мың тұрғынды құрады, көпшілігі аграрлық өмір салтын жүргізді, балық аулаумен және егіншілікпен айналысты. 1809 жылы Ресей империясы Финляндияны өз территорияларына қосып алып, 1917 жылға дейін Ресей құрамында болды. Уақытша үкіметті құлатқан 1917 жылғы Қазан төңкерісі Финляндия Сенатына 1917 жылы 4 желтоқсанда Финляндияның тәуелсіздігі туралы декларацияға қол қоюға мүмкіндік берді, оны 6 желтоқсанда парламент мақұлдады. Сонымен, Финляндияның тәуелсіздігі жарияланды, ол бір уақытта республика деп жарияланды (Фин Республикасы). 1917 жылы 18 желтоқсанда РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Жарлығымен «Финляндия Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін мойындау» ұсынылды.
Мәдениеті
Фин мәдениеті алғашында пұтқа табынушылықтың әсерінен қалыптасты. Ежелгі финдер күн күркіреу құдайы Укко мен табиғат құдайы Рауниге сенген. Христиандықтың енуімен пұтқа табынушылық азая бастады, сонымен бірге Карелияның бір бөлігін бақылауға алған православие шіркеуі де ықпал етті. Мәдениеттің одан әрі дамуы еуропалық мектептің ықпалы әсер етті. Финляндияға барған әрбір адам Калевала эпопеясын тыңдауы керек. Элиас Лённрот жасаған ол финдік өмір салтының барлық ерекшеліктерін айқын көрсетеді. Көптеген фин бардтары рундарды айту үшін гусли сияқты музыкалық аспапты пайдаланады. Кантеле музыкасы жеңілдігімен және нәзіктігімен ерекшеленеді. Фин кескіндемесінде романтизм, эпикалық және солтүстік пейзаждары басым. Оған ұзақ уақыт бойы швед ұлттық дәстүрлері әсер етті.
Фин асханасының сүйікті тағамдары - сүт және ет тағамдары. Бірақ балықтар да молынан пайдаланылады, оны бекон, картоп, сүт, кілегей, арпа ұнымен пісіруге болады. Қуырылған түрлері сирек тұтынылады, көбіне пісіруді жөн көреді. Балық тағамдарының таралуы көптеген көлдердің болуымен түсіндіріледі. Олардың жалпы саны 180 мың, сонымен қатар мемлекеттің Балтық теңізіне шығу мүмкіндігі бар. Ең танымал балықтар лосось және форель болды. Финдер балық сорпасын өте жақсы көреді, оны бірінші тағам ретінде ұсынады. Сүт финдердің ұлттық өнімі болып саналады. Ол күнделікті көп мөлшерде тұтынылады, әрбір фин күнін бір стақан сүтпен бастайды. Финдердің сүйікті ет тағамы - карелиялық горшок, ол сиыр, шошқа және қой етін пісіреді. Тағы бір дәмді тағам - бұғы еті (кептірілген немесе қуырылған). Десерт ретінде қара бидай ұнына негізделіп жасалған кондитерлік өнімдер қолданылады және олар мұндай тәттілерді тұздалған уылдырық пен сары маймен қосып жейді. Сусындардың ішінде жеміс сусындары мен компоттар жиі кездеседі. Оларды дайындау үшін табиғи жидектер мен жемістер қолданылады.
Финдердің ұлттық киімі жақында ғана халықтық деп атала бастады. Бұрын мұндай киімдерді жоғарғы таптағы қала тұрғындары пайдаланған. Дәстүрлі костюмді батыс және карелдік деп бөлуге болады. Ерлердің ұлттық киімдері әйелдердікінен азырақ ерекшеленеді. Әйелдер , жолақ юбка, ақ шұлық, қара етік және алжапқыш киді. Кейде олар жүннен жасалған мен кепка киетін. Ерлері шалбар, жүн күрте, жейде, қара етік киген. Бас киім ретінде қалпақ пайдаланылды. Суықтан қорғану үшін финдер бөрік, қолғап, жемпір пайдаланған.
Қазақстандағы финдер
Қазақстанның фин диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 1259 (1970 ж.),
- 1074 (1979 ж.),
- 988 (1989 ж.),
- 547 (1999 ж.)
- 373 (2009 ж.) адам.
Ингерманланд финдерінің алғашқы арнайы қоныс аударушылары Қазақстанда соғыс алдындағы жылдары Карелияның шекаралық аудандарын «тазарту» операциялары кезінде пайда болуы мүмкін. Кеңес-Фин соғысы аяқталғаннан кейін Карелия АКСР Карел-Фин КСР болып қайта құрылды, оның мемлекеттік тілдері орыс және фин тілдері болып жарияланды. 1942 жылы наурызда ингерманланд финдерінің бір бөлігі (25–30 мың) Сібір мен Қазақстанға арнайы қоныс аударушылар ретінде жер аударылды. 1989 жылы Қазақстанда тұратын финдердің 36,3%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, алайда финдердің ана тілін меңгергені туралы мәліметтер жоқ, финдердің 0,2%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, финдердің 1,3%-ы қазақ тілін біледі; финдердің 63%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал финдердің 31%-ы орыс тілді біледі. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан финдерінің қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 400 адам (73,1%), қостілділер – 147 адам (26,9%).
Дереккөздер
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 195-бет.
- ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 167-бет. ISBN 978-601-287-224-8
- Евгений Форов. Финны — сильные и добрые https://travelask.ru/articles/finny-silnye-i-dobrye
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 424-бет ISBN 978-601-7472-88-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Finder ozd atauy suomalaiset fin ugor etnikalyk toby Finlyandiyanyn negizgi halky Olar Finlyandiya halkynyn absolyutti kopshiligin kurajdy 4 6 4 9 mln adam nemese 90 dan astam Sonymen katar AҚSh ta 623 6 mynnan astam adam 2002 Shveciyada 446 dan 470 myn adamga dejin Kanadada 130 mynnan astam 2006 Resejde 34 1 myn adam 2002 t b elderde turady FinderBүkil halyktyn sany6 5 mln adamEn kop taralgan ajmaktar Finlyandiya4 856 529 2010 Shveciya446 134 1999 AҚSh623 573 2000 Kanada131 040 2006 Resej20 267 2010 Australiya20 988 2006 Ұlybritaniya20 988 2006 Estoniya10 639 2010 Norvegiya10 000 Latviya758 2021 TilderiFin tiliDinilyuterandyk pravoslavie katolikTiliFin tili baltyk fin tilderinin biri soltүstik top tilderdin zhalgamaly agglyutinativti flektivtiliktin eleuli belgileri bar tүrine zhatady nominativti kurylysy bar til Fin tilinin zhazuy latyn grafikasyna negizdelgen Fin tili erekshe dialektilik bolinuimen ozgeshelenedi Tek Finlyandiya aumagynda segiz negizgi dialekt bar ontүstik batys fin nemese suomi em ontүstik botnikalyk orta botnikalyk soltүstik botnikalyk soltүstik savo ontүstik shygys DiniFinderdin dinshildigi Finlyandiyanyn Evangelielik lyuterandyk shirkeuinin sheginde iske asyrylady dinge senetinderdin 78 3 y zhene bul memlekettik dini Pravoslavie bul elde memlekettik ekinshi din bolyp sanalady Katolikter de azdagan musylman da evrej kauymy da bar TarihyҰzak uakyt bojy finder Batys Europanyn ykpalynda boldy Shveciya Koroldigi 16 gasyrda Finderdi oz kurylymyna birtindep engizdi Osy sәtten bastap el damuynyn zhana kezeni bastalady 17 gasyrga tayau el halkynyn sany shamamen 300 myn turgyndy kurady kopshiligi agrarlyk omir saltyn zhүrgizdi balyk aulaumen zhәne eginshilikpen ajnalysty 1809 zhyly Resej imperiyasy Finlyandiyany oz territoriyalaryna kosyp alyp 1917 zhylga dejin Resej kuramynda boldy Uakytsha үkimetti kulatkan 1917 zhylgy Қazan tonkerisi Finlyandiya Senatyna 1917 zhyly 4 zheltoksanda Finlyandiyanyn tәuelsizdigi turaly deklaraciyaga kol koyuga mүmkindik berdi ony 6 zheltoksanda parlament makuldady Sonymen Finlyandiyanyn tәuelsizdigi zhariyalandy ol bir uakytta respublika dep zhariyalandy Fin Respublikasy 1917 zhyly 18 zheltoksanda RKFSR Halyk Komissarlary Kenesinin Zharlygymen Finlyandiya Respublikasynyn memlekettik tәuelsizdigin mojyndau usynyldy MәdenietiFin mәdenieti algashynda putka tabynushylyktyn әserinen kalyptasty Ezhelgi finder kүn kүrkireu kudajy Ukko men tabigat kudajy Raunige sengen Hristiandyktyn enuimen putka tabynushylyk azaya bastady sonymen birge Kareliyanyn bir boligin bakylauga algan pravoslavie shirkeui de ykpal etti Mәdeniettin odan әri damuy europalyk mekteptin ykpaly әser etti Finlyandiyaga bargan әrbir adam Kalevala epopeyasyn tyndauy kerek Elias Lyonnrot zhasagan ol findik omir saltynyn barlyk erekshelikterin ajkyn korsetedi Koptegen fin bardtary rundardy ajtu үshin gusli siyakty muzykalyk aspapty pajdalanady Kantele muzykasy zhenildigimen zhәne nәziktigimen erekshelenedi Fin keskindemesinde romantizm epikalyk zhәne soltүstik pejzazhdary basym Ogan uzak uakyt bojy shved ulttyk dәstүrleri әser etti Fin ulttyk kiimi Fin ashanasynyn sүjikti tagamdary sүt zhәne et tagamdary Birak balyktar da molynan pajdalanylady ony bekon kartop sүt kilegej arpa unymen pisiruge bolady Қuyrylgan tүrleri sirek tutynylady kobine pisirudi zhon koredi Balyk tagamdarynyn taraluy koptegen kolderdin boluymen tүsindiriledi Olardyn zhalpy sany 180 myn sonymen katar memlekettin Baltyk tenizine shygu mүmkindigi bar En tanymal balyktar losos zhәne forel boldy Finder balyk sorpasyn ote zhaksy koredi ony birinshi tagam retinde usynady Sүt finderdin ulttyk onimi bolyp sanalady Ol kүndelikti kop molsherde tutynylady әrbir fin kүnin bir stakan sүtpen bastajdy Finderdin sүjikti et tagamy kareliyalyk gorshok ol siyr shoshka zhәne koj etin pisiredi Tagy bir dәmdi tagam bugy eti keptirilgen nemese kuyrylgan Desert retinde kara bidaj unyna negizdelip zhasalgan konditerlik onimder koldanylady zhәne olar mundaj tәttilerdi tuzdalgan uyldyryk pen sary majmen kosyp zhejdi Susyndardyn ishinde zhemis susyndary men kompottar zhii kezdesedi Olardy dajyndau үshin tabigi zhidekter men zhemister koldanylady Finderdin ulttyk kiimi zhakynda gana halyktyk dep atala bastady Buryn mundaj kiimderdi zhogargy taptagy kala turgyndary pajdalangan Dәstүrli kostyumdi batys zhәne kareldik dep boluge bolady Erlerdin ulttyk kiimderi әjelderdikinen azyrak erekshelenedi Әjelder zholak yubka ak shulyk kara etik zhәne alzhapkysh kidi Kejde olar zhүnnen zhasalgan men kepka kietin Erleri shalbar zhүn kүrte zhejde kara etik kigen Bas kiim retinde kalpak pajdalanyldy Suyktan korganu үshin finder borik kolgap zhempir pajdalangan Қazakstandagy finderҚazakstannyn fin diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 1259 1970 zh 1074 1979 zh 988 1989 zh 547 1999 zh 373 2009 zh adam Ingermanland finderinin algashky arnajy konys audarushylary Қazakstanda sogys aldyndagy zhyldary Kareliyanyn shekaralyk audandaryn tazartu operaciyalary kezinde pajda boluy mүmkin Kenes Fin sogysy ayaktalgannan kejin Kareliya AKSR Karel Fin KSR bolyp kajta kuryldy onyn memlekettik tilderi orys zhәne fin tilderi bolyp zhariyalandy 1942 zhyly nauryzda ingermanland finderinin bir boligi 25 30 myn Sibir men Қazakstanga arnajy konys audarushylar retinde zher audaryldy 1989 zhyly Қazakstanda turatyn finderdin 36 3 y oz ultynyn tilin ana tili dep sanajtyndyktaryn ajtty alajda finderdin ana tilin mengergeni turaly mәlimetter zhok finderdin 0 2 y kazak tilin ana tili dep tanydy finderdin 1 3 y kazak tilin biledi finderdin 63 y orys tilin ana tili dep sanajdy al finderdin 31 y orys tildi biledi 1999 zhylgy sanak bojynsha Қazakstan finderinin kostildilik dәrezhesi mynadaj tүrde anyktaldy birtildiler 400 adam 73 1 kostildiler 147 adam 26 9 DerekkozderE D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Kitap Almaty Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 zh 195 bet ETNOSAYaSI SӨZDIK Қazakstan etnosayasaty men tәzhiribesinin terminderi men ugymdary Nur Sultan 2020 167 bet ISBN 978 601 287 224 8 Evgenij Forov Finny silnye i dobrye https travelask ru articles finny silnye i dobrye Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 424 bet ISBN 978 601 7472 88 7