Жалғамалы тілдер

Жалғамалы тілдер , агглютинативті тілдер (лат. agglutіnatіo — желімделу, жапсырылу) — тілдерге типологиялық немесе морфологиялық топтастыру принципін қолдану арқылы, яғни оларды туыстық жақындығына қарап емес, граммат. құрылысына қарап топтастыру нәтижесінде бөлінетін тілдер типі.

Әдетте, Жалғамалы тілдер. түбір тұлғалы (аморфты), қопармалы (флективті), инкорпорациялы (полисинтетикалық) тілдер типімен қатар аталады. Жалғамалы тілдер. типіне түркі, моңғол, угор-финн, дравид, индонезия, венгр, жапон, корей, т.б. тілдер жатады. Жалғамалы тілдер-де белгілі бір граммат. мағынаны білдіру үшін дербес қосымша жұмсалады. Қосымшалар түбірге бірінен соң бірі баспалдақтап тіркесе жалғанады. Осы қасиетіне қарап Жалғамалы тілдер. деп атайды. Жалғамалы тілдер-де қосымшаның түбірге тигізер әсері аз. Яғни қосымшалар қосылғанда түбір немесе негізгі түбір, негізінен, өзгеріссіз қалады. Жалғамалы тілдер-де ішкі флексия болмайды. Үндестік заңы — Жалғамалы тілдерілдерге ғана тән басты қасиет. Жалғамалы тілдер-де синтет. және аналит. қасиет болады. Синтетикалық қасиет — қосымшаның түбірден соң жалғануы. Аналитикалық қасиет — қосымшалы түбірден кейін шылау сөздің қосарлана, селбесе айтылуы. Қазақ тілі — Жалғамалы тілдер-дің бірі. Мәселен, “қамсыздандырылмағандықтарыңыздан” деген сөзді морфемаларына қарай бөлшектеп көрейік: қам — негізгі түбір, сыз — сөзден сөз тудырушы сын есім жұрнағы, да — сын есімнен етістік жасап тұрған жұрнақ, н — сөз түрлендіруші өздік етіс жұрнағы, дыр — өзгелік етіс жұрнағы; ыл — ырықсыз етіс жұрнағы; ма — болымсыздық мағыналы жұрнақ; ған — есімше жұрнағы; дық — етістіктен зат есім туғызушы жұрнақ; тар — көптік жалғау аффиксі; ыңыз — тәуелдік жалғауы; дан — шығыс септік жалғауы. Яғни мұнда бір түбірге 11 қосымша жалғанып тұр. Жалғамалы тілдер-дің басты ерекшелігі — осылайша бір қосымшадан соң екінші қосымшалардың тізбектесіп жалғана беруі. Онда бір категорияға тән қосымшалар да бірінен кейін бірі келе береді. Мыс., жоғарыда келтірілген сөзде етіс категориясына тән өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс жұрнақтары бірінен соң бірі келіп тұр. Жалғамалы тілдер-де (мыс., қазақ тілінде) бірінен соң бірі қабаттаса қолданылған қосымшалардың орналасу тәртібінің қатаң заңдылығы бар: бір сөз құрамында бірнеше қосымша қабаттасып келсе, алдымен көптік, одан соң тәуелдік, содан кейін септік, олардың үстіне жіктік жалғауы жалғанады. Мыс.: “ауылдарыңызданбыз” деген сөздің құрамындағы ауыл — түбір; дар — көптік жалғауы; ыңыз — тәуелдік Жалғамалы тілдер-де зат есімдердің граммат. жікке бөліну қасиеті тым солғын. Осыған орай септелу жүйесі қопармалы тілдердегідей түрге бөлінбейді, бір пішінде ұшырасады. жалғауы; дан — шығыс септік жалғауы; быз — жіктік жалғауы. Әдеб.: Аханов К., Тіл біліміне кіріспе, А., 1965; Кузнецов П.С., Морфологическая классификация языков, М., 1954; Боровков А.К., Агглютинация в тюркских языках.//Морфологическая типология и проблема классификации языков, М. — Л., 1965; Хасенов Ә., Тіл білімі, А., 1996. Агглютинатив тілдер- тілдерге типологиялық немесе морфологиялық таптастыру принципін қолдану нәтижесінде, яғни оларды туыстық қасиетіне қарап емес, сырт пішініне, грамматикалық құрылысына қарап таптастыру нәтижесінде бөлінетін тілдер типі.

Әдетте, агглютинатив тілдер түбір тұлғалы ("аморф", дұрысы-изоляциялы), қопармалы(флектив), инкорпорациялы(полисинтетикалы) тілдер типімен қатар аталады.Агглютинатив тілдер тобына түркі, моңғол, угор-фин, т.б. тілдер жатады.Агглютинатив тілдерде белгілі бір грамматикалық мағынаны білдіру үшін дербес қосымша жұмсалады. Қосымшалар түбірге бірінен соң бірі баспалдақтап тіркесе жалғанады. Осы қасиетіне қарап агглютинатив тілдер жалғамалы тілдер деп те атайды. Жалғамалы тілдерде қосымшаның түбірге тигізер әсері кемде-кем. Демек, қосымшалар қосылғанда түбір немесе негізгі түбір сөз өзгеріссіз қалады. Агглютинатив тілдерде ішкі флексия да болмайды. Дыбыс алмасу заңында да ерекшелік бар. Сингармонизм заңы- жалғамалы тілдерге ғана тән қасиет.

Агглютинатив тілдерде синтетикалы және аналитикалы қасиет болады. Синтетизм: 1)қосымшаның түбірден соң жалғануы (түркі, моңғол, угор-фин ,т.б. тілдер); 2)қосымшаның түбірден бұрын жалғануы( банту тілдері); 3)қосымшаның сөз аралығынан жалғануы (бацбий тілі). Аналитизм: қосымшалы түбірден кейін шылау сөздің қосарлана, селбесе айтылуы(тибет, қазақ тілдері). Жалғамалы тілдерде зат есімдердің грамматикалық жікке (класқа) бөліну қасиеті тым солғын. Осыған орай септелу жүйесі қопармалы тілдердегідей бірнеше түрге бөлінбейді, бір пішінде ұшырайды. Агглютинатив тілдерде анықтауыш көбіне анықтайтын сөзінен бұрын тұрады.<ref>Кузнецов П.С., Морфологическая классификация языков,М.,1954; Реформатский А. А., Введение в языковедение , 4 изд.,М., 1967<\ref>

Дереккөздер

1. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3