Алматы (1921 жылға дейін — Верный; орта ғасырларда — Алмату (Алмалы)) — Қазақстанның ең үлкен қаласы. Ол Тянь-Шань тауларының солтүстігінде, Іле Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында орналасқан. Алматыда 1 897 143 адам тұрады (2019). Алматының ЖІӨ 2010 жылы 18.8 млрд АҚШ долларын, ал жан басына шаққанда 19 мың АҚШ долларын құрап Қазақстанның ЖІӨ бестен бір бөлігін өндіреді.
Қала | ||||||||
Алматы | ||||||||
Сағат тілімен: Алматы теледидар мұнарасы, Алматы қаласы әкімдігінің ғимараты, Вознесенск кафедралы шіркеуі, Орталық Алматы, ҚБТУ ғимараты, Абай атындағы опера және балет театры. | ||||||||
| ||||||||
Әкімшілігі | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ел | ||||||||
Статусы | Республикалық маңызы бар қала | |||||||
Ішкі бөлінісі | ||||||||
Әкімі | ||||||||
Тарихы мен географиясы | ||||||||
Координаттары | 43°15′00″ с. е. 76°54′00″ ш. б. / 43.25000° с. е. 76.90000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°15′00″ с. е. 76°54′00″ ш. б. / 43.25000° с. е. 76.90000° ш. б. (G) (O) (Я) | |||||||
Құрылған уақыты | 1854 | |||||||
Бұрынғы атаулары | Алмату, Верный, Заилийский, Алма-Ата | |||||||
Жер аумағы | 683,5 км² | |||||||
Орталығының биiктігі | 600 — 2200 (орталық — 785) м | |||||||
Климаты | ||||||||
Уақыт белдеуі | UTC+5:00 | |||||||
Тұрғындары | ||||||||
Тұрғыны | ▲ 2 264 499 адам (тамыз 2024) | |||||||
Тығыздығы | 3313 адам/км² | |||||||
Агломерация | ▲ 2,5 млн | |||||||
Ұлттық құрамы | қазақтар — 63,23% | |||||||
Конфессиялар | мұсылмандар (сунниттер) | |||||||
Этнохороним | алматылық, алматылықтар | |||||||
Сандық идентификаторлары | ||||||||
Телефон коды | +7 7272 | |||||||
Пошта индекстері | 050000—050063 | |||||||
Автомобиль коды | 02 | |||||||
Басқалары | ||||||||
Лақап аты | «Оңтүстік астана» | |||||||
Марапаттары | ||||||||
Алматы қаласының әкімдігі | ||||||||
Алматы шекарасы | ||||||||
Ортаққордағы санаты: Алматы |
Географиясы
Қаланың аумағы — 682 шаршы километр.
Іле бойы жазығының оңтүстігін ала Тянь-Шань тау селімдерінің солтүстігінде орналасқан. Республика жерінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Іле Алатауының солтүстік беткей баурайында, теңіз деңгейінен 700-1000 метр жоғары Үлкен және Кіші Алматы өзендері аңғарларында орналасқан.
Климат
Алматыда континенттік климат қалыптасқан. Климаттық жағдайы — желсіз тымық ауа-райы және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай ығысумен ерекшеленеді. Ең ыстық айлары — шілде мен тамыз болса, ең суық айы — Қаңтар. Орташа жылдық температурасы шамамен 10°С кұрайды, қаңтардың орташа температурасы шамамен -4.7°С, ал шілдеде +23.8°С. Аяз қараша айында басталып, сәуірде аяқталады. Қатты аяз 67 күн болады — 19 желтоқсанда басталып, 23 ақпанда аяқталады. Ыстық күндер температурасы 30 °C дейін — 36 күн болады. Жылы мезгілде шамамен 600-650 мм жауын-шашын жауады.
Алматы ауа райы | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Көрсеткіш | Қаң | Ақп | Нау | Сәу | Мам | Мау | Шіл | Там | Қыр | Қаз | Қар | Жел | Жыл |
Абсолюттық максимум, °C | 18,2 | 19,0 | 28,0 | 33,2 | 35,1 | 39,3 | 43,4 | 40,5 | 38,1 | 31,1 | 25,4 | 19,2 | 43,4 |
Орташа максимум, °C | 0,7 | 2,2 | 8,7 | 17,3 | 22,4 | 27,5 | 30,0 | 29,4 | 24,2 | 16,3 | 8,2 | 2,3 | 15,8 |
Орташа температура, °C | −4,7 | −3 | 3,4 | 11,5 | 16,6 | 21,6 | 23,8 | 23,0 | 17,6 | 9,9 | 2,7 | −2,8 | 10 |
Орташа минимум, °C | −8,4 | −6,9 | −1,1 | 5,9 | 11,0 | 15,8 | 18,0 | 16,9 | 11,5 | 4,6 | −1,3 | −6,4 | 5,0 |
Абсолюттық минимум, °C | −30,1 | −37,7 | −24,8 | −10,9 | −7 | 2,0 | 7,3 | 4,7 | −3 | −11,9 | −34,1 | −31,8 | −37,7 |
Жауын-шашын нормасы, мм | 34 | 49 | 75 | 107 | 106 | 57 | 46 | 30 | 27 | 60 | 56 | 42 | 684 |
Дерекнама: Ауа Райы мен Климат |
Әкімшілік бөлінуі
Алматы қаласы 8 ауданнан тұрады:
Алатау ауданы
Алмалы ауданы
Әуезов ауданы
Бостандық ауданы
Медеу ауданы
Наурызбай ауданы
Билік
Алматының қалалық әкімдігінің басқармалары:
- Қаржы
- Мәдениет
- Денсаулық сақтау
- Сәулет және құрылыс
- Бiлiм
- Тілдерді дамыту, мұрағаттар және құжаттама
- Денешынықтыру және спорт
- Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
- Кәсіпкерлік және өнеркәсіп
- Табиғи монополиялар қызметін реттеу мен бәсекелестікті қорғау
- Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау
- Алматы қаласы табиғи ресурстар мен табиғатты пайдалануды реттеу
Қала басшылары
- Байұзаков Х. Б. — (1940—1941)
- Абдықалықов М. — (1941—1942)
- Шәріпов С. — (1942—1943)
- Орехов П. Г. — (1943—1944)
- Милованов К. А. — (1944—1947)
- Айбасов Х. Х. — (1947—1950)
- Іляшев Р. — (1950—1952)
- Шәріпов И. Ш. — (1950—1954)
- Мамонов Ф. А. — (1954—1956)
- Әділов А. А. — (1956—1960)
- Дуйсенов Е. Д. — (1960—1975)
- Аухадиев К. М. — (1975—1978)
- Жақыпов А. Х. — (1978—1980)
- Койчуманов А. Ж. — (1981—1983)
- Құлыбаев А.А. — (1983—1985)
- Нұрқаділов З. К. — (1985—1994)
- Кұлмаханов Ш. Қ. — (1994—1997)
- Храпунов В. В. — (1997—2004)
- Тасмағамбетов И. Н. — (2004—2008)
- Есімов А. С. — (2008—2015.)
- Байбек Б.Қ. — (2015—2019)
- Сағынтаев Б.Ә. — (2019—31 қаңтар 2022)
- Ерболат Асқарбекұлы Досаев (2022 жылғы 31 қаңтардан бастап)
Халқы
Қала тұрғындарының жартысынан көбін қазақтар құрайды. Қазақтардан басқа орыстар, ұйғырлар, татарлар, украиндар және т.б. тұрады. Шетелдіктердің ішінде ең көбі түріктер. Бейресми деректер бойынша халық саны 2,5 миллионды, ал ресми дерек бойынша Алматыда 1,7 миллионды құрайды.
Санақ болған жыл | Халықтың саны |
---|---|
1859 | 5000 |
1879 | 18 423 |
1913 | 40 000 |
1926 | 45 400 |
1939 | 222 000 |
1959 | 456 000 |
1970 | 665 000 |
1979 | 899 700 |
1982 | 1 000 000 |
1989 | 1 071 900 |
1999 | 1 129 400 |
2009 | 1 365 600 |
2010 | 1 391 095 |
2011 | 1 414 017 |
2012 | 1 450 327 |
2013 | 1 475 579 |
2014 | 1 507 509 |
2015 | 1 552 349 |
2016 | 1 703 482 |
2017 | 1 751 308 |
2018 | 1 801 993 |
2019 | 1 854 656 |
2020 | 1 914 856 |
2021 | 1 993 067 |
2022 | 2 050 268 |
2023 | 2 161 700 |
Тарихы
Тянь-Шань жоталарының етегінде орналасқан әсем қаланы «бақша-қала» деп бекер атамаған. Көктем маусымында, оңтүстік алқаптардағы бау-бақшаларда алма, өрік, шие гүлдеген кезде қала ертегіге айналады. Алматы қаласының атауы алма сөзінен шыққан. Дәл осы жерде аты әлемге танымал апорт алмасы өседі.
Кейбір деректерге сүйенсек, ескі замандарда осы жерде, яғни керуен жолы — Жібек жолында Алматы сауда мекені орналасқан. ХІІІ ғасырда оны Шыңғысхан ордасы тас талқан етті. 1854 жылы ескі қала қалдықтарынан Верный қаласы пайда болды. Кеңес Одағы жылдары қала атауы Алма-Ата болып өзгертілді, 1929 жылдан 1997 жылға дейін Алма-Ата Қазақстан астанасы болған. 1993 жылы тәуелсіздік туралы Ата заң қабылданған сәттен бастап, бұрынғы Верный, одан кейінгі Алма-ата, сосын Алматы деп өзгертілді.
Алматы теңіз деңгейінен 650-1200 метр биіктіктегі Іле Алатауының солтүстік бөктерінде орын алған. Қала жазықтықта орналасқан, үш жағын биік таулар мен жасыл массив қоршаған. Алматы — Еуразия континентінің орталығы. Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында.
Алматының баурайларын Іле Алатауының ұлттық паркі алып жатыр. Онда көптеген табиғи қорықтар орналасқан. Мұнда өмір сүретін сирек құстар мен аңдар Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Олардың қатарына Алматының мемлекеттік елтаңбасын әшекейлеген барыс жатады. Тау баурайы дәнді дақылдар алқабы, бақша, темекі плантациялары мен жүзімдіктер, жидектер мен жеміс бақшаларына ұласады. Қала территориясының 8 мың га-дан астамын бақшалар, парктер, саябақтар мен бульварлар алады.
Қала 170 шаршы км-ден астам алаңды құрайды. Ол кіші және үлкен Алматы өзендерінің алқабында орналасқан. Тау өзендері қаланы сумен қамсыздандырудың басты көзі болып саналады. Алматы 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығына сәйкес, Астана қаласына көшірілді.
Алматы — елдің ғылыми, мәдени, тарихи, өндірістік және қаржы орталығы. 1997 жылы қаланы одан әрі іскерлік әрі қаржы орталығы ретінде дамыту туралы шешім қабылданды. 2006 жылы АӨҚО дамыту жөніндегі заңға қол қойылды.
Басты қала құндылықтарының бірі — Көктөбе. Оңтүстігі қаламен шектесетін жоталы мекен. Ол 1070 метр биікте орналасқан. Көктөбенің басына шығу арқылы қаланың алақандағыдай көрінісін тамашалауға болады. Дәл осы жерде қаланың керемет түнгі көрінісінің куәсі бола аласыздар.
28 панфиловшылар паркі. Паркте атақты мемориал, естелік аллеясы мен мәңгі алау от бар. Зенков кафедралдық шіркеуі де осы паркте орналасқан.
Қасиетті-Вознесенский православтық шіркеуін жергілікті сәулетші А.Зенков бірде-бір шегесіз 1940 жылы құрастырған. Ол әлемдегі ағаштан жасалған ерекше тоғыздықтың бірі болып саналады. Шіркеу 1911 жылы болған Рихтер шкаласы бойынша 10 баллдық жер сілкінісіне төтеп берген.
Тәуелсіздік монументі — Республика алаңына көрік берген қайталанбас құрылыс. Аталған монументтің авторы — Шота Уәлиханов. Монументтің ұшында барысқа мінген алтын адам бейнесі бейнеленген. Ал монументтің айналасында қазақ даласының ежелгі тарихы толықтай қамтылған.
А.Қастеев атындағы өнер музейі мен мемлекеттік орталық музей — республикамыздағы басты құндылықтардың бірі. Сонымен қатар қазақ халқының ұлттық инструменттерін топтастырған Ықылас атындағы ұлттық музей де ерекшелігімен көз тартады.
Әлемге әйгілі Медеу мұз айдыны 1972 жылы құрылған. Ол қаладан 15 км. қашықтықта орналасқан.
Көне тарихы
- Б.з.д. 10-9 ғғ. қола дәуірінде қазіргі қала аумағы ертедегі жер өңдеушілер мен малшылардың қонысы болды. Бұған дәлел — ерте кездегі Тереңқара мен Бұтақты қоныстарының табылуы болып саналады. Бұл жерлерде керамика, тастан жасалған қарулар, темір мен сүйектен жасалған бұйымдар табылған.
- Б.з.д. 7 ғ.-б.з.д. сақ дәуірінде Алматы сақтардың, кейіннен үйсіндердің тұрғылықты жері болған. Осы кезеңнен көптеген қорғандар мен қоныстардың орындары қалған; олардың арасында ерекшеленетін «сақ патшаларының» қорғандары. Солардың ішіндегі ең танымалы — Есік қорғаны, онда «Алтын адам», Жалаулы қазынасы, Қарғалы диадемасы, жетісулық «көркемдік қоласы» — шамдар, құрбандық шалатын орын, қазан сияқты көне дәуір жәдігерлері табылған. Сақ және үйсін дәуірінде Алматы аумағы Қазақстан жерінде құрылған ертедегі мемлекеттердің орталығы болған.
- Б.з. 8-10 ғғ. Алматы өміріндегі келесі кезең орта ғасыр кезеңі. Бұл қала мәдениетінің даму, отырықшылыққа көшу, жер өңдеу мен қолөнердің дамуы, Жетісу аумағында көптеген қалалық қоныстардың пайда болу кезеңі. Қазба жұмыстарының нәтижесінде керамика, темір және сүйек бұйымдар табылған.
- 10-14 ғасырларда «Үлкен Алматы» аумағындағы қалалар Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда байланысына қатысты. Алматы сауда, қолөнер және ауылшаруашылық орталығының біріне айналды. Бұған дәлел — осы жерде табылған 13 ғасырдың 2 күміс дирхемі. Бұл дирхемде алғаш рет қаланың аты аталынады.
- Алматының 2,5 мың жылдық тарихы бар. Қала тұрған жерді ежелден қазақ ұлтын құраған тайпалар мекен еткен Іле Алатауының етегінде Алмату қаласы туралы алғашқы жазба деректер Рашид ад-Диннің шығармаларында кездеседі. Бабыр Шыңғыс хан шапқыншылығынан қираған Алмалык,, Алмату қалалары туралы жазады. Мухаммед Хайдар Дулати және Шараф ад-Дин Йезди өз шығармаларында Алматуды атап кеткен. Археологиялық зерттеулер қазіргі Алматының орнында ертеректе сақтар, кейінірек үйсін, орта ғасырларда дулат тайпалары өмір кешкен елді мекендер мен қалашықтар, Алмалық пен Алмату қалалары (екеуі екібасқа қала) болғандығын дәлелдеп отыр. Бұл қалалардың қираған құрылыстарын 1251-59 жылы француз королі IX Людвигтің елшісі және Қытай саяхатшысы Чжан Дэ өз көздерімен көргендіктерін жазған. Алмату қаласының аты жазылған күміс ақшалар, сақтардың 25 барыс бейнесімен безендірілген "Жетісу құрбандық табағы", ғажайып "Қарғалы тәтісі" бұл жердің мыңдаған жылдық тарихы бар өркениетті өлкенің орталығы болғандығын көрсетеді.
Орта ғасырлар
15-18 ғғ. Ұлы Жібек жолының маңызының төмендеуімен қала да құлдырай бастады. Бұл кезеңде Алматы мен жалпы Қазақстанның тарихында оқиғалар орын алды. Мұнда маңызды этносаяси процестер, Жетісу мәдениетінің қалыптасуы жүрді. Алматы аумағына қатысы бар аудандарда қазақ мемлекеттігінің құрылуы басталды. Бұл жер жоңғар шапқыншылығының және өз елінің тәуелсіздігі үшін күрескен қазақ батырларының оқиғаларына бай. Бүкіл Жетісу жері Моғолстан мемлекетінің территориясында болды
Қазақ хандығы
1560-1564 жылдары Жетісу жерінде Қазақ хандығы құрылды. Қазақ хандығының іргесі қаланған жер Алматы маңындағы Қозыбасы деген тау еді. Қазір бұл жер - Алматы облысы, Самсы теміржол бекеті.
1730 жылы Алматыдан 70 шаршы км қашықтықта орналасқан Аңырақай тауларында қазақ батырлары қазақ халқының жоңғарлармен Отан соғысындағы қиын кезеңдегі тарихта мәңгі қалған жеңіске жетті. Зерттеуші М.Тынышпаевтың дерегі бойынша Аңырақай шайқасы туралы дерек Пішпек және Әулиеата уезінің қазақтарының жадында жақсы сақталған.
Ресей отарлауы
1854 жылғы ақпанның 4-інде Іле Алатауының баурайында Ресей империясының әскери қамалы Верныйдың негізі қалануымен қала тарихының жаңа кезеңі басталады.
1854 жылдың күзінде Верный қамалының құрылысы аяқталды. Верный қамалының бір жағы Кіші Алматы өзенінің бойымен орналасқан, ағаштан құрылған бесбұрыш пішінінде салынды. Кейіннен ағаш кірпіш пен таспен ауыстырылды.
1855 жылғы шілденің 1-інде Верный қаласына казактардың бірінші тобы көшіп келді. 1856 ж. орыс шаруалары да көшіп келе бастады. Олар қамал жанынан салынған Үлкен Алматы орталығына қоныстанды. Қоныс аударғандардың көбеюіне орай Кіші Алматы бекеті мен Татар (Райымбек) көшесі пайда болды. Бұл жерге татар қолөнершілері мен саудагерлері қоныстанды. 1859 жылдың мамырында қоныс аударғандардың саны 5 мыңға жетті. Құрылыс жұмыстарына инженер Л.Александровский жетекшілік жүргізді, ал құрылысты басқарған әскери-инженер Ц.Гумницкий болды.
1867 жылғы сәуірдің 11-інде Верный қамалының атауы өзгертіліп, Алматинск қаласы аталды. Бірақ сол жылы «Дала комиссиясының» баяндамасы бойынша қаланың аты Верный болып қайта өзгертілді. Верныйдың қала болуы сол кездегі реформаларға байланысты болды. Верный өзімен аттас Верный уезі мен Жетісу ауданының орталығына айналды.
КСРО құрамында
- 1921 ж. 5 ақпанында аудан комитетінің салтанатты жиынында Верный қаласының атауын өзгерту туралы шешім қабылданды. Верный қаласы Алма-Ата деген жаңа атқа ие болды. Бұл шешім бойынша Жетісу Әскери-революциялық комитеті: «Қаланың революциялық орталық мәртебесін алуына байланысты Жетісу әкімшілік орталығының атауы Алма-Атаға өзгертілсін» деген бұйрық шығарды.
- 1926 ж. 3 желтоқсанында Еңбек және Қорғаныс Кеңесі Түркістан-Сібір теміржолын салу жөнінде шешім қабылдады.
- 1927 ж. 2 наурызында ҚазАССР-ң ОСК-і астананы Қызылордадан Алматыға көшіруге шешім қабылдады. ІV-ші бүкілқазақстандық кеңестер съезі бұл шешімді мақұлдады.
Үкімет орындарының көшуі салынып жатқан Түрксіб теміржолының бірінші поезында 1929 ж. мамырында басталды.
- 1930 жылдың 28 сәуірінде «Айнабұлақ» станциясында соңғы балдақ соғылды. Осы арқылы Кеңестер Одағының екі ірі экономикалық ауданы Сібір мен Қазақстанды қосылды. 1-мамырда Түрксіб жолы ашылды. Алматыға Мәскеуден бірінші поезд келді.
- 1930 жылы Алматы әуе жолы ашылды, сөйтіп Қазақстан астанасы Мәскеумен әуе арқылы байланысқа ие болды.
- 1930-1935 жылдары темірлі құйматастан, күйген кірпіштен құралған, жер сілкінісіне төзімді материадцардан салынған байланыс үйі, ішкі істер министрлігінің клубы,Түрксіб темір жолы басқармасы, "Алатау" кинотеатры, т.б. алғашқы ірі ғимараттар бой көтерді.
Кішкене қалашықтың астанаға айналуы көптеген әкімшілік мекемелердің, тұрғын үйлердің салынуын қажет етті.
- 1926 жылы қала халқы 45 мың адамды құраған болатын, ал 1929 жылдың күзінде қала тұрғындарының саны 100 мың адамға жетті.
Республиканың кеңестік халық комитеті 1929-1930 жылдарға арналған қала құрылысының жоспарын қабылдады. Тұрғын үй құрылысына 6,5 млн сом қаржы бөлінді, әкімшілік мекемелер құрылысына 2,9 млн сом, коммуналдық шаруашылыққа 2,2 млн сом қаржы бөлінді.
Қаржы бірінші кезекте тұрғын үй және мектептер, денсаулық сақтау мекемелерінің құрылысына бірінші кезекте бөліне бастады.
Қазақстанның астанасы Алматыға көшірілуіне байланысты 1936 жылы қаланың архитектуралық құрылысы жөнінде арнайы жоспар құрылды. Жоспардың басты мақсаты Алматы қаласын мәдени орталыққа айналдыру болды. Жоспар бойынша қалыптасқан тарихи маңызы бар құрылыстарды түбегейлі өзгерту және үлкейту көзделді.
- 1941-1945 Ұлы Отан соғысы жылдары қала көптеген өзгерістерге ұшырады. Бүкілодақтық тыл жұмыстарын ұйымдастыруда өнеркәсіптік және материалдық қорды концентрациялау үшін 45 мың шаршы м жер берілді, көшіріліп әкелінген 26 мың адамды қабылдау үшін жер бөлінді. Алматы қаласына майдан шегінен 30 өнеркәсіп орны, 8 госпиталь, 15 жоғарғы оқу орны, орта кәсіптік білім беру жүйесі, 20-ға жуық ғылыми-зерттеу институттары, 20-дан аса мәдени орталықтар көшірілді. Ленинград, Киев, Мәскеу киностудиялары Алматыға ауыстырылды.
- Соғыс жылдары Қазақ опера жөне балет театры (1941), ал 1950 жылы Қазақстан ғылым академиясының бас ғимараты мен салу қолға алынды.
Тылдағы ерен еңбегі үшін 52 мың алматылық жоғары мемлекеттік марапаттарға ие болды, 48 адам Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Алматыда үш атқыштар дивизиясы (олардың танымалы — 28-гвардиялық панфиловшылар дивизиясы), екі атқыштар бригадасы және үш авиациялық полк құрылды.
- 1949-1950 жылдары Ленинградтық Гипрогор жасаған жаңа жоба ҚазССР-і халық шаруашылығының дамуының 5 жылдық жоспарына негізделді. Жоспар бойынша қала аумағы оңтүстік-батыс бағытында үлкейтілу, орталық бөлігінде 3-4 қабатты үйлер салыну, жол құрылысы мен қатынасы, селге қарсы қорғау шаралары қолға алынды.
- «Ленгипрогром» жоспарлағандай, 1962-1963 жылдары Алматы қаласы 1980 жылға дейін төрт жоспарланған аумақ және сел жүретін аумақтарға үлкен өзгерістер енгізілді. Тек 1966-1971 жылдар аралығында қалада 1400 шаршы м мемлекеттік және кооперативтік құрылыс тұрағы тапсырылды. Жыл сайын қалада 300 мың шаршы м баспана салынды. Құрылыс барысында жер сілкінісіне шыдайтын көп қабатты үйлер салу ұйғарылды.
Бұрынғы Верный қаласының тарихи жоспарланған жүйесі 1968 жылы қабылданған Алматы қаласының бас жоспарында негізделді.
Губернатор үйі | Торговой және Фонтанной көшелерінің қиылысы (Жібек Жолы және Төлебаев көшелері) | Татар мешіті | Алматы базары |
Қайта құру кезеңінде
Құрылыста түрлендіру мен сәйкестендіру архитектуралық тұрпаттың әр түрлі болуына себебін тигізді. Мектеп, аурухана, мәдени орталықтар, солардың қатарында Ленин атындағы сарай, «Қазақстан» қонақ үйі, Медеу спорттық кешені т.б. құрылыс нысандары салынды. Қалада демалыс орындарын құруға, қалалық көліктің дамуына көңіл бөлінді. 1981 жылдан бастап метрополитен жобасы бойынша жұмыстар жүргізілді. Алматы қаласын дамытудағы жаңа бас жоба 1998-2020 жылдар аралығын қамтиды. Басты мақсат экологиялық жағынан таза, қауіпсіз, әлеуметтік жағдайлары қолайлы орта құру. Негізгі архитектуралық-құрылыстық мақсат — Алматының «жасыл желекті қала» атын сақтау және одан әрі дамыту. Жоспар бойынша көп қабатты үйлер салу, өндіріс орындарын, қоғамдық көлік жүйесін дамыту, метрополитенді іске қосу көзделді.
Тәуелсіздік кезеңі
1993 жылғы шешім бойынша қала атауы орыс тілінде Алма-Атадан Алматыға ауыстырылды.
1997 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың үкімімен ел астанасы Алматыдан Астанаға ауыстырылды.
1998 жылдың 1-шілдесінде Алматы қаласының мәртебесі туралы жаңа заң қабылданды. Бұл заң бойынша Алматы ғылыми, мәдени, тарихи, қаржылық және өндірістік орталық болады.
Экономикасы
Алматы қаласын халықаралық деңгейдегі қаржы орталығына айналдыру үшін атқарылатын жұмыс көп, ол бәсекелестікті күшейту, бәсекелестік орта қалыптастыру. Жекелеген компаниялардан, жеке тұлғалардан бағалы қағаздар нарығын дамытуға қаржы көздерін тарту, Алматы қаласының қаржы орталығы болуы үшін инфроқұрылымын дамыту және жаңарту, халықтың қаржымен жұмыс жасау жөніндегі мәдениетін арттыру, қолайлы инвестициялық жағдай жасауды жалғастыру, қор нарығына жаңа эмитенттер тарту, қор нарығын дамыту үшін мемлекеттік үстемелеуді жалғастыру, бағалы қағаздар нарығын дамыту, Қазақстанда іскерлік белсенділікті арттыру және т.б. ауқымды істерді жүзеге асыру. Бұл түйткілді мәселелер Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің 2011-ші жылға дейін жасаған стратегиялық жоспарында кеңінен айтылып кеткен. Үлкен жобаны іске асыру жолында ең үлкен мәселелердің қатарына елде белең алған жемқорлықпен күресті күшейту, сот жүйесінің ашықтығын, тәуелсіздігін арттыру жұмыстарын кеңейту, сапалы мамандарды дайындау секілді түйткілді мәселелерді шешуіміз керек. Ұлттық қор нарығын дамыту біздің еліміз үшін ішкі қаржыландыру көздерін табудың үлкен балама шешімі болмақ.
2010 жыл нәтижесі бойынша Алматы бюджеті 5 млрд АҚШ долларынан асқан.
Өнеркәсібі
2021 ж. мәліметі бойынша, қала аумағында 1749 өнеркәсіптік кәсіпорын тіркелген. 2019 жылы Алматының жалпы өңірлік өнімі 13 триллион 459 миллион теңге құрады. Бұл елдегі жалпы ішкі өнімнің 20,9 пайызын құрайды. Адам басына щаққанда 6 миллион 913 мың теңге құрайды. Бұл көрсеткіш бойынша Алматы қаласы ел аумағында Батыс Қазақстан облысынан кейін екінші орында.
2004 жылы қалада жалпы құны 169563,2 млн теңге өнеркәсіп өнімі өндірілген, бұл 2003 жылдың деңгейімен салыстырғанда 113,4% құрады, ал қаржылық емес сектор бойынша 168274,7 млн теңге - 113,4%.
Өнеркәсіп өнімдерінің жалпы қала бойынша өсуін өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындары қамтамасыз етеді. Осы сала бойынша өндірілген өнімнің көлемі есеп беру кезеңіне 156311,8 млн теңгеге жетті, физикалық көлемінің индексі 116,6% құрады, ал өндірілген өнімнің жалпы салмағынан үлесі 92,2% құрады. Тау-кен өнеркәсібінің үлесі - 0,1%, ал электр қуатын өндіру мен үйлестіру, газ және су үлесі −7,7%.
Өңдеу өнеркәсібінде өнім үлесі ең көп салалар:
- Азық-түлік өнеркәсібі - 38,0%;
- Көлік жасау - 15,4%;
- Целлюлозды-қағаздық өнеркәсіп және баспа ісі - 10,3%;
- Кен өнеркәсібі - 10,3%;
- Құрылыс заттарын өндіру - 7,6%
Жалпы қала бойынша өнімнің 63,7% азық-түлік саласына, целлюлозды-қағаздық өнеркәсіп пен баспа ісі, көлік жасау салаларына келеді.
2004 жылы өнеркәсіп орындарындағы жұмысшылардың саны 48750 адам болды. Орта айлық табыс 2003 жылмен салыстырғанда 19,9% өсіп, 36,1 мың теңгені құрады.
2004 жылы қаланың өнеркәсіп орындарында өндірістің дамуына, негізінен, жаңа құрал-жабдық, жаңа технологиялар алу үшін және өнімнің жаңа түрін өндіруге 15,0 млрд теңге инвестиция салынды.
2004 жылы полиграфиялық өнім, темірден, ағаштан және металлопластикадан жасалатын бұйымдар, сусындар өндіру, сүт өнімдері және т.б. бойынша 44 жаңа өндіріс енгізілді.
35 кәсіпорындарында жаңа технология бағыттары енгізілді және өнімнің жаңа идеялары меңгерілді. Осының барлығы 2004 жылы 2837 жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік берді.
Қандай да болмасын кәсіпорынның ішкі немесе халықаралық нарығында жетістігін қамтамасыз етудегі негізгі әдіс ИСО 9000 және т.б. сапасындағы менеджмент жүйесін енгізу болып табылады. Бүгінгі күні 54 өнеркәсіптік кәсіпорындар өндіру жүйелеріне сапа менеджменті жүйесін енгізді.
Сауда
2004 жылғы тауар айналымы (қоғамдық тамақтандыруды санамағанда) 428,9 млрд теңгені құрады және 2003 жылға қарағанда 22,2% өсті.
Сауда кәсіпорындарының тауар айналымы жалпы тауар айналымының 34,4%-ын (130,9 млрд теңге) құрады. Осы кәсіпорындардың физикалық көлемінің индексі оның алдындағы жылмен салыстырғанда 7,2% өсті. Тауар айналымының көп бөлігі орта және шағын кәсіпорындардың үлесіне тиеді.
Жеке меншік кәсіпорындар арқылы сатылған тауар айналымы және киім, аралас, азық-түлік базарларындағы саудадан салық түрінде 419,9 млрд теңге (97,9%) алынды, заңды тұлға және шет ел мемлекеттері азаматтарының қызметінен — 8973,1 млн теңге (2,09%), мемлекеттік сауда кәсіпорындарынан — 47,2 млн теңге (0,01%) алынды.
Есеп беру кезеңінде қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарымен 6754,7 млн теңге көлемінде өнім өткізілген. Бұл салыстырмалы бағамен алғанда 25,0% артық, олардың көп бөлігі шағын және орта кәсіпорындармен қамтамасыз етіледі. Олардың үлесі тиісінше 45,6 және 44,5%.
Көтерме сауда айналымы 2004 жылы 522,7 млн теңгені құрады. Бұл қазіргі бағада 2003 жылмен салыстырғанда 23,3% артық. Шағын және орта кәсіпорындар үлесі тиісінше тауар айналымы сәйкесінше — 57,6 және 41,5%.
2005 жылдың 1-қаңтарына қарағандағы мәлімет бойынша, Алматы қаласында 5140 сауда, қоғамдық тамақтандыру және қамтамасыз ету кәсіпорындары бар:
- Өнеркәсіп және азық-түлік тобы - 2922;
- Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары - 1119;
- Тұрмыстық қызмет көрсету - 1021;
- Базарлар - 76.
Сауда, қоғамдық тамақтандыру мен қамтамасыз ету салаларында барлығы 69484 адам жұмыс істейді.
Аймақтық қаржы орталығы
Есентай Тауэрс | Алматы қаржы орталығы | Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президент атындағы саябағы | Нұрлы-Тау бизнес-орталығы |
Алматы қаласында Аймақтық қаржы орталығын құру жобасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевпен ұсынылған болатын және алғаш рет 2004 жылдың қараша айында Қазақстан қаржыгерлерінің Конгресінде жария етілді.
2005 жылы Қазақстан Үкіметімен Сингапур мен Тайланд қаржы орталықтарын құру мен дамытуға қатысқан «Boston Consulting Group Inc.» компаниясы шақырылды.Бұл компанияның басты мақсаты қаржы нарығын дамытуда артықшылықтар мен кемшіліктерді анықтап, құрылатын қаржы орталығында құқықтық, инфрақұрылымдық, басқару позициялары бойынша ұсыныстар әзірлеу болды.
Бүгінгі күні эмитенттер, қатысушылар, сондай-ақ, арнайы сауда алаңында Қазақстанның барлық аймақтарынан дара инвесторлар тарту мақсатында Агенттік Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды және Солтүстік-Қазақстан облыстарында, Астана мен Алматы қалаларында презентация өткізді. Оның аясында облыс әкімдіктері мен Агенттік арасында өзара түсіністік пен ынтымақтастық туралы меморандумына қол қойылды. Осы келісімдерге сәйкес 2007 жылдың аяғына дейін әр аймақтан үштен кем емес эмитент тарту бойынша жұмыс жүргізілуде.
Сонымен қатар, Агенттік ААҚО бірнеше шетел, Ұлыбритания, Қытай, Сингапур, Германия, Оңтүстік Корея, Балтық елдерінде, Ресей, Украина және т.б. елдерінде тұсаукесерін өткізді. Осы сапарлардың басты қорытындысы өзара түсіністік пен ынтымақтастық туралы, атап айтқанда, Лондон, Франкфурт, Гонконг, Сеул және Варшава қор биржаларымен меморандумға қол қою болып табылды. Қол қойылған құжаттар ұзақ мерзімді ынтымақтастық механизмін әзірлеуге, аталған елдердің қор биржаларымен ААҚО арасында байланыс орнату бойынша нақты іс-әрекетке дайындықты білдіреді.
Қазіргі таңда ААҚО АСА листингінде 14 эмитент бар — «Астана-Финанс» АҚ, «Астана-Недвижимость» АҚ, «Банк ЦентрКредит» АҚ, «Қазақстан Ипотекалық Компаниясы» АҚ, "Концерн «Цесна-Астық» ЖШС, «ЭКОТОН+» АҚ, «MAG» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ, Kazkommerts International B.V., АО «Kazcat», «Темiрбанк» АҚ, «АТФ-Банк» АҚ және «RESMI COMMERCE» ЖШС. Қор нарығына қойылған осы компаниялардың 55 құнды қағаздарынан 15 акция, 40 облигация. Бүгінгі күні ААҚО сауда көлемі 40 млн АҚШ долларын құрады. Акцияның нарықтық капиталдануы 5,3 млрд АҚШ долларын, облигация - 3,6 млрд АҚШ долларын құрайды.
Бүгінде ААҚО ҚРА экономиканың түрлі салаларының — қаржы, құрылыс, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық және т.б. компанияларын АСА шығару бойынша келіссөздер жүргізуді жалғастыруда.
VII Қысқы Азия Ойындары
VII Қысқы Азия Ойындар немесе Азиада 2011 жылы 30-қаңтар мен 7-ақпан арасында Қазақстанның екі қалаларында (Алматы мен Астана) өтті. Жалпы алғанда, 7-қысқы Азия ойындарына Қазақстанда 17-ден астам ел қатысты, жарыстар спорттың 11-түрінен өткізілді және 59-дан астам медаль жиынтығы ойнатылды. Тек оңтүстік мегаполистің өзіне 60 мыңнан астам турист келгенін атап өту керек.
Алматы қаласының нысандары Балуан Шолақ атындағы спорт және мәдениет сарайы, “Медеу” биік таулық спорт кешені, халықаралық шаңғы трамплиндерінің кешені, “Шымбұлақ” биік таулық база. Осы нысандар 2011 жылғы қысқы Азия ойындарының жарыстарын жүргізуге қызмет етті.
Мәдениеті
Алматы — республикадағы ең сәулетті қалалардың бірі. Қала архитектурасында ұлттық ерекшеліктің элементтері, қала аумағының табиғат сұлулығы және құрылыс саласындағы ғылым мен техниканың жетістіктері жүйелі түрде, жоғары талғампаздықпен үндестік тапқан. Алматыда әр ғимарат өзіндік ерекшеліктерімен, ұтымды инженерлік-архитектуралық шешімімен кезге түседі. Қаладағы Республикалық алаң кешені, Президент резиденциясы, Даңқ монументі, Республика сарайы, Қазақстанның ғылым академиясының және Ұлттық кітапхана ғимараттары, Қазақ драма театры, "Қазақстан", "Отырар", "Рахат-Палас", "Анкара", "Достық" қонақ үйлері, Студенттер сарайы, Спорт сарайы, Медеу спорт кешені, республикалық Орталық мұражай, т.б. көптеген мәдени, ғылыми және қала тұрғындарына арналып салынған ғимараттар бой көтерді.
Алматы ірі ғылым, мәдениет және білім орталығы. Алғашқы жоғары оқу орны Алматыда 1928 жылы ашылған Қазақ мемлекеттік педагогикалық институты болды.
- 1929 жылы Алматы зоотех- малдәрігерлік институты,
- 1930 жылы Қазақ ауыл шаруашылығы институты,
- 1931 жылы Қазақ медициналық институты, ал
- 1934 жылы Қазақ мемлекеттік университеті ашылды. Бұл алғашқы ашылған жоғары оқу орындары қазақ интеллигенциясының жетілуіне зор ықпал жасады. Одан кейінгі жылдары Алматыда әр саладағы, әр бағыттағы ондаған жоғары оқу орындары ашылды. Кейбір институттардың ірі факультеттері жеке институт, университет және академия болып бөлек құрылды. Алматыда Қазақстан ҒА-сы құрылды (1946). Оның тұңғыш президенті болып академик Қ.Сәтпаев сайланды. Алматыда қазақ драма театры, орыс драма театры, балалар мен жасөспірімдер театры, опера және балет театры, ұйғыр және корей музыкалық театрлары, Қазақ мемлекеттік филармониясы, орталық концерт залы сияқты танымал мәдени орталықтар бар.
- 1990 жылдан Алматыда жыл сайын өткізілетін халықаралық "Азия даусы" музыка және ән фестивалі өнер мерекесіне айналдырылды.
- 1994-96 жылдары Алматыда Тәуелсіздік монументі, әл-Фарабидің, Райымбек батырдың, Жамбылдың, Ә.Молдағұлова мен М.Мәметованың ескерткіш-мүсіндері ашылды.
Театрлар
- Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры
- Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры
- М.Ю.Лермонотов атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры
- Ғ.Мүсірепов атындағы жасөспірімдер және балаларға арналған мемлекеттік академиялық қазақ театры
- Наталья Сац атындағы балалар мен жасөспірімдерге арналған мемлекеттік академиялық орыс театры
- Мемлекеттік Құдыс Қожамьяров атындағы ұйғыр музыкалық комедия театры
- Республикалық мемлекеттік корей музыкалық комедия театры
- Республикалық академиялық неміс драма театры
- «ARTиШОК» театры
- Республикалық қуыршақтар театры
Галерея
- Опера және балет театры
- Академиялық драма театры
- Балалар мен жасөспірімдер театры
- Орыс мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театры
- Ұйғыр музыкалық комедия театры
Мұражайлар
- Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұражайы
- Республикалық кітап мұражайы
- Ықылас Дүкенұлы атындағы музыкалық аспаптар мұражайы
- Ә. Қастеев атындағы өнер мұражайы
- Алматы теміржол мұражайы
Дін
Алматы орталық мешіті Алматыда 42 конфессияны құрайтын барлығы 275 діни бірлестіктер мен топтар қызмет етеді. Бұл 1991-жылға қарағанда 10 есе артып, діни бірлестіктер қатары әлі де көбеюде.
Олардың ішінде: Ислам — 38, Орыс православиелік шіркеуі — 14, көне салтшылдар — 2, Ахмадие — 2, Римдік-католиктік шіркеу — 5, Иудейлік дін — 2, Лютерандық шіркеу — 5, Евангельдік мәсіхші-баптистер — 20-ға тарта, Жетінші күннің Адвентистері — 5, Елушілдер — 4, Пресвитериандар, Әдістемешілер және оған жақын бірлестіктер — 40-тан аса, Иегова Куәгерлері — 30-ға тарта, Жаңа апостолдық шіркеу — 2, Біртұтастық шіркеуі — 2, Буддизм — 2, Соңғы өсиет шіркеуі — 1, Харизматикалық бірлестіктер — 16, Иса Пайғамбар шіркеуі — 2, Бахаи — 2, Жаңа ұстаным Бірлестіктері (Кришна Танымы Қоғамы, Вайшнавалар, Шри Чинмоя және т.б.) — 4, Інжіл шіркеуі — 1, эзотерикалықтар (Ұлы Ақ Бауырластық) — 1, Армян-григориандық шіркеуі — 1, Трансцендентальдық медитация — 1, Саентологиялар — 1 және басқалары бар.
Алматыда бірқатар ескі және жаңа республикалық діни орталықтар да қызмет етеді: Қазақстан мұсылмандарының діни Басқармасы, Орыс Православиелік шіркеуі Астана-Алматы қалалық епархиясының Епархиалық Басқармасы, Қазақстан Республикасы оңтүстік-шығыс аймағының Евангельдік Мәсіхші-Баптистер Бірлестігі, Жетінші күннің Адвентистері шіркеуінің оңтүстік юниондық конференциясы (Қазақстан және Орта Азия бойынша), Қазақстандық Мәсіхшілер Орталығы, «Жаңа өмір» Інжіл Орталығы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ахмадиялық Мұсылман Жамағаты, сонымен қатар басқа да бірқатар аймақтық орталықтар.
Ислам және Орыс Православиелік шіркеуі діни бірлестіктері ірі орталықтар болып есептеледі, өйткені қазақстандықтардың 95%-дан астамы аталмыш діндердің үлесіне тиеді. Сонымен қатар Римдік-католиктік шіркеудің қызметі де белсенді жүргізілуде. Сондай-ақ протестанттық ұйымдар ішінен Евангельдік мәсіхші-баптистер бірлестігі, Пресвитериан, Харизматтар және Евангельдік мәсіхшілер, Жетінші күннің Адвентистері, Евангельдік-лютерандық шіркеу қызметтері де біршама қолдауға ие. Алматы қаласында түрлі дәстүрлі діндерден тыс басқа да жаңа діни бірлестіктер (Мысалы, Мун шіркеуі, Виссарион шіркеуі, Кришна санасы қоғамы, вишнуиттер және т.б.) қызметін атқарып жатыр.
Алматы қаласында көптеген діни оқу орындары бар — Ислам мәдениетінің Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті, Орыс Православиелік шіркеуінің Алматы епархиалдық училищесі, Алматы пресвитериандық діни Академиясы, Қазақстандық пресвитериандық діни семинариясы, «Агапе» және «Жаңа өмір» інжіл колледждері, Жетінші күннің Адвентистері Заок Діни Академясының Алматыдағы бөлімшесі, барлығы 10-нан астам оқу орны.
Алматы қаласында мынадай діни басылымдар жарық көреді: «Ислам Әлемі», «Шапағат Нұр», «Қазақстандағы Православие Нұры», «Веди», «Жаңа Өмір», «Хабаршы», «Шолом Алейхем» және т.б.
Қалада 87 діни ғимарат пен құрылыс объектілері орналасқан. Олар діни дәстүрлерді ұстану мен жүзеге асыру үшін ашылған. Мысалы, қаланың Орталық Мешіті, Әулие Вознесендік Кафедралды соборы, (тарихи және мәдени ескерткіштер), Сұлтан-Қорғандағы мешіт ғимараты, Әулие-Қазан шіркеуі, Әулие Үштік католиктік храмының ғимараты, алуан түрлі мінәжат үйлері, «Менахем Үйі» — Хабад-Любавич Қазақстандық Еврей орталығы және т.б. Сонымен қатар барлық дін өкілдерінің соңғы сапарға аттандыру салттарын ұстанатын бірлестіктер бар.
Діни бірлестіктердің қалыпты қызмет етуіне қалалық және аудандық әкімшіліктер тарапынан әрдайым көмек көрсетіледі: діни ғимараттардың құрылысына арнайы жер учаскелері бөлінеді, жергілікті бірлестіктерде қызмет ететін шет елдік өкілдердің білім деңгейін тексеру жүргізіледі, қайырымдылық шараларды ұйымдастыруда да бірқатар мәселелердің шешілуіне ықпал етіледі.
Транспорт
Алматы көшелері
Қазақстан Республикасы КСРО-дан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан аумағында көптеген орыс тіліндегі көшелер мен мектептер және тағыда басқа ұйым атаулары қазақ тіліні аударылды. Қазіргі таңда Алматы қаласында 1000 жуық көше бар. Ол көшелерді келесі мақаладан қарауларыңызға болады немесе Алматы көшелері деген сілтемені басуыңызға болады.
Автобус, троллейбус, трамвай, такси
Алматы қаласында жолаушыларды және жүк тасымалдайтын қалалық бағыттарда 24 тасымалдаушы және өздері 2000 автобус, 46 трамвайлар, 191 троллейбустарды басқарумен «Алматыэлектротранс» МКК айналысады.
Алматы қаласының бағыттық желісіне 131 бағдар қосылған, олардың ішінде 119 автобус, 10 троллейбустық және 2 трамвайлық бағдар, 1884 автобустар, 28 трамвайлар жұмыс істейді. 2009 жылы 4 бағдар ашылды: №1 троллейбустық парктің №16 бағдарына қозғалыс орнатылған және №15,18 және 122 автобустық бағыттар ашылды және 20 бағдардың қозғалыс сызбасында өзгерістер болды. 33 автобустық бағдарды қамтамасыз ету құқығына 2 байқау өткізілді және байқау нәтижесі бойынша 10 тасымалдаушыға 18 бағдарды қамтамасыз ету құқығына куәлік тапсырылды. Қалған бағдарлардағы үміткерлердің қызметі қанағаттанарлықсыз деп табылды және бұл бағдарларға жаңа байқау өткізілетін болады.
Тасымалдаушылардың жылжымалы құрамын жаңарту мақсатында жеке қаржыларына 98 бірлікте жаңа автобустар және екінші нарықтан 72 автобус алынған, 170 автобустың барлығы Euro – II стандартқа сәйкес.
Қалада таксомоторлы тасымалдаушылар 487 а/м 9 тасымалдаушы іске қосылған. Барлық таксилер радиобайланыспен жабдықталған, олардың ішінде 105 газбен жүреді. Биылғы жылы таксилердің жұмыстарын бірыңғайлау бойынша жұмыстар жалғастырылуда: қала бойынша жолаушыларды тасымалдайтын таксилерге бірыңғай тарифтер және бірыңғай түсті гаммалар бекітілді, таксилерге таксометрлер орнату және әрбір тасымалдаушыға логотиптер орнату бойынша дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Жолаушыларды тасымалдау жұмыстарына жүргізілген тексерудің нәтижесінде 2009 жылдың 9 айында 101,6% ға жоғарылаған, 2308 млн адамды құраған, оның ішінде:
- автобуспен – 1678 млн жолаушы.
- электрокөлікпен – 12 млн жолаушы.
- таксимен – 486 млн жолаушы.
Көліктердің жұмыстарын бақылаумен қамтамасыз ету үшін рейттік тексерулер жүргізіліп отырады. Жыл басынан бері барлығы 28 рейд жүргізілген, оның ішінде екі рейд БАҚ өкілдерінің қатысуымен жүргізілді және нәтижесі БАҚ жарияланды. Рейд барысында 4220 тәртіп бұзушылық анықталды: 4102 тәртіп бұзушылық жағдай жол қозғалысының Ережесін бұзғаны үшін, оның ішінде 24 жүргізуші мас күйінде көлік жүргізгені үшін, 33 салық заңнамасын бұзғаны үшін, 67 жолаушыларды және жүкті тасмалдау Ережесін бұзғаны үшін айыпталды.
Жолаушыларды тасмалдау жүйесіне шұғыл ықпал ету мақсатында муниципалды жобасын басқару жүзеге асырылуда. Аталған жоба сауатты бәсекелестікті құруға және ұқыпсыздықты жоюға және әлсіз менеджментпен тасымалдаушылардың жағдайларын ашуға және сервистердің сапасыздығын тексеруге мүмкіндік береді.
Метрополитен
Алматының метро құрылысы 1988 ж. басталған еді. Алайда Кеңес Одағының ыдырауынан метро құрылысы тоқтатылып, тек тәуелсіздік алғаннан кейін 2003 жылдан бастап метро құрылысына ақша бөле бастайды. 2011 ж. 1 желтоқсанда Алматы метросы салтанатты түрде ашылды. Бұл метрополитен техникалық және әрлендіру жағынан ТМД елдері арасынан ең үздік болып саналады. Ұзындығы 11,3 км. құрайтын алғашқы бағыт 9 бекеттен тұрады. Алматы метрополитені Қазақстандағы алғашқы, Орталық Азияда екінші (Ташкент метрополитенінен кейін) және ТМД-дағы 16-шы метрополитен.
Жол желісі
2007 жылы 10 жаңа транспорттық көлік түйіні салынды, сол сияқты ШААЖ (Шығыс Айналма Автокөлік Жолы) салына бастады. 2008 жылы тағы да 3 түйін жол салынды және 2007 жылы басталған екі жолдың құрылысы аяқталды.
6-жолақты ұзындығы 64,85 км айналма жол - Үлкен Алматылық шеңберлі автокөлік жолын салу жоспарлануда. Осыған қоса 14 көпір, 8 қосмөлшерлі транспорттық көлік түйінін салу да жоспарланып отыр.
Әлемдік дағдарыстың әсерінен 2009 жылдың тамызында Алматы қаласының әкімінің ұйғаруымен ҮАШЖ-ның құрылысы белгісіз уақытқа дейін тоқтатылды.
Қазіргі таңда 28 көлік түйіні бар
|
Әуежай
Халықаралық Алматы әуежайы (ағылш. Almaty International Airport) Қазақстандағы ең үлкен әуежай. Ол Алматы Орталығынан 18 километр қашықтықта орналасқан. Әуежай арқылы Қазақстан бойынша жолаушылардың жартысы мен жүктірдің 68% өтеді. 2008 жылы әуежай 2.5 миллион жолаушыға қызмет көрсеткен (2005 жылмен салыстырғанда 23%тік өсім).
Теміржол
Алматыда екі темір жол вокзалы бар: Алматы-1 және Алматы-2. Алматы-1 транзиттік вокзал. Ол Орталық Азиямен Ресейдің сібір облыстарын байланыстырады. Ал Алматы-2 қалалық вокзалы қаланың орталығында орналасқан.
Алматы суреттері
- Қазақстан қонақ үйі
-
- Түнгі көріністегі «Президент паркі»
- Алматы ландшафты
- Үлкен Алматы өзені, қыс
- Медеу мұз айдыны
- Мәңгі даңқ алауы
- Вознесенский Кафедралдық соборы
- Алматының жалпы көрінісі
- Сейфуллин көшесі
Тағы қараңыз
- Алматы қаласындағы көшелердің тізімі
Дереккөздер
- Алматы қаласын дамытудың бас жоспары (негізгі ережелерді қоса алғанда). Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 3 мамырдағы № 349 қаулысымен бекітілген. Тексерілді, 13 шілде 2023.
- Қазақстан Республикасының халық саны (2024 жылғы 1 тамызға) (қаз.). stat.gov.kz. Қазақстан Ұлттық статистика бюросы (1 тамыз 2024). Тексерілді, 14 қыркүйек 2024.
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны Мұрағатталған 26 қыркүйектің 2020 жылы.
- Пятая часть ВВП Казахстана производится в Алматы(қолжетпейтін сілтеме)
- Ерболат Досаев Алматы қаласының әкімі болып тағайындалды.stan.kz
- Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны, 2003-2012
- Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары бойынша халық саны, 2013 ж Мұрағатталған 31 шілденің 2013 жылы.
- 2015 жыл басынан 1 ақпанға дейінгі Қазақстан Республикасы халқы санының өзгеруі туралы, Статистика комитеті (3 марта 2015). Тексерілді 10 наурыздың 2015.
- Қазақстан Республикасы халқының нақтыланған саны, 2017 ж Мұрағатталған 20 қаңтардың 2021 жылы.
- 2019 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының нақтыланған саны Мұрағатталған 20 қаңтардың 2021 жылы.
- [1] Мұрағатталған 11 қаңтардың 2012 жылы.
- Алматы Қазақстанның 20% ЖІӨ өндіреді Мұрағатталған 24 желтоқсанның 2011 жылы.
- Жалпы ішкі өнім. Ұлттық статистика бюросы.
- Euromoney: ISI Intellinews http://www.euromoney.com/article.asp?ArticleID=1856080
- Almaty International Airport (official site)
Сыртқы сілтемелер
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Almaty |
- Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі Мұрағатталған 29 қыркүйектің 2011 жылы.
- MyCity.kz — Интерактивная карта Алматы с поиском и каталогом предприятий Мұрағатталған 23 сәуірдің 2012 жылы.
- Алматы қаласы Мұрағатталған 31 тамыздың 2010 жылы.
- [2] Мұрағатталған 17 желтоқсанның 2010 жылы.
- Алматы Мұрағатталған 9 наурыздың 2017 жылы. — Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Almaty 1921 zhylga dejin Vernyj orta gasyrlarda Almatu Almaly Қazakstannyn en үlken kalasy Ol Tyan Shan taularynyn soltүstiginde Ile Alatauynyn baurajynda Қazakstan Respublikasynyn ontүstik shygysynda ornalaskan Almatyda 1 897 143 adam turady 2019 Almatynyn ZhIӨ 2010 zhyly 18 8 mlrd AҚSh dollaryn al zhan basyna shakkanda 19 myn AҚSh dollaryn kurap Қazakstannyn ZhIӨ besten bir boligin ondiredi ҚalaAlmatySagat tilimen Almaty teledidar munarasy Almaty kalasy әkimdiginin gimaraty Voznesensk kafedraly shirkeui Ortalyk Almaty ҚBTU gimaraty Abaj atyndagy opera zhәne balet teatry Tu EltanbasyӘkimshiligiEl Қazakstan ҚazakstanStatusyRespublikalyk manyzy bar kalaIshki bolinisi8 audanӘkimiErbolat DosaevTarihy men geografiyasyKoordinattary43 15 00 s e 76 54 00 sh b 43 25000 s e 76 90000 sh b 43 25000 76 90000 G O Ya Koordinattar 43 15 00 s e 76 54 00 sh b 43 25000 s e 76 90000 sh b 43 25000 76 90000 G O Ya Қurylgan uakyty1854Buryngy ataularyAlmatu Vernyj Zailijskij Alma AtaZher aumagy683 5 km Ortalygynyn biiktigi600 2200 ortalyk 785 mKlimatyKontinenttikUakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny 2 264 499 adam tamyz 2024 Tygyzdygy3313 adam km Aglomeraciya 2 5 mlnҰlttyk kuramykazaktar 63 23 orystar 22 66 ujgyrlar 5 36 korejler 1 76 tatarlar 1 26 әzerbajzhandar 0 74 ozbekter 0 66 dүngender 0 62 baskalary 3 71 2022 Konfessiyalarmusylmandar sunnitter hristiandar katolikter yaһudilerEtnohoronimalmatylyk almatylyktarSandyk identifikatorlaryTelefon kody 7 7272Poshta indeksteri050000 050063Avtomobil kody02BaskalaryLakap aty Ontүstik astana MarapattaryAlmaty kalasynyn әkimdigi kaz orys agyl AlmatyAlmaty shekarasyOrtakkordagy sanaty Almaty Baska magynalar үshin Almaty ajryk degen betti karanyz GeografiyasyAlmatynyn garyshtan korinisi Қalanyn aumagy 682 sharshy kilometr Ile bojy zhazygynyn ontүstigin ala Tyan Shan tau selimderinin soltүstiginde ornalaskan Respublika zherinin ontүstik shygys boligindegi Ile Alatauynyn soltүstik betkej baurajynda teniz dengejinen 700 1000 metr zhogary Үlken zhәne Kishi Almaty ozenderi angarlarynda ornalaskan KlimatAlmatyda kontinenttik klimat kalyptaskan Klimattyk zhagdajy zhelsiz tymyk aua rajy zhәne aua kabattarynyn tau angarlary arkyly tomen karaj ygysumen erekshelenedi En ystyk ajlary shilde men tamyz bolsa en suyk ajy Қantar Ortasha zhyldyk temperaturasy shamamen 10 S kurajdy kantardyn ortasha temperaturasy shamamen 4 7 S al shildede 23 8 S Ayaz karasha ajynda bastalyp sәuirde ayaktalady Қatty ayaz 67 kүn bolady 19 zheltoksanda bastalyp 23 akpanda ayaktalady Ystyk kүnder temperaturasy 30 C dejin 36 kүn bolady Zhyly mezgilde shamamen 600 650 mm zhauyn shashyn zhauady Almaty aua rajyKorsetkish Қan Akp Nau Sәu Mam Mau Shil Tam Қyr Қaz Қar Zhel ZhylAbsolyuttyk maksimum C 18 2 19 0 28 0 33 2 35 1 39 3 43 4 40 5 38 1 31 1 25 4 19 2 43 4Ortasha maksimum C 0 7 2 2 8 7 17 3 22 4 27 5 30 0 29 4 24 2 16 3 8 2 2 3 15 8Ortasha temperatura C 4 7 3 3 4 11 5 16 6 21 6 23 8 23 0 17 6 9 9 2 7 2 8 10Ortasha minimum C 8 4 6 9 1 1 5 9 11 0 15 8 18 0 16 9 11 5 4 6 1 3 6 4 5 0Absolyuttyk minimum C 30 1 37 7 24 8 10 9 7 2 0 7 3 4 7 3 11 9 34 1 31 8 37 7Zhauyn shashyn normasy mm 34 49 75 107 106 57 46 30 27 60 56 42 684Dereknama Aua Rajy men KlimatӘkimshilik bolinuiAlmaty kalasynyn әkimshilik bolinui Almaty kalasy 8 audannan turady Alatau audany Almaly audany Әuezov audany Bostandyk audany Medeu audany Nauryzbaj audany BilikAlmatynyn kalalyk әkimdiginin baskarmalary Қarzhy Mәdeniet Densaulyk saktau Sәulet zhәne kurylys Bilim Tilderdi damytu muragattar zhәne kuzhattama Deneshynyktyru zhәne sport Zhumyspen kamtu zhәne әleumettik bagdarlamalar Kәsipkerlik zhәne onerkәsip Tabigi monopoliyalar kyzmetin retteu men bәsekelestikti korgau Memlekettik sanitarlyk epidemiologiyalyk kadagalau Almaty kalasy tabigi resurstar men tabigatty pajdalanudy retteuҚala basshylary Bajuzakov H B 1940 1941 Abdykalykov M 1941 1942 Shәripov S 1942 1943 Orehov P G 1943 1944 Milovanov K A 1944 1947 Ajbasov H H 1947 1950 Ilyashev R 1950 1952 Shәripov I Sh 1950 1954 Mamonov F A 1954 1956 Әdilov A A 1956 1960 Dujsenov E D 1960 1975 Auhadiev K M 1975 1978 Zhakypov A H 1978 1980 Kojchumanov A Zh 1981 1983 Қulybaev A A 1983 1985 Nurkadilov Z K 1985 1994 Kulmahanov Sh Қ 1994 1997 Hrapunov V V 1997 2004 Tasmagambetov I N 2004 2008 Esimov A S 2008 2015 Bajbek B Қ 2015 2019 Sagyntaev B Ә 2019 31 kantar 2022 Erbolat Askarbekuly Dosaev 2022 zhylgy 31 kantardan bastap HalkyҚala turgyndarynyn zhartysynan kobin kazaktar kurajdy Қazaktardan baska orystar ujgyrlar tatarlar ukraindar zhәne t b turady Sheteldikterdin ishinde en kobi tүrikter Bejresmi derekter bojynsha halyk sany 2 5 milliondy al resmi derek bojynsha Almatyda 1 7 milliondy kurajdy Sanak bolgan zhyl Halyktyn sany1859 50001879 18 4231913 40 0001926 45 4001939 222 0001959 456 0001970 665 0001979 899 7001982 1 000 0001989 1 071 9001999 1 129 4002009 1 365 6002010 1 391 0952011 1 414 0172012 1 450 3272013 1 475 5792014 1 507 5092015 1 552 3492016 1 703 4822017 1 751 3082018 1 801 9932019 1 854 6562020 1 914 8562021 1 993 0672022 2 050 2682023 2 161 700TarihyAlmatynyn aporty Tyan Shan zhotalarynyn eteginde ornalaskan әsem kalany baksha kala dep beker atamagan Koktem mausymynda ontүstik alkaptardagy bau bakshalarda alma orik shie gүldegen kezde kala ertegige ajnalady Almaty kalasynyn atauy alma sozinen shykkan Dәl osy zherde aty әlemge tanymal aport almasy osedi Kejbir derekterge sүjensek eski zamandarda osy zherde yagni keruen zholy Zhibek zholynda Almaty sauda mekeni ornalaskan HIII gasyrda ony Shyngyshan ordasy tas talkan etti 1854 zhyly eski kala kaldyktarynan Vernyj kalasy pajda boldy Kenes Odagy zhyldary kala atauy Alma Ata bolyp ozgertildi 1929 zhyldan 1997 zhylga dejin Alma Ata Қazakstan astanasy bolgan 1993 zhyly tәuelsizdik turaly Ata zan kabyldangan sәtten bastap buryngy Vernyj odan kejingi Alma ata sosyn Almaty dep ozgertildi Almaty teniz dengejinen 650 1200 metr biiktiktegi Ile Alatauynyn soltүstik bokterinde oryn algan Қala zhazyktykta ornalaskan үsh zhagyn biik taular men zhasyl massiv korshagan Almaty Euraziya kontinentinin ortalygy Қazakstan Respublikasynyn ontүstik shygysynda Almatynyn baurajlaryn Ile Alatauynyn ulttyk parki alyp zhatyr Onda koptegen tabigi koryktar ornalaskan Munda omir sүretin sirek kustar men andar Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Olardyn kataryna Almatynyn memlekettik eltanbasyn әshekejlegen barys zhatady Tau baurajy dәndi dakyldar alkaby baksha temeki plantaciyalary men zhүzimdikter zhidekter men zhemis bakshalaryna ulasady Қala territoriyasynyn 8 myn ga dan astamyn bakshalar parkter sayabaktar men bulvarlar alady Қala 170 sharshy km den astam alandy kurajdy Ol kishi zhәne үlken Almaty ozenderinin alkabynda ornalaskan Tau ozenderi kalany sumen kamsyzdandyrudyn basty kozi bolyp sanalady Almaty 1997 zhylgy Қazakstan Respublikasy Prezidentinin zharlygyna sәjkes Astana kalasyna koshirildi Almaty eldin gylymi mәdeni tarihi ondiristik zhәne karzhy ortalygy 1997 zhyly kalany odan әri iskerlik әri karzhy ortalygy retinde damytu turaly sheshim kabyldandy 2006 zhyly AӨҚO damytu zhonindegi zanga kol kojyldy Basty kala kundylyktarynyn biri Koktobe Ontүstigi kalamen shektesetin zhotaly meken Ol 1070 metr biikte ornalaskan Koktobenin basyna shygu arkyly kalanyn alakandagydaj korinisin tamashalauga bolady Dәl osy zherde kalanyn keremet tүngi korinisinin kuәsi bola alasyzdar 28 panfilovshylar parki Parkte atakty memorial estelik alleyasy men mәngi alau ot bar Zenkov kafedraldyk shirkeui de osy parkte ornalaskan Қasietti Voznesenskij pravoslavtyk shirkeuin zhergilikti sәuletshi A Zenkov birde bir shegesiz 1940 zhyly kurastyrgan Ol әlemdegi agashtan zhasalgan erekshe togyzdyktyn biri bolyp sanalady Shirkeu 1911 zhyly bolgan Rihter shkalasy bojynsha 10 balldyk zher silkinisine totep bergen Tәuelsizdik monumenti Respublika alanyna korik bergen kajtalanbas kurylys Atalgan monumenttin avtory Shota Uәlihanov Monumenttin ushynda baryska mingen altyn adam bejnesi bejnelengen Al monumenttin ajnalasynda kazak dalasynyn ezhelgi tarihy tolyktaj kamtylgan A Қasteev atyndagy oner muzeji men memlekettik ortalyk muzej respublikamyzdagy basty kundylyktardyn biri Sonymen katar kazak halkynyn ulttyk instrumentterin toptastyrgan Ykylas atyndagy ulttyk muzej de ereksheligimen koz tartady Әlemge әjgili Medeu muz ajdyny 1972 zhyly kurylgan Ol kaladan 15 km kashyktykta ornalaskan Kone tarihy Altyn AdamB z d 10 9 gg kola dәuirinde kazirgi kala aumagy ertedegi zher ondeushiler men malshylardyn konysy boldy Bugan dәlel erte kezdegi Terenkara men Butakty konystarynyn tabyluy bolyp sanalady Bul zherlerde keramika tastan zhasalgan karular temir men sүjekten zhasalgan bujymdar tabylgan B z d 7 g b z d sak dәuirinde Almaty saktardyn kejinnen үjsinderdin turgylykty zheri bolgan Osy kezennen koptegen korgandar men konystardyn oryndary kalgan olardyn arasynda erekshelenetin sak patshalarynyn korgandary Solardyn ishindegi en tanymaly Esik korgany onda Altyn adam Zhalauly kazynasy Қargaly diademasy zhetisulyk korkemdik kolasy shamdar kurbandyk shalatyn oryn kazan siyakty kone dәuir zhәdigerleri tabylgan Sak zhәne үjsin dәuirinde Almaty aumagy Қazakstan zherinde kurylgan ertedegi memleketterdin ortalygy bolgan B z 8 10 gg Almaty omirindegi kelesi kezen orta gasyr kezeni Bul kala mәdenietinin damu otyrykshylykka koshu zher ondeu men kolonerdin damuy Zhetisu aumagynda koptegen kalalyk konystardyn pajda bolu kezeni Қazba zhumystarynyn nәtizhesinde keramika temir zhәne sүjek bujymdar tabylgan 10 14 gasyrlarda Үlken Almaty aumagyndagy kalalar Ұly Zhibek zholy bojyndagy sauda bajlanysyna katysty Almaty sauda koloner zhәne auylsharuashylyk ortalygynyn birine ajnaldy Bugan dәlel osy zherde tabylgan 13 gasyrdyn 2 kүmis dirhemi Bul dirhemde algash ret kalanyn aty atalynady Almatynyn 2 5 myn zhyldyk tarihy bar Қala turgan zherdi ezhelden kazak ultyn kuragan tajpalar meken etken Ile Alatauynyn eteginde Almatu kalasy turaly algashky zhazba derekter Rashid ad Dinnin shygarmalarynda kezdesedi Babyr Shyngys han shapkynshylygynan kiragan Almalyk Almatu kalalary turaly zhazady Muhammed Hajdar Dulati zhәne Sharaf ad Din Jezdi oz shygarmalarynda Almatudy atap ketken Arheologiyalyk zertteuler kazirgi Almatynyn ornynda erterekte saktar kejinirek үjsin orta gasyrlarda dulat tajpalary omir keshken eldi mekender men kalashyktar Almalyk pen Almatu kalalary ekeui ekibaska kala bolgandygyn dәleldep otyr Bul kalalardyn kiragan kurylystaryn 1251 59 zhyly fran cuz koroli IX Lyudvigtin elshisi zhәne Қytaj sayahatshysy Chzhan De oz kozderimen korgendikterin zhazgan Almatu kalasynyn aty zhazylgan kүmis akshalar saktardyn 25 barys bejnesimen bezendirilgen Zhetisu kurbandyk tabagy gazhajyp Қargaly tәtisi bul zherdin myndagan zhyldyk tarihy bar orkenietti olkenin ortalygy bolgandygyn korsetedi Orta gasyrlar 15 18 gg Ұly Zhibek zholynyn manyzynyn tomendeuimen kala da kuldyraj bastady Bul kezende Almaty men zhalpy Қazakstannyn tarihynda okigalar oryn aldy Munda manyzdy etnosayasi procester Zhetisu mәdenietinin kalyptasuy zhүrdi Almaty aumagyna katysy bar audandarda kazak memlekettiginin kuryluy bastaldy Bul zher zhongar shapkynshylygynyn zhәne oz elinin tәuelsizdigi үshin kүresken kazak batyrlarynyn okigalaryna baj Bүkil Zhetisu zheri Mogolstan memleketinin territoriyasynda boldy Қazak handygy 1560 1564 zhyldary Zhetisu zherinde Қazak handygy kuryldy Қazak handygynyn irgesi kalangan zher Almaty manyndagy Қozybasy degen tau edi Қazir bul zher Almaty oblysy Samsy temirzhol beketi 1730 zhyly Almatydan 70 sharshy km kashyktykta ornalaskan Anyrakaj taularynda kazak batyrlary kazak halkynyn zhongarlarmen Otan sogysyndagy kiyn kezendegi tarihta mәngi kalgan zheniske zhetti Zertteushi M Tynyshpaevtyn deregi bojynsha Anyrakaj shajkasy turaly derek Pishpek zhәne Әulieata uezinin kazaktarynyn zhadynda zhaksy saktalgan Resej otarlauy Vernyjdyn algashky basshysy Zenkov Pavel MatveevichAlmaty kalasynyn algashky eltanbasy 1854 zhylgy akpannyn 4 inde Ile Alatauynyn baurajynda Resej imperiyasynyn әskeri kamaly Vernyjdyn negizi kalanuymen kala tarihynyn zhana kezeni bastalady 1854 zhyldyn kүzinde Vernyj kamalynyn kurylysy ayaktaldy Vernyj kamalynyn bir zhagy Kishi Almaty ozeninin bojymen ornalaskan agashtan kurylgan besburysh pishininde salyndy Kejinnen agash kirpish pen taspen auystyryldy 1855 zhylgy shildenin 1 inde Vernyj kalasyna kazaktardyn birinshi toby koship keldi 1856 zh orys sharualary da koship kele bastady Olar kamal zhanynan salyngan Үlken Almaty ortalygyna konystandy Қonys audargandardyn kobeyuine oraj Kishi Almaty beketi men Tatar Rajymbek koshesi pajda boldy Bul zherge tatar kolonershileri men saudagerleri konystandy 1859 zhyldyn mamyrynda konys audargandardyn sany 5 mynga zhetti Қurylys zhumystaryna inzhener L Aleksandrovskij zhetekshilik zhүrgizdi al kurylysty baskargan әskeri inzhener C Gumnickij boldy 1867 zhylgy sәuirdin 11 inde Vernyj kamalynyn atauy ozgertilip Almatinsk kalasy ataldy Birak sol zhyly Dala komissiyasynyn bayandamasy bojynsha kalanyn aty Vernyj bolyp kajta ozgertildi Vernyjdyn kala boluy sol kezdegi reformalarga bajlanysty boldy Vernyj ozimen attas Vernyj uezi men Zhetisu audanynyn ortalygyna ajnaldy KSRO kuramynda 1921 zh 5 akpanynda audan komitetinin saltanatty zhiynynda Vernyj kalasynyn atauyn ozgertu turaly sheshim kabyldandy Vernyj kalasy Alma Ata degen zhana atka ie boldy Bul sheshim bojynsha Zhetisu Әskeri revolyuciyalyk komiteti Қalanyn revolyuciyalyk ortalyk mәrtebesin aluyna bajlanysty Zhetisu әkimshilik ortalygynyn atauy Alma Ataga ozgertilsin degen bujryk shygardy 1926 zh 3 zheltoksanynda Enbek zhәne Қorganys Kenesi Tүrkistan Sibir temirzholyn salu zhoninde sheshim kabyldady 1927 zh 2 nauryzynda ҚazASSR n OSK i astanany Қyzylordadan Almatyga koshiruge sheshim kabyldady IV shi bүkilkazakstandyk kenester sezi bul sheshimdi makuldady Үkimet oryndarynyn koshui salynyp zhatkan Tүrksib temirzholynyn birinshi poezynda 1929 zh mamyrynda bastaldy 1930 zhyldyn 28 sәuirinde Ajnabulak stanciyasynda songy baldak sogyldy Osy arkyly Kenester Odagynyn eki iri ekonomikalyk audany Sibir men Қazakstandy kosyldy 1 mamyrda Tүrksib zholy ashyldy Almatyga Mәskeuden birinshi poezd keldi 1930 zhyly Almaty әue zholy ashyldy sojtip Қazakstan astanasy Mәskeumen әue arkyly bajlanyska ie boldy 1930 1935 zhyldary temirli kujmatastan kүjgen kirpishten kuralgan zher silkinisine tozimdi materiadcardan salyngan bajlanys үji ishki ister ministrliginin kluby Tүrksib temir zholy baskarmasy Ala tau kinoteatry t b algashky iri gimarattar boj koterdi Kishkene kalashyktyn astanaga ajnaluy koptegen әkimshilik mekemelerdin turgyn үjlerdin salynuyn kazhet etti 1926 zhyly kala halky 45 myn adamdy kuragan bolatyn al 1929 zhyldyn kүzinde kala turgyndarynyn sany 100 myn adamga zhetti Respublikanyn kenestik halyk komiteti 1929 1930 zhyldarga arnalgan kala kurylysynyn zhosparyn kabyldady Turgyn үj kurylysyna 6 5 mln som karzhy bolindi әkimshilik mekemeler kurylysyna 2 9 mln som kommunaldyk sharuashylykka 2 2 mln som karzhy bolindi Қarzhy birinshi kezekte turgyn үj zhәne mektepter densaulyk saktau mekemelerinin kurylysyna birinshi kezekte boline bastady Қazakstannyn astanasy Almatyga koshiriluine bajlanysty 1936 zhyly kalanyn arhitekturalyk kurylysy zhoninde arnajy zhospar kuryldy Zhospardyn basty maksaty Almaty kalasyn mәdeni ortalykka ajnaldyru boldy Zhospar bojynsha kalyptaskan tarihi manyzy bar kurylystardy tүbegejli ozgertu zhәne үlkejtu kozdeldi 1941 1945 Ұly Otan sogysy zhyldary kala koptegen ozgeristerge ushyrady Bүkilodaktyk tyl zhumystaryn ujymdastyruda onerkәsiptik zhәne materialdyk kordy koncentraciyalau үshin 45 myn sharshy m zher berildi koshirilip әkelingen 26 myn adamdy kabyldau үshin zher bolindi Almaty kalasyna majdan sheginen 30 onerkәsip orny 8 gospital 15 zhogargy oku orny orta kәsiptik bilim beru zhүjesi 20 ga zhuyk gylymi zertteu instituttary 20 dan asa mәdeni ortalyktar koshirildi Leningrad Kiev Mәskeu kinostudiyalary Almatyga auystyryldy So gys zhyldary Қazak opera zhone balet teatry 1941 al 1950 zhyly Қazakstan gylym akademiyasynyn bas gimaraty men salu kolga alyndy Tyldagy eren enbegi үshin 52 myn almatylyk zhogary memlekettik marapattarga ie boldy 48 adam Kenes Odagynyn Batyry atagyn aldy Almatyda үsh atkyshtar diviziyasy olardyn tanymaly 28 gvardiyalyk panfilovshylar diviziyasy eki atkyshtar brigadasy zhәne үsh aviaciyalyk polk kuryldy 1949 1950 zhyldary Leningradtyk Giprogor zhasagan zhana zhoba ҚazSSR i halyk sharuashylygynyn damuynyn 5 zhyldyk zhosparyna negizdeldi Zhospar bojynsha kala aumagy ontүstik batys bagytynda үlkejtilu ortalyk boliginde 3 4 kabatty үjler salynu zhol kurylysy men katynasy selge karsy korgau sharalary kolga alyndy Lengiprogrom zhosparlagandaj 1962 1963 zhyldary Almaty kalasy 1980 zhylga dejin tort zhosparlangan aumak zhәne sel zhүretin aumaktarga үlken ozgerister engizildi Tek 1966 1971 zhyldar aralygynda kalada 1400 sharshy m memlekettik zhәne kooperativtik kurylys turagy tapsyryldy Zhyl sajyn kalada 300 myn sharshy m baspana salyndy Қurylys barysynda zher silkinisine shydajtyn kop kabatty үjler salu ujgaryldy Buryngy Vernyj kalasynyn tarihi zhosparlangan zhүjesi 1968 zhyly kabyldangan Almaty kalasynyn bas zhosparynda negizdeldi Buryngy Almatynyn suretteri Gubernator үji Torgovoj zhәne Fontannoj koshelerinin kiylysy Zhibek Zholy zhәne Tolebaev kosheleri Tatar meshiti Almaty bazaryҚajta kuru kezeninde Қurylysta tүrlendiru men sәjkestendiru arhitekturalyk turpattyn әr tүrli boluyna sebebin tigizdi Mektep auruhana mәdeni ortalyktar solardyn katarynda Lenin atyndagy saraj Қazakstan konak үji Medeu sporttyk kesheni t b kurylys nysandary salyndy Қalada demalys oryndaryn kuruga kalalyk koliktin damuyna konil bolindi 1981 zhyldan bastap metropoliten zhobasy bojynsha zhumystar zhүrgizildi Almaty kalasyn damytudagy zhana bas zhoba 1998 2020 zhyldar aralygyn kamtidy Basty maksat ekologiyalyk zhagynan taza kauipsiz әleumettik zhagdajlary kolajly orta kuru Negizgi arhitekturalyk kurylystyk maksat Almatynyn zhasyl zhelekti kala atyn saktau zhәne odan әri damytu Zhospar bojynsha kop kabatty үjler salu ondiris oryndaryn kogamdyk kolik zhүjesin damytu metropolitendi iske kosu kozdeldi Tәuelsizdik kezeni 1993 zhylgy sheshim bojynsha kala atauy orys tilinde Alma Atadan Almatyga auystyryldy 1997 zhyly Қazakstan Respublikasy Prezidenti Nursultan Nazarbaevtyn үkimimen el astanasy Almatydan Astanaga auystyryldy 1998 zhyldyn 1 shildesinde Almaty kalasynyn mәrtebesi turaly zhana zan kabyldandy Bul zan bojynsha Almaty gylymi mәdeni tarihi karzhylyk zhәne ondiristik ortalyk bolady EkonomikasySamal ykshamaudany Almaty kalasyn halykaralyk dengejdegi karzhy ortalygyna ajnaldyru үshin atkarylatyn zhumys kop ol bәsekelestikti kүshejtu bәsekelestik orta kalyptastyru Zhekelegen kompaniyalardan zheke tulgalardan bagaly kagazdar narygyn damytuga karzhy kozderin tartu Almaty kalasynyn karzhy ortalygy boluy үshin infrokurylymyn damytu zhәne zhanartu halyktyn karzhymen zhumys zhasau zhonindegi mәdenietin arttyru kolajly investiciyalyk zhagdaj zhasaudy zhalgastyru kor narygyna zhana emitentter tartu kor narygyn damytu үshin memlekettik үstemeleudi zhalgastyru bagaly kagazdar narygyn damytu Қazakstanda iskerlik belsendilikti arttyru zhәne t b aukymdy isterdi zhүzege asyru Bul tүjtkildi mәseleler Қazakstan Respublikasy Almaty kalasynyn onirlik karzhy ortalygynyn kyzmetin retteu agenttiginin 2011 shi zhylga dejin zhasagan strategiyalyk zhosparynda keninen ajtylyp ketken Үlken zhobany iske asyru zholynda en үlken mәselelerdin kataryna elde belen algan zhemkorlykpen kүresti kүshejtu sot zhүjesinin ashyktygyn tәuelsizdigin arttyru zhumystaryn kenejtu sapaly mamandardy dajyndau sekildi tүjtkildi mәselelerdi sheshuimiz kerek Ұlttyk kor narygyn damytu bizdin elimiz үshin ishki karzhylandyru kozderin tabudyn үlken balama sheshimi bolmak 2010 zhyl nәtizhesi bojynsha Almaty byudzheti 5 mlrd AҚSh dollarynan askan Өnerkәsibi2021 zh mәlimeti bojynsha kala aumagynda 1749 onerkәsiptik kәsiporyn tirkelgen 2019 zhyly Almatynyn zhalpy onirlik onimi 13 trillion 459 million tenge kurady Bul eldegi zhalpy ishki onimnin 20 9 pajyzyn kurajdy Adam basyna shakkanda 6 million 913 myn tenge kurajdy Bul korsetkish bojynsha Almaty kalasy el aumagynda Batys Қazakstan oblysynan kejin ekinshi orynda 2004 zhyly kalada zhalpy kuny 169563 2 mln tenge onerkәsip onimi ondirilgen bul 2003 zhyldyn dengejimen salystyrganda 113 4 kurady al karzhylyk emes sektor bojynsha 168274 7 mln tenge 113 4 Өnerkәsip onimderinin zhalpy kala bojynsha osuin ondeu onerkәsibinin kәsiporyndary kamtamasyz etedi Osy sala bojynsha ondirilgen onimnin kolemi esep beru kezenine 156311 8 mln tengege zhetti fizikalyk koleminin indeksi 116 6 kurady al ondirilgen onimnin zhalpy salmagynan үlesi 92 2 kurady Tau ken onerkәsibinin үlesi 0 1 al elektr kuatyn ondiru men үjlestiru gaz zhәne su үlesi 7 7 Өndeu onerkәsibinde onim үlesi en kop salalar Azyk tүlik onerkәsibi 38 0 Kolik zhasau 15 4 Cellyulozdy kagazdyk onerkәsip zhәne baspa isi 10 3 Ken onerkәsibi 10 3 Қurylys zattaryn ondiru 7 6 Zhalpy kala bojynsha onimnin 63 7 azyk tүlik salasyna cellyulozdy kagazdyk onerkәsip pen baspa isi kolik zhasau salalaryna keledi 2004 zhyly onerkәsip oryndaryndagy zhumysshylardyn sany 48750 adam boldy Orta ajlyk tabys 2003 zhylmen salystyrganda 19 9 osip 36 1 myn tengeni kurady 2004 zhyly kalanyn onerkәsip oryndarynda ondiristin damuyna negizinen zhana kural zhabdyk zhana tehnologiyalar alu үshin zhәne onimnin zhana tүrin ondiruge 15 0 mlrd tenge investiciya salyndy 2004 zhyly poligrafiyalyk onim temirden agashtan zhәne metalloplastikadan zhasalatyn bujymdar susyndar ondiru sүt onimderi zhәne t b bojynsha 44 zhana ondiris engizildi 35 kәsiporyndarynda zhana tehnologiya bagyttary engizildi zhәne onimnin zhana ideyalary mengerildi Osynyn barlygy 2004 zhyly 2837 zhana zhumys oryndaryn kuruga mүmkindik berdi Қandaj da bolmasyn kәsiporynnyn ishki nemese halykaralyk narygynda zhetistigin kamtamasyz etudegi negizgi әdis ISO 9000 zhәne t b sapasyndagy menedzhment zhүjesin engizu bolyp tabylady Bүgingi kүni 54 onerkәsiptik kәsiporyndar ondiru zhүjelerine sapa menedzhmenti zhүjesin engizdi Sauda2004 zhylgy tauar ajnalymy kogamdyk tamaktandyrudy sanamaganda 428 9 mlrd tengeni kurady zhәne 2003 zhylga karaganda 22 2 osti Sauda kәsiporyndarynyn tauar ajnalymy zhalpy tauar ajnalymynyn 34 4 yn 130 9 mlrd tenge kurady Osy kәsiporyndardyn fizikalyk koleminin indeksi onyn aldyndagy zhylmen salystyrganda 7 2 osti Tauar ajnalymynyn kop boligi orta zhәne shagyn kәsiporyndardyn үlesine tiedi Zheke menshik kәsiporyndar arkyly satylgan tauar ajnalymy zhәne kiim aralas azyk tүlik bazarlaryndagy saudadan salyk tүrinde 419 9 mlrd tenge 97 9 alyndy zandy tulga zhәne shet el memleketteri azamattarynyn kyzmetinen 8973 1 mln tenge 2 09 memlekettik sauda kәsiporyndarynan 47 2 mln tenge 0 01 alyndy Esep beru kezeninde kogamdyk tamaktandyru kәsiporyndarymen 6754 7 mln tenge koleminde onim otkizilgen Bul salystyrmaly bagamen alganda 25 0 artyk olardyn kop boligi shagyn zhәne orta kәsiporyndarmen kamtamasyz etiledi Olardyn үlesi tiisinshe 45 6 zhәne 44 5 Koterme sauda ajnalymy 2004 zhyly 522 7 mln tengeni kurady Bul kazirgi bagada 2003 zhylmen salystyrganda 23 3 artyk Shagyn zhәne orta kәsiporyndar үlesi tiisinshe tauar ajnalymy sәjkesinshe 57 6 zhәne 41 5 2005 zhyldyn 1 kantaryna karagandagy mәlimet bojynsha Almaty kalasynda 5140 sauda kogamdyk tamaktandyru zhәne kamtamasyz etu kәsiporyndary bar Өnerkәsip zhәne azyk tүlik toby 2922 Қogamdyk tamaktandyru kәsiporyndary 1119 Turmystyk kyzmet korsetu 1021 Bazarlar 76 Sauda kogamdyk tamaktandyru men kamtamasyz etu salalarynda barlygy 69484 adam zhumys istejdi Ajmaktyk karzhy ortalygyҚalanyn korikti oryndary Esentaj Tauers Almaty karzhy ortalygy Қazakstan Respublikasynyn Tungysh Prezident atyndagy sayabagy Nurly Tau biznes ortalygy Almaty kalasynda Ajmaktyk karzhy ortalygyn kuru zhobasy Қazakstan Respublikasynyn Prezidenti N Ә Nazarbaevpen usynylgan bolatyn zhәne algash ret 2004 zhyldyn karasha ajynda Қazakstan karzhygerlerinin Kongresinde zhariya etildi 2005 zhyly Қazakstan Үkimetimen Singapur men Tajland karzhy ortalyktaryn kuru men damytuga katyskan Boston Consulting Group Inc kompaniyasy shakyryldy Bul kompaniyanyn basty maksaty karzhy narygyn damytuda artykshylyktar men kemshilikterdi anyktap kurylatyn karzhy ortalygynda kukyktyk infrakurylymdyk baskaru poziciyalary bojynsha usynystar әzirleu boldy Bүgingi kүni emitentter katysushylar sondaj ak arnajy sauda alanynda Қazakstannyn barlyk ajmaktarynan dara investorlar tartu maksatynda Agenttik Mangystau Atyrau Aktobe Қyzylorda Ontүstik Қazakstan Zhambyl Қaragandy zhәne Soltүstik Қazakstan oblystarynda Astana men Almaty kalalarynda prezentaciya otkizdi Onyn ayasynda oblys әkimdikteri men Agenttik arasynda ozara tүsinistik pen yntymaktastyk turaly memorandumyna kol kojyldy Osy kelisimderge sәjkes 2007 zhyldyn ayagyna dejin әr ajmaktan үshten kem emes emitent tartu bojynsha zhumys zhүrgizilude Sonymen katar Agenttik AAҚO birneshe shetel Ұlybritaniya Қytaj Singapur Germaniya Ontүstik Koreya Baltyk elderinde Resej Ukraina zhәne t b elderinde tusaukeserin otkizdi Osy saparlardyn basty korytyndysy ozara tүsinistik pen yntymaktastyk turaly atap ajtkanda London Frankfurt Gonkong Seul zhәne Varshava kor birzhalarymen memorandumga kol koyu bolyp tabyldy Қol kojylgan kuzhattar uzak merzimdi yntymaktastyk mehanizmin әzirleuge atalgan elderdin kor birzhalarymen AAҚO arasynda bajlanys ornatu bojynsha nakty is әreketke dajyndykty bildiredi Қazirgi tanda AAҚO ASA listinginde 14 emitent bar Astana Finans AҚ Astana Nedvizhimost AҚ Bank CentrKredit AҚ Қazakstan Ipotekalyk Kompaniyasy AҚ Koncern Cesna Astyk ZhShS EKOTON AҚ MAG AҚ Қazaktelekom AҚ Kazkommercbank AҚ Kazkommerts International B V AO Kazcat Temirbank AҚ ATF Bank AҚ zhәne RESMI COMMERCE ZhShS Қor narygyna kojylgan osy kompaniyalardyn 55 kundy kagazdarynan 15 akciya 40 obligaciya Bүgingi kүni AAҚO sauda kolemi 40 mln AҚSh dollaryn kurady Akciyanyn naryktyk kapitaldanuy 5 3 mlrd AҚSh dollaryn obligaciya 3 6 mlrd AҚSh dollaryn kurajdy Bүginde AAҚO ҚRA ekonomikanyn tүrli salalarynyn karzhy kurylys onerkәsip auyl sharuashylyk zhәne t b kompaniyalaryn ASA shygaru bojynsha kelissozder zhүrgizudi zhalgastyruda VII Қysky Aziya OjyndaryTolyk makalasy VII Қysky Aziya ojyndary VII Қysky Aziya Ojyndary nyn eltanbasy VII Қysky Aziya Ojyndar nemese Aziada 2011 zhyly 30 kantar men 7 akpan arasynda Қazakstannyn eki kalalarynda Almaty men Astana otti Zhalpy alganda 7 kysky Aziya ojyndaryna Қazakstanda 17 den astam el katysty zharystar sporttyn 11 tүrinen otkizildi zhәne 59 dan astam medal zhiyntygy ojnatyldy Tek ontүstik megapolistin ozine 60 mynnan astam turist kelgenin atap otu kerek Almaty kalasynyn nysandary Baluan Sholak atyndagy sport zhәne mәdeniet sarajy Medeu biik taulyk sport kesheni halykaralyk shangy tramplinderinin kesheni Shymbulak biik taulyk baza Osy nysandar 2011 zhylgy kysky Aziya ojyndarynyn zharystaryn zhүrgizuge kyzmet etti MәdenietiAlmaty respublikadagy en sәuletti kalalardyn biri Қala arhitekturasynda ulttyk ereksheliktin elementteri kala aumagynyn tabigat sululygy zhәne kurylys salasyndagy gylym men tehnikanyn zhetistikteri zhүjeli tүrde zhogary talgampazdykpen үndestik tapkan Almatyda әr gimarat ozindik erekshelikterimen utymdy inzhenerlik arhitekturalyk sheshimimen kezge tүsedi Қaladagy Respublikalyk alan kesheni Prezident rezidenciyasy Dank monumenti Respublika sarajy Қazakstan nyn gylym akademiyasynyn zhәne Ұlttyk kitaphana gimarattary Қazak drama teatry Қazakstan Otyrar Rahat Palas Ankara Dostyk konak үjleri Studentter sarajy Sport sarajy Medeu sport kesheni respublikalyk Ortalyk murazhaj t b koptegen mәdeni gylymi zhәne kala turgyndaryna arnalyp sa lyngan gimarattar boj koterdi Almaty iri gylym mәdeniet zhәne bilim ortalygy Algashky zhogary oku orny Almatyda 1928 zhyly ashylgan Қazak memlekettik pedagogikalyk instituty boldy 1929 zhyly Almaty zooteh maldәrigerlik instituty 1930 zhyly Қa zak auyl sharuashylygy instituty 1931 zhyly Қazak medicinalyk instituty al 1934 zhyly Қazak memlekettik universiteti ashyldy Bul algashky ashylgan zhogary oku oryndary kazak intelligenciyasynyn zhetiluine zor ykpal zhasady Odan kejingi zhyldary Almatyda әr saladagy әr bagyttagy ondagan zhogary oku oryndary ashyldy Kejbir instituttardyn iri fakultetteri zheke institut univer sitet zhәne akademiya bolyp bolek kuryldy Almatyda Қazakstan ҒA sy kuryldy 1946 Onyn tungysh prezidenti bolyp akademik Қ Sәtpaev sajlandy Almatyda kazak drama teatry orys drama teatry balalar men zhasospirimder teatry opera zhәne balet teatry ujgyr zhәne korej muzykalyk teatrlary Қazak memlekettik filarmoniyasy ortalyk kon cert zaly siyakty tanymal mә deni ortalyktar bar 1990 zhyldan Almatyda zhyl sajyn otkiziletin halykaralyk Aziya dausy muzyka zhәne әn festivali oner merekesine ajnaldyryldy 1994 96 zhyldary Almatyda Tәuelsizdik monumenti әl Farabidin Rajymbek batyrdyn Zhambyldyn Ә Moldagulova men M Mәmetovanyn eskertkish mүsinderi ashyldy TeatrlarAbaj atyndagy Қazak ulttyk opera zhәne balet teatry Muhtar Әuezov atyndagy Қazak ulttyk drama teatry M Yu Lermonotov atyndagy memlekettik akademiyalyk orys drama teatry Ғ Mүsirepov atyndagy zhasospirimder zhәne balalarga arnalgan memlekettik akademiyalyk kazak teatry Natalya Sac atyndagy balalar men zhasospirimderge arnalgan memlekettik akademiyalyk orys teatry Memlekettik Қudys Қozhamyarov atyndagy ujgyr muzykalyk komediya teatry Respublikalyk memlekettik korej muzykalyk komediya teatry Respublikalyk akademiyalyk nemis drama teatry ARTiShOK teatry Respublikalyk kuyrshaktar teatryGalereya Opera zhәne balet teatry Akademiyalyk drama teatry Balalar men zhasospirimder teatry Orys memlekettik akademiyalyk balalar men zhasospirimder teatry Ұjgyr muzykalyk komediya teatryMurazhajlarҚazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik murazhajy Respublikalyk kitap murazhajy Ykylas Dүkenuly atyndagy muzykalyk aspaptar murazhajy Ә Қasteev atyndagy oner murazhajy Almaty temirzhol murazhajyDinAlmaty kalasynyn Ortalyk meshiti Almaty ortalyk meshiti Almatyda 42 konfessiyany kurajtyn barlygy 275 dini birlestikter men toptar kyzmet etedi Bul 1991 zhylga karaganda 10 ese artyp dini birlestikter katary әli de kobeyude Olardyn ishinde Islam 38 Orys pravoslavielik shirkeui 14 kone saltshyldar 2 Ahmadie 2 Rimdik katoliktik shirkeu 5 Iudejlik din 2 Lyuterandyk shirkeu 5 Evangeldik mәsihshi baptister 20 ga tarta Zhetinshi kүnnin Adventisteri 5 Elushilder 4 Presviteriandar Әdistemeshiler zhәne ogan zhakyn birlestikter 40 tan asa Iegova Kuәgerleri 30 ga tarta Zhana apostoldyk shirkeu 2 Birtutastyk shirkeui 2 Buddizm 2 Songy osiet shirkeui 1 Harizmatikalyk birlestikter 16 Isa Pajgambar shirkeui 2 Bahai 2 Zhana ustanym Birlestikteri Krishna Tanymy Қogamy Vajshnavalar Shri Chinmoya zhәne t b 4 Inzhil shirkeui 1 ezoterikalyktar Ұly Ak Bauyrlastyk 1 Armyan grigoriandyk shirkeui 1 Transcendentaldyk meditaciya 1 Saentologiyalar 1 zhәne baskalary bar Almatyda birkatar eski zhәne zhana respublikalyk dini ortalyktar da kyzmet etedi Қazakstan musylmandarynyn dini Baskarmasy Orys Pravoslavielik shirkeui Astana Almaty kalalyk eparhiyasynyn Eparhialyk Baskarmasy Қazakstan Respublikasy ontүstik shygys ajmagynyn Evangeldik Mәsihshi Baptister Birlestigi Zhetinshi kүnnin Adventisteri shirkeuinin ontүstik yuniondyk konferenciyasy Қazakstan zhәne Orta Aziya bojynsha Қazakstandyk Mәsihshiler Ortalygy Zhana omir Inzhil Ortalygy Қazakstan Respublikasynyn Ұlttyk Ahmadiyalyk Musylman Zhamagaty sonymen katar baska da birkatar ajmaktyk ortalyktar Islam zhәne Orys Pravoslavielik shirkeui dini birlestikteri iri ortalyktar bolyp esepteledi ojtkeni kazakstandyktardyn 95 dan astamy atalmysh dinderdin үlesine tiedi Sonymen katar Rimdik katoliktik shirkeudin kyzmeti de belsendi zhүrgizilude Sondaj ak protestanttyk ujymdar ishinen Evangeldik mәsihshi baptister birlestigi Presviterian Harizmattar zhәne Evangeldik mәsihshiler Zhetinshi kүnnin Adventisteri Evangeldik lyuterandyk shirkeu kyzmetteri de birshama koldauga ie Almaty kalasynda tүrli dәstүrli dinderden tys baska da zhana dini birlestikter Mysaly Mun shirkeui Vissarion shirkeui Krishna sanasy kogamy vishnuitter zhәne t b kyzmetin atkaryp zhatyr Almaty kalasynda koptegen dini oku oryndary bar Islam mәdenietinin Nur Mүbarak Egipet islam mәdenieti universiteti Orys Pravoslavielik shirkeuinin Almaty eparhialdyk uchilishesi Almaty presviteriandyk dini Akademiyasy Қazakstandyk presviteriandyk dini seminariyasy Agape zhәne Zhana omir inzhil kolledzhderi Zhetinshi kүnnin Adventisteri Zaok Dini Akademyasynyn Almatydagy bolimshesi barlygy 10 nan astam oku orny Almaty kalasynda mynadaj dini basylymdar zharyk koredi Islam Әlemi Shapagat Nur Қazakstandagy Pravoslavie Nury Vedi Zhana Өmir Habarshy Sholom Alejhem zhәne t b Қalada 87 dini gimarat pen kurylys obektileri ornalaskan Olar dini dәstүrlerdi ustanu men zhүzege asyru үshin ashylgan Mysaly kalanyn Ortalyk Meshiti Әulie Voznesendik Kafedraldy sobory tarihi zhәne mәdeni eskertkishter Sultan Қorgandagy meshit gimaraty Әulie Қazan shirkeui Әulie Үshtik katoliktik hramynyn gimaraty aluan tүrli minәzhat үjleri Menahem Үji Habad Lyubavich Қazakstandyk Evrej ortalygy zhәne t b Sonymen katar barlyk din okilderinin songy saparga attandyru salttaryn ustanatyn birlestikter bar Dini birlestikterdin kalypty kyzmet etuine kalalyk zhәne audandyk әkimshilikter tarapynan әrdajym komek korsetiledi dini gimarattardyn kurylysyna arnajy zher uchaskeleri bolinedi zhergilikti birlestikterde kyzmet etetin shet eldik okilderdin bilim dengejin tekseru zhүrgiziledi kajyrymdylyk sharalardy ujymdastyruda da birkatar mәselelerdin sheshiluine ykpal etiledi TransportAlmaty kosheleri Қazakstan Respublikasy KSRO dan oz tәuelsizdigin algannan kejin Қazakstan aumagynda koptegen orys tilindegi kosheler men mektepter zhәne tagyda baska ujym ataulary kazak tilini audaryldy Қazirgi tanda Almaty kalasynda 1000 zhuyk koshe bar Ol koshelerdi kelesi makaladan karaularynyzga bolady nemese Almaty kosheleri degen siltemeni basuynyzga bolady Avtobus trollejbus tramvaj taksi Almaty kalasynda zholaushylardy zhәne zhүk tasymaldajtyn kalalyk bagyttarda 24 tasymaldaushy zhәne ozderi 2000 avtobus 46 tramvajlar 191 trollejbustardy baskarumen Almatyelektrotrans MKK ajnalysady Almaty kalasynyn bagyttyk zhelisine 131 bagdar kosylgan olardyn ishinde 119 avtobus 10 trollejbustyk zhәne 2 tramvajlyk bagdar 1884 avtobustar 28 tramvajlar zhumys istejdi 2009 zhyly 4 bagdar ashyldy 1 trollejbustyk parktin 16 bagdaryna kozgalys ornatylgan zhәne 15 18 zhәne 122 avtobustyk bagyttar ashyldy zhәne 20 bagdardyn kozgalys syzbasynda ozgerister boldy 33 avtobustyk bagdardy kamtamasyz etu kukygyna 2 bajkau otkizildi zhәne bajkau nәtizhesi bojynsha 10 tasymaldaushyga 18 bagdardy kamtamasyz etu kukygyna kuәlik tapsyryldy Қalgan bagdarlardagy үmitkerlerdin kyzmeti kanagattanarlyksyz dep tabyldy zhәne bul bagdarlarga zhana bajkau otkiziletin bolady Tasymaldaushylardyn zhylzhymaly kuramyn zhanartu maksatynda zheke karzhylaryna 98 birlikte zhana avtobustar zhәne ekinshi naryktan 72 avtobus alyngan 170 avtobustyn barlygy Euro II standartka sәjkes Қalada taksomotorly tasymaldaushylar 487 a m 9 tasymaldaushy iske kosylgan Barlyk taksiler radiobajlanyspen zhabdyktalgan olardyn ishinde 105 gazben zhүredi Biylgy zhyly taksilerdin zhumystaryn biryngajlau bojynsha zhumystar zhalgastyryluda kala bojynsha zholaushylardy tasymaldajtyn taksilerge biryngaj tarifter zhәne biryngaj tүsti gammalar bekitildi taksilerge taksometrler ornatu zhәne әrbir tasymaldaushyga logotipter ornatu bojynsha dajyndyk zhumystary zhүrgizilude Zholaushylardy tasymaldau zhumystaryna zhүrgizilgen tekserudin nәtizhesinde 2009 zhyldyn 9 ajynda 101 6 ga zhogarylagan 2308 mln adamdy kuragan onyn ishinde avtobuspen 1678 mln zholaushy elektrokolikpen 12 mln zholaushy taksimen 486 mln zholaushy Kolikterdin zhumystaryn bakylaumen kamtamasyz etu үshin rejttik tekseruler zhүrgizilip otyrady Zhyl basynan beri barlygy 28 rejd zhүrgizilgen onyn ishinde eki rejd BAҚ okilderinin katysuymen zhүrgizildi zhәne nәtizhesi BAҚ zhariyalandy Rejd barysynda 4220 tәrtip buzushylyk anyktaldy 4102 tәrtip buzushylyk zhagdaj zhol kozgalysynyn Erezhesin buzgany үshin onyn ishinde 24 zhүrgizushi mas kүjinde kolik zhүrgizgeni үshin 33 salyk zannamasyn buzgany үshin 67 zholaushylardy zhәne zhүkti tasmaldau Erezhesin buzgany үshin ajyptaldy Zholaushylardy tasmaldau zhүjesine shugyl ykpal etu maksatynda municipaldy zhobasyn baskaru zhүzege asyryluda Atalgan zhoba sauatty bәsekelestikti kuruga zhәne ukypsyzdykty zhoyuga zhәne әlsiz menedzhmentpen tasymaldaushylardyn zhagdajlaryn ashuga zhәne servisterdin sapasyzdygyn tekseruge mүmkindik beredi Metropoliten Tolyk makalasy Almaty metrosy Almatynyn metro kurylysy 1988 zh bastalgan edi Alajda Kenes Odagynyn ydyrauynan metro kurylysy toktatylyp tek tәuelsizdik algannan kejin 2003 zhyldan bastap metro kurylysyna aksha bole bastajdy 2011 zh 1 zheltoksanda Almaty metrosy saltanatty tүrde ashyldy Bul metropoliten tehnikalyk zhәne әrlendiru zhagynan TMD elderi arasynan en үzdik bolyp sanalady Ұzyndygy 11 3 km kurajtyn algashky bagyt 9 beketten turady Almaty metropoliteni Қazakstandagy algashky Ortalyk Aziyada ekinshi Tashkent metropoliteninen kejin zhәne TMD dagy 16 shy metropoliten Zhol zhelisi Rajymbek batyr dangylymen Razybakiev koshesinin kajta zhondeuden otken kolik tүjini 2007 zhyly 10 zhana transporttyk kolik tүjini salyndy sol siyakty ShAAZh Shygys Ajnalma Avtokolik Zholy salyna bastady 2008 zhyly tagy da 3 tүjin zhol salyndy zhәne 2007 zhyly bastalgan eki zholdyn kurylysy ayaktaldy 6 zholakty uzyndygy 64 85 km ajnalma zhol Үlken Almatylyk shenberli avtokolik zholyn salu zhosparlanuda Osygan kosa 14 kopir 8 kosmolsherli transporttyk kolik tүjinin salu da zhosparlanyp otyr Әlemdik dagdarystyn әserinen 2009 zhyldyn tamyzynda Almaty kalasynyn әkiminin ujgaruymen ҮAShZh nyn kurylysy belgisiz uakytka dejin toktatyldy Қazirgi tanda 28 kolik tүjini bar Sajyn Rajymbek Sajyn Tole bi Sajyn Abaj Sajyn Shalyapin Sajyn Zhandosov Әl Farabi Zharokova Әl Farabi Esentaj Sejfullin Әl Farabi Әl Farabi Furmanov Әl Farabi Dostyk Sүjinbaj Rajymbek Ryskulov Sejfullin Ryskulov Zhansүgirov Ryskulov Bokejhanov Kүderin Ryskulov Rajymbek Rozybakiev Abaj Zhandosov Mukanov Sәtbaev Zhandosov Bajzakov Sejfullin Timiryazev Boraldaj Bekmahanov Majlin Bekmahanov Lavrenev Sejfullin Rajymbek Rajymbek Momyshuly Әl Farabi Rozybakiev Sajyn Zhubanov Sajyn Torajgyrov Kүlzhin traktisi Haliullin Sajyn MustafinAlmaty AirportӘuezhaj Tolyk makalasy Halykaralyk Almaty әuezhajy Halykaralyk Almaty әuezhajy agylsh Almaty International Airport Қazakstandagy en үlken әuezhaj Ol Almaty Ortalygynan 18 kilometr kashyktykta ornalaskan Әuezhaj arkyly Қazakstan bojynsha zholaushylardyn zhartysy men zhүktirdin 68 otedi 2008 zhyly әuezhaj 2 5 million zholaushyga kyzmet korsetken 2005 zhylmen salystyrganda 23 tik osim Almaty 2Temirzhol Almatyda eki temir zhol vokzaly bar Almaty 1 zhәne Almaty 2 Almaty 1 tranzittik vokzal Ol Ortalyk Aziyamen Resejdin sibir oblystaryn bajlanystyrady Al Almaty 2 kalalyk vokzaly kalanyn ortalygynda ornalaskan Almaty suretteriҚazakstan konak үji Shymbulak Tүngi korinistegi Prezident parki Almaty landshafty Үlken Almaty ozeni kys Medeu muz ajdyny Mәngi dank alauy Voznesenskij Kafedraldyk sobory Almatynyn zhalpy korinisi Sejfullin koshesiBauyrlas kalalaryZhidda Saud Arabiyasy Ystanbul Tүrkiya Renn Franciya Tegu Koreya Respublikasy 26 karasha 1990 Arizona AҚSh Sankt Peterburg Resej Mәskeu Resej Minsk Belarus Kiev Ukraina Berlin Germaniya Үrimshi Қytaj Vilnyus LitvaTagy karanyzAlmaty kalasyndagy koshelerdin tizimiDerekkozderAlmaty kalasyn damytudyn bas zhospary negizgi erezhelerdi kosa alganda Қazakstan Respublikasy Үkimetinin 2023 zhylgy 3 mamyrdagy 349 kaulysymen bekitilgen Tekserildi 13 shilde 2023 Қazakstan Respublikasynyn halyk sany 2024 zhylgy 1 tamyzga kaz stat gov kz Қazakstan Ұlttyk statistika byurosy 1 tamyz 2024 Tekserildi 14 kyrkүjek 2024 Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2022 zhyl basyna Қazakstan Respublikasy halkynyn oblystar zhәne astana kalalar audandar audan ortalyktary zhәne kentter bolinisindegi zhynysy bojynsha sany Muragattalgan 26 kyrkүjektin 2020 zhyly Pyataya chast VVP Kazahstana proizvoditsya v Almaty kolzhetpejtin silteme Erbolat Dosaev Almaty kalasynyn әkimi bolyp tagajyndaldy stan kz Қazakstan Respublikasynyn oblystary kalalary zhәne audandary bojynsha halyk sany 2003 2012 Қazakstan Respublikasynyn oblystary kalalary bojynsha halyk sany 2013 zh Muragattalgan 31 shildenin 2013 zhyly 2015 zhyl basynan 1 akpanga dejingi Қazakstan Respublikasy halky sanynyn ozgerui turaly Statistika komiteti 3 marta 2015 Tekserildi 10 nauryzdyn 2015 Қazakstan Respublikasy halkynyn naktylangan sany 2017 zh Muragattalgan 20 kantardyn 2021 zhyly 2019 zhyl basyna Қazakstan Respublikasy halkynyn naktylangan sany Muragattalgan 20 kantardyn 2021 zhyly 1 Muragattalgan 11 kantardyn 2012 zhyly Almaty Қazakstannyn 20 ZhIӨ ondiredi Muragattalgan 24 zheltoksannyn 2011 zhyly Zhalpy ishki onim Ұlttyk statistika byurosy Euromoney ISI Intellinews http www euromoney com article asp ArticleID 1856080 Almaty International Airport official site Syrtky siltemelerOrtakkorda bugan katysty media sanaty bar AlmatyҚazakstan Respublikasynyn Syrtky Ister Ministrligi Muragattalgan 29 kyrkүjektin 2011 zhyly MyCity kz Interaktivnaya karta Almaty s poiskom i katalogom predpriyatij Muragattalgan 23 sәuirdin 2012 zhyly Almaty kalasy Muragattalgan 31 tamyzdyn 2010 zhyly 2 Muragattalgan 17 zheltoksannyn 2010 zhyly Almaty Muragattalgan 9 nauryzdyn 2017 zhyly Ashyk Tizimdeme Zhobasy ODP