Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сел (арабша сайль — жойқын тасқын) — таулы аудандарда мұздықтардың, қардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендерінің арнасынан асып тасуынан, яғни климат өзгеруінен пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы.
- Тас аралас саз-балшықтардың таудан төмен ағыла қүлауымен сипатталатын, кенеттен басталып, барынша қарқынды өтетін мейлінше залалды құбылыс; әдетте нөсер жауындар әсерінен, кейде тау шатқалдарындағы қардың не мұздықтың жаппай еруінен туындап, шағын өзенше аңғарлары мен жылғалар бойын қуалай құлайды.
- Сел тасқыны құрамына қарай саз-балшықты, тастыбалшықты және сулы-тасты селдер болып үш түрге бөлінеді.
- Сел жолындағы борпылдақ шөгінділерді шайып, қатты тау жыныстарын бұзып, ағаштарды түбірімен қопарып, салмағы ондаған тонналық үйтастарды ағызып әкетеді. Сел Қазақстанның Іле Алатауы, Жетісу Алатауы, , Тарбағатай, Алтай тауларындағы Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Қаскелең, Есік, Талғар, , Сарқант, тағы басқа өзендердің алаптарында жиі болып тұратын табиғат құбылысы.
Сел болған жылдар
- 1887 жылы жер сілкіну әсерінен Алматы қаласында көлемі 440 млн. м3 болатын ірі тастарды ағызып әкелген күшті, лайлы сел болған.
- 1928 жылы қатты нөсер жауын салдарынан Іле Алатауының терістік беткейінде 20-дан астам сел болып өткен.
- Нөсер жауындардан соң 1921 жылы, 1941 жылы Кіші Алматы, 1950 жылы Үлкен Алматы, 1959 жылы.
- Текелі өзендерінде жойқын селдер болған.
Сел алдын алу
- 1963 жылы шілде айында бірнеше тәулікке созылған ыстық аптаптың әсерінен мұздық пен қардың мол еруінен Жарсай мұздығындағы көл суы ернеуінен асып, жарты сағат шамасында Есік көліне шамамен 6 млн. м3 лай мен тасты ағызып әкелді.
- Сел қаупі күшті өзендерге бөгеттер салу, каналдар қазу, ағаштар отырғызу және алдын-ала болжау, халыққа хабарлау жұмыстарын ұйымдастыру сел апатының зардабын кемітетін шаралар. Алматы қаласын сел апатынан қорғау үшін 1966 жылы дүние жүзінде алғаш рет тауды бағыттап қопару әдісімен Медеу бөгеті салынды. Ауданы 40 мың км2 жерге селге қарсы ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкциялық жұмыстар кешені жүргізілді. Селдің алдын алу мақсатында Қазақстанда “Қазселденқорғау” мекемесі құрылып, сел мониторингі ұйымдастырылған.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология—Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sel arabsha sajl zhojkyn taskyn tauly audandarda muzdyktardyn kardyn molsherden artyk eruinen noserli zhauyn shashyndardan zher silkinuden tau ozenderinin arnasynan asyp tasuynan yagni klimat ozgeruinen pajda bolatyn tabigattyn zhojkyn kubylysy Tas aralas saz balshyktardyn taudan tomen agyla kүlauymen sipattalatyn kenetten bastalyp barynsha karkyndy otetin mejlinshe zalaldy kubylys әdette noser zhauyndar әserinen kejde tau shatkaldaryndagy kardyn ne muzdyktyn zhappaj eruinen tuyndap shagyn ozenshe angarlary men zhylgalar bojyn kualaj kulajdy Sel taskyny kuramyna karaj saz balshykty tastybalshykty zhәne suly tasty selder bolyp үsh tүrge bolinedi Sel zholyndagy borpyldak shogindilerdi shajyp katty tau zhynystaryn buzyp agashtardy tүbirimen koparyp salmagy ondagan tonnalyk үjtastardy agyzyp әketedi Sel Қazakstannyn Ile Alatauy Zhetisu Alatauy Tarbagataj Altaj taularyndagy Үlken Almaty Kishi Almaty Қaskelen Esik Talgar Sarkant tagy baska ozenderdin alaptarynda zhii bolyp turatyn tabigat kubylysy Avstraliyadagy selFlorida many seli kazan ajy 2005 zhyl Sel bolgan zhyldar1887 zhyly zher silkinu әserinen Almaty kalasynda kolemi 440 mln m3 bolatyn iri tastardy agyzyp әkelgen kүshti lajly sel bolgan 1928 zhyly katty noser zhauyn saldarynan Ile Alatauynyn teristik betkejinde 20 dan astam sel bolyp otken Noser zhauyndardan son 1921 zhyly 1941 zhyly Kishi Almaty 1950 zhyly Үlken Almaty 1959 zhyly Tekeli ozenderinde zhojkyn selder bolgan Sel aldyn alu1963 zhyly shilde ajynda birneshe tәulikke sozylgan ystyk aptaptyn әserinen muzdyk pen kardyn mol eruinen Zharsaj muzdygyndagy kol suy erneuinen asyp zharty sagat shamasynda Esik koline shamamen 6 mln m3 laj men tasty agyzyp әkeldi Sel kaupi kүshti ozenderge bogetter salu kanaldar kazu agashtar otyrgyzu zhәne aldyn ala bolzhau halykka habarlau zhumystaryn ujymdastyru sel apatynyn zardabyn kemitetin sharalar Almaty kalasyn sel apatynan korgau үshin 1966 zhyly dүnie zhүzinde algash ret taudy bagyttap koparu әdisimen Medeu bogeti salyndy Audany 40 myn km2 zherge selge karsy gylymi zertteu zhobalau konstrukciyalyk zhumystar kesheni zhүrgizildi Seldin aldyn alu maksatynda Қazakstanda Қazseldenkorgau mekemesi kurylyp sel monitoringi ujymdastyrylgan DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geologiya Almaty Mektep baspasy 2003 ӀSVN 5 7667 8188 1 ӀSVN 9965 16 512 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet