Түркия (түр. Türkiye), ресми аталуы Түркия Республикасы (түр. Türkiye Cumhuriyeti) — Азия мен Еуропа құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан 37-ші орын алады (783,562 км²). Халық саны – 82 003 882 адам. Тәуелсіздігін 1923-ші жылы алған, астанасы Анкара қаласы. Осман империясының ыдырауының нәтижесінде пайда болды. Кіші Азия түбегінде орналасқан, оны Қара, Жерорта, Эгей мен Мәрмәр теңіздері жан-жақтан қоршайды. Шығысында Грузия, Әзірбайжан, Иранмен және Армениямен, батысында Болгариямен, Грекиямен, оңтүстігінде Ирак және Сириямен шекаралас.
Түркия Республикасы түр. Türkiye Cumhuriyeti | |||||
| |||||
Ұран: «Yurtta Barış, Dünyada Barış (қаз. «Жұртта бейбіт, Дүниеде бейбіт»)» | |||||
Әнұран: «İstiklâl Marşı» | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 29 қазан 1923 жыл | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | Түрік тілі | ||||
Елорда | Анкара | ||||
Ірі қалалары | Ыстанбұл, Анкара, Измир, Бурса, Адана, Газиантеп, Анталия, Кония | ||||
Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Президенті | Режеп Ердоған | ||||
Мемлекеттік діні | Зайырлы мемлекет | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 36-шы орын 783 356 км² 1,3 | ||||
Жұрты • Сарап (2018) • Тығыздығы | ▲ 82 003 882 адам (19-шы) 105 адам/км² (107-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▼ $2,274 трлн. $ (13-ші) ▼ 27,391 $ (45-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▼ 706,237 млрд. $ (17-ші) ▼ 8,507 $ (60-шы) | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,791 (жоғары) (64-ші) | ||||
Этнохороним | түрік, түріктер | ||||
Валютасы | Түрік лирасы (TRY, 949 коды) | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Әуе компаниясы | Turkish Airlines | ||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | TR | ||||
ХОК коды | TUR | ||||
Телефон коды | +90 | ||||
Уақыт белдеулері |
Географиясы
Географиялық орны, табиғат жағдайы. Түркия дүниенің екі бөлігінде орналасқан мемлекет. Жерінің 97 % -ы Азияда, ал 3 %-ы Еуропада жатыр. Батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жағалауын солтүстігінде Қара теңіз, батысында Эгей теңізі, оңтүстігінде Жерорта теңізі сулары шайып жатыр. Жағрафиялық орнының ерекшелігі - Еуропа мен Азия құрлықтарының тоғысқан жерінде орналасқандығы. Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-ында Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты.
Босфор, Дарданелл бұғаздары мен Мәрмәр теңізі халықаралық маңызы бар су жолдары. Босфор, Дарданелл бұғаздары тек Азия мен Еуропа арасындағы шекара емес, сонымен қатар Қара теңізді Дүниежүзілік мұхитпен жалғастырып жатқан су жолы жүйесі. Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде орналасқан. Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан.
Түркияның құрлықтағы шекарасының ұзындығы 618 км, шығысында Армения, Грузия, Әзірбайжан, Иранмен оңтүстігінде Ирак, Сириямен, батысында Грекия, Болгариямен, солтүстігінде Қара теңіз арқылы Румыния, Украина, Ресей Федерациясымен шектеседі.
Жер бедері
Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-дей үстіртті төбелі болып келеді. Азия бөлігін (Кіші азия немесе Анадолы) түгелдей Кіші азия таулы қыраты алып жатыр. Елде ойпатты жерлер аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында онша үлкен емес жерлерді қамтиды. Қара теңіз жағалауына қатарласа ұзындығы 1000 км-ге созылған Понти таулары алып жатыр. Понти тауларының орташа биіктігі 2500 м., шығысындағы Качкар тауының биіктігі 3931 м. жартасты болып келетін альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым-қатынасын қиындатады.
Түркияның оңтүстігінде Жерорта теңізі жағалауында Тавр күрделі тау жотасы орналасқан. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді.
Батыс Тавр таулары. Анталия бұғазы мен ойпатын доға тәрізді қоршап жатыр. Ең биік жері Бедағ (3086 м.) тауы. Тау жоталары арасында тұщы көлдерден Бейшехир, Эгридир, Сугла, ал тұзды көлдерден Аджиғөл, Ақшекер бар.
Орталық Тавр тау жоталары Батыс Тавр тауларына қарағанда жер бедері альпілік және биік болып келеді. Көптеген тау жоталарының биіктігі 3000 м-ден биік батысында Жерорта теңізіне жарасты болып құлай енеді. Мерсин тауының оңтүстігінде Адана аллювиальды ойпаты орналасқан.
Шығыс Тавр. Тау жоталары Мұрат өзені мен Ван көлінен Шығыс шекараға дейінгі аралықта жатыр. Осы аралықта Джило тау торабының биіктігі 4168 м. Тау жоталары Фыратт және Джиле өзендерінің аңғарымен тілімделген. Шығыс Таврдан оңтүстікке қарай кең алқапты Диярбақыр қазаншұңқыры алып жатыр. Шығыс Анадолының табиғаты әсем, теңіз деңгейінен 1720 м биіктікте Ван көлі орналасқан.
Елдің солтүстік шығысында Армения Республикасымен шекаралас ауданда Түркия Республикасының ең биік шыңы Үлкен Ағры тауы орналасқан. Ол сөнген жанартау, оның биіктігі 5165 м. Үлкен Ағры тауының қасында тағы бір сөнген жанартау Кіші Арғы 3925 м. орналасқан. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкінулер жиі болып тұрады.
Түрік территориясының максималды ұзындығы батыстан шығысқа қарай 1600 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км. Оны үш жағынан теңіздер шайып жатыр: солтүстігінде – Қара теңіз, батысында – Эгей теңізі, оңтүстігінде – Жерорта теңізі. Түркияның еуропалық және азиялық бөліктері бір-бірінен Қара теңізден Эгейге теңіз жолын құрайтын және Мәрмәр теңізін, Босфор мен Дарданеллді қамтитын су жүйесі арқылы бөлінген. Босфор мен Алтын мүйіздің оңтүстік бөлігінде (Мармара теңізі) әлемдегі ең әдемі қалалардың бірі және Түркияның ең көп халқы бар қала - Ыстамбұл (бұрынғы Константинополь) орналасқан.
Пайдалы қазбалары
Түркия жерінде 100-ден астам түрлі пайдалы қазбалар кездеседі. Олар: хром, мұнай, тас көмір және т.б. Елде темір, қорғасын, мырыш, сынап кендері көп. Тұз көлінде көп тұз өндіріледі.
Әлемдегі сынап қорының 25 пайызы Түркияға тиесілі.
Климаты
Түркия — Континентік климат белдеуінде орналасқан тау елі. Ел орталығында климат шұғыл-континенттік. Қыста суық болады, ал жазда ыстық. Тек қана теңіз жағалауында климат Субтропикалық болады. Жерорта мен Эгей теңіздерінде ауа райы өте ыстық болады. Осы аумақты Жерортатеңіздік климат белдеуі алып жатыр. Жаздын орташа температурасы + 29-31 С° құрайды. Қыста жауын-шашын көп жауады. Ауа температурасы +15 С°. Ашық күн болмайды. Ауасы салқын болуы мүмкін. Қар өте сирек жауады. Жерорта теңізі жағалауында орташа температура +18 С°. Эгей теңізінде ауа-райы салқын тек қана қыс айларында болады. Жазда өте ыстық. Орташа ылғалдылық 60% құрайды. Қара теңізде климат қоныржай-теңіздік. Мұнда көп жауын-шашын болады. Жазда ашық күн көп болады, ал қыста жиі-жиі жауын-шашын жауады. Оңтүстiк-шығысты Тропикалық климат белдеуі алып жатыр. Мұнда жауын-шашын өте аз жауады және жыл бойы ыстық болады.
Ішкі сулары
Түркияның жер бедерінің әр түрлі болуына байланысты ішкі сулары да әркелкі таралған.
Республика аумағында ішкі сулар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: өзендер, көлдер, жер асты суы, мұздықтар және бөгендер мен каналдар.
Өзендері
Түркия аумағында ірілі-ұсақты көп өзен бар. Олардың ішінде бір ғана өзеннің ( 1000 км-ден асады. Басқа өзендер: , , Мұрат, Қарасу, Тигр).
Республиканың барлық өзендері Қара теңізге және Эгей теңізіне құяды.
Көл мен бөгендері
Түркияда көлдер және бөгеттердiң жиыны орналасқан. Елдiң 11% аумағын көл және батпақтар алып жатыр. Бұл көлдердiң көпшiлiгi Мәрмәр және Жерорта теңiздері, Орталық және Шығыс Анадолы өлкелерінде жайғасқан. Ірі көлдері Ван (ұзындығы 119 км, аумағы 3755 ш.ш.), Тұз (80км, 1665 ш.ш.), Эгридир (50км, 482 ш.ш.), Бейшехир (45км,650 ш.ш.) және т. б.
Өсімдіктері мен жануарлары
Түркияда өсімдіктердің 6 700 түрі бар. Үштен екі түрі тек қана осы жерде өседі. Қара теңіз жағасында қалың орман өсіп тұр. Осы жерде Армян емені, сәнді үйеңкі және шамшат өседі. Жерорта теңіз жағасында бұта көп және жерортатеңіздік қарағайлар өседі. Ал грек жаңғағы, бадам және емен сирек кездеседі. Эгей теңізі жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өсіп тұр. Орталығында құрғақшылыққа төзімді бұталар мен ағаштар бар.
Елде жануарлардың көп түрі бар. Тау ормандарында марал, кербұғы, елік, жабайы шошқа, қабылан мен аюлар кездеседі. Далада бауырымен жорғалаушылар тіршілік етеді.
Тарихы
XI ғасырдың соңында Кіші Азия түбегіне Орта Азиядан оғыздардан тараған көшпенді селжұқ тайпалары кірді. Сол кездегі ірі, қуатты да оларға тойтарыс бере алмады. 1071 жылы Манцикерт (түрікше Маназкерт) маңындағы шайқаста селжұқтар византиялықтарды күйретті. Нәтижесінде селжұқтар олардың Кіші Азиядағы, Сирия мен Палестинадағы иеліктерін тартып алды.
Бірақ та Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Кіші Азияны қамтыған Селжұқ империясы біраздан кейін бірнеше бөлікке бөлінді. Оның Кіші Азиядағы бөлігі өзін Конья сұлтандығы деп жариялады, оның астанасы Конья (бұрынғы Иконий) қаласында болды. Крестшілердің жорықтарына, Кіші Азия мен Қиыр Шығыстың корольдіктеріне (Антиохия, Кіші Әрменстан, т.б.) тойтарыс бере алған Конья сұлтандығын 1318 жылда Хулагу хандығы құлатты.
Соған дейін, XII ғасырдың басында, Шыңғысханның және оның ұрпақтарының шабуылдарынан құтылып, Хорасаннан, Сырдария жағасынан Сүлеймен шахтың басшылығымен оғыздардан тараған тайпасы Арменияға, одан кейін, оның баласы Ертұғырыл бейдің кезінде Кіші Азияға көшіп кетті де, Конья сұлтаны Византиямен соғыста көмектесті, сондықтан ол оғыз қайыларына Ангора(Анкара) мен Брусса (Бурса) қалаларының арасындағы жерлерді берді.
Ертұғырылдың баласы Осман бей Византиямен күресте оның Кіші Азиядағы көптеген жерлерін тартып алды. Содан кейін, 1299 жылы Осман Конья сұлтандығынан тәуелсіздігін жариялап, Осман империясын құрды.
Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа материктерін жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түркия Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Оның құрылысында түріктермен қатар ағылшындар, немістер, жапондықтар еңбек етті.
Босфор бұғазының жарлауытты жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан. Ертеде Ыстамбұл Шығыс Рим империясының (Византияның) елордасы болған. Қала ол кезде Константинополь деп аталатын, 1453 жылы қаланы түріктер басып алып, жаңадан Ыстамбұл деп атаған. Генерал Мұстафа Кемал Ататүріктің басқаруымен түрік халқының ұлт – азаттық көтерілісі нәтижесінде (1918 – 1923 ж.) 1923 жылы қазанның 29-да Түркия Республикасы құрылып, Түркия Республикасының тұңғыш президенті болып Мұстафа Кемал Ататүрік сайланды.
Түркияның әкімшілік бөлінуі
Аудандар:
Ірі қалалар
Орыны | Қала | 1990 | 2000 | 2007 | 2008 | 2009 | Провинция |
1 | Ыстанбұл | 6 629 431 | 8 803 468 | 10 861 463 | 10 878 360 | 10 895 257 | |
2 | Анкара | 2 583 963 | 3 203 362 | 3 842 737 | 3 894 182 | 3 945 627 | |
3 | Измир | 1 758 780 | 2 232 265 | 2 644 531 | 2 672 126 | 2 699 721 | |
4 | Бурса | 834 576 | 1 194 687 | 1 537 040 | 1 589 530 | 1 642 020 | |
5 | Адана | 916 150 | 1 130 710 | 1 506 272 | 1 517 787 | 1 529 302 | Адана (ил) |
6 | Газиантеп | 603 434 | 853 513 | 1 192 023 | 1 235 815 | 1 279 607 | |
7 | Кония | 513 346 | 742 690 | 973 791 | 980 973 | 988 155 | |
8 | Анталия | 378 208 | 603 190 | 877 945 | 911 497 | 945 049 | Анталия (ил) |
9 | Кайсери | 425 776 | 536 392 | 775 594 | 781 119 | 786 644 | |
10 | Мерсин | 481 459 | 633 691 | 692 300 | 696 518 | 700 736 | |
11 | Ескишехир | 413 082 | 482 793 | 581 408 | 599 796 | 618 184 | |
12 | Диярбакыр | 373 810 | 545 963 | 613 332 | 613 821 | 614 310 | |
13 | 237 918 | 357 557 | 465 947 | 479 381 | 492 815 | Денизли (ил) | |
14 | Шанлыурфа | 276 528 | 385 588 | 472 238 | 468 993 | 465 748 | |
15 | Самсун | 322 982 | 388 509 | 459 781 | 461 640 | 463 499 | |
16 | 70 280 | 148 981 | 335 316 | 373 017 | 410 718 | ||
17 | 270 412 | 381 081 | 419 212 | 411 181 | 403 150 | ||
18 | 272 039 | 283 752 | 382 226 | 390 624 | 399 022 | ||
19 | 228 129 | 326 198 | 380 805 | 385 672 | 390 539 | ||
20 | 242 391 | 361 235 | 361 160 | 359 752 | 358 344 | ||
21 | Ван | 155 623 | 284 464 | 331 986 | 342 139 | 352 292 | |
22 | 204 603 | 266 495 | 319 381 | 312 584 | 305 787 | ||
23 | 147 347 | 246 678 | 293 024 | 298 342 | 303 660 | Батман (ил) | |
24 | 82 298 | 175 700 | 272 758 | 282 026 | 291 294 | ||
25 | Измит | 190 741 | 195 699 | 285 470 | 287 970 | 290 470 | |
26 | Сивас | 223 115 | 251 776 | 294 402 | 288 693 | 282 984 | |
27 | 159 116 | 253 487 | 270 614 | 274 271 | 277 928 | ||
28 | Маниса | 158 928 | 214 949 | 281 890 | 278 967 | 276 044 | |
29 | 170 589 | 215 436 | 241 404 | 247 072 | 252 740 | Балыкесир (ил) | |
30 | 46 013 | 144 351 | 223 755 | 227 602 | 231 449 | ||
31 | 187 508 | 216 382 | 229 921 | 228 471 | 227 021 | ||
32 | Трабзон | 161 886 | 214 949 | 230 693 | 220 860 | 211 027 | |
33 | 116 810 | 161 321 | 202 322 | 206 572 | 210 822 | Чорум (ил) | |
34 | 74 681 | 141 525 | 190 792 | 200 577 | 210 362 | ||
35 | 10 958 | 68 150 | 166 905 | 185 626 | 204 347 | ||
36 | Османие | 122 307 | 173 977 | 180 477 | 189 112 | 197 747 | |
37 | 100 045 | 178 538 | 191 627 | 193 250 | 194 873 | Адыяман (ил) | |
38 | 130 944 | 166 665 | 212 934 | 202 118 | 191 302 | ||
39 | 185 431 | 205 078 | 193 526 | 192 341 | 191 156 | ||
40 | Антакия | 123 871 | 144 910 | 186 243 | 188 310 | 190 377 | |
41 | 15 202 | 97 985 | 186 789 | 185 633 | 184 477 | ||
42 | 54 475 | 97 615 | 144 666 | 163 140 | 181 614 | ||
43 | Искендерун | 154 807 | 159 149 | 177 294 | 176 374 | 175 454 | |
44 | Айдын | 107 011 | 143 267 | 168 216 | 171 242 | 174 268 | |
45 | Ушак | 105 270 | 137 001 | 172 709 | 173 053 | 173 397 | |
46 | 42 749 | 98 930 | 141 143 | 156 333 | 171 523 | ||
47 | 90 698 | 129 949 | 153 570 | 161 323 | 169 076 | ||
48 | Ыспарта | 112 117 | 148 496 | 184 735 | 175 815 | 166 895 | |
49 | Афионкарахисар | 95 643 | 128 516 | 159 967 | 163 207 | 166 447 | |
50 | 73 258 | 119 710 | 154 698 | 158 575 | 162 452 |
Саясаты
1923-2018 жылдар аралығында Түркия парламенттік өкілетті демократиялы ел болды. Президенттік жүйе 2017 жылы референдумда қабылданды; жаңа жүйе 2018 жылы өтетін президенттік сайлаудан бастап күшіне енді және президентке атқарушы билікке толық бақылау береді, соның ішінде жарлықтар шығару, өзінің кабинетін тағайындау, бюджет құру, Парламентті тарату, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау, шенеуніктер мен соттарды тағайындау. Премьер-министрдің лауазымы жойылып, оның өкілеттіктері (Министрлер Кабинетінің өкілеттіктерімен бірге) президентке берілді, ол мемлекет басшысы болып табылады және тікелей сайлау арқылы бес жылға сайланады. Режеп Тайып Ердоған — тікелей дауыс беру арқылы сайланған тұңғыш президент. Түркия Конституциясы елдің құқықтық базасын реттейді. Онда Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаттары баяндалады және Түркия біртұтас орталықтандырылған мемлекет ретінде жарияланады.
Атқарушы билікті президент жүзеге асырады, ал заң шығарушы билік Түркияның Ұлы Ұлттық жиналысы деп аталатын бір палаталы парламентке тиесілі. Сот билігі номиналды түрде атқарушы және заң шығарушы билікке тәуелсіз, бірақ 2007, 2010 және 2017 жылдардағы референдумдардан кейін күшіне енген конституциялық өзгерістер Президент пен билеуші партияға судьялар мен прокурорларды тағайындау немесе қызметінен босату туралы кең өкілеттіктер берді. Конституциялық сотқа заңдар мен жарлықтардың Конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау тапсырылды. Мемлекеттік Кеңес әкімшілік істер бойынша соңғы сатыдағы трибунал, ал басқалары үшін Жоғарғы апелляциялық сот.
Екі жыныстың да жалпыға бірдей сайлау құқығы бүкіл Түркияда 1933 жылдан бастап және көптеген елдерден бұрын қолданылып келеді және 18 жасқа толған әрбір түрік азаматы дауыс беруге құқылы. Партиялық тізім бойынша 85 сайлау округінен пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша төрт жылға сайланатын 600 парламент мүшелері бар. Конституциялық Сот антисекулярлық немесе сепаратистік деп санайтын саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан айыруы немесе олардың өмір сүруіне мүлде тыйым сала алады. Сайлау шегі — дауыстардың он пайызын құрайды.
Ататүрік реформаларының жақтаушылары исламшылдардан ерекшеленетін деп аталады, олар діннің заң шығарудағы, білім берудегі және қоғамдық өмірдегі рөліне қатысты екі түрлі пікірді білдіреді. Кемалистік көзқарас мемлекеттің экономикаға, білімге және басқа да мемлекеттік қызметтерге араласу қажеттілігін сақтай отырып, зайырлы конституциясы және батыстық мәдениеті бар демократия нысанын қолдайды. 1923 жылы республика ретінде құрылғаннан бері Түркия күшті дәстүрін қалыптастырды. Алайда, 1980-ші жылдардан бастап табыстардың теңсіздігі және таптардың айырмашылығы сияқты мәселелер исламизмнің пайда болуына алып келді, бұл қозғалыс үкіметтің саясатындағы дін үшін үлкен рөлді қолдайды және теория жүзінде билік, қауымдық ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік міндеттерін қолдайды; дегенмен, іс жүзінде туындаған нәрсеге жиі дау туындайды. Режеп Тайып Ердоған мен АКП кезіндегі Түркия барған сайын авторитарлы ел ретінде сипатталады.
Заң
Түркияның сот жүйесі континенталды Еуропа жүйесімен толығымен біріктірілген. Мысалы, Түркияның Азаматтық кодексі негізінен Швейцарияның Азаматтық кодексі мен міндеттемелер кодексінің және Германияның Сауда кодексінің элементтерін қосу арқылы өзгертілді. Әкімшілік кодекстің француздық, ал Қылмыстық кодекстің итальяндық аналогымен ұқсастықтары бар.
Түркия билікті бөлу принципін қабылдады. Осы қағидаға сәйкес, сот билігін түрік ұлтының атынан тәуелсіз соттар жүзеге асырады. Соттардың тәуелсіздігі мен ұйымдастырылуы, судьялар мен прокурорлардың қызмет ету мерзімінің қауіпсіздігі, судьялар мен прокурорлардың кәсібі, судьялар мен мемлекеттік айыптаушылардың, әскери соттардың және олардың ұйымдарының қадағалауы, жоғары соттардың өкілеттіктері мен міндеттері Түркия Конституциясымен реттеледі.
Түркия Конституциясының 142-бабына сәйкес соттардың ұйымдастырылуы, міндеттері мен юрисдикциясы, олардың функциялары мен сот процедуралары заңмен реттеледі. Жоғарыда аталған түрік конституциясы мен онымен байланысты заңдарға сәйкес Түркиядағы сот жүйесін үш негізгі санат бойынша жіктеуге болады: сот, әкімшілік сот және әскери сот. Әр санатқа бірінші сатыдағы соттар мен жоғары соттар кіреді. Сонымен қатар, Юрисдикциялық даулар соты бір сот жүйесінің құзырына жататын дәрежеге жатқызуға болмайтын істер бойынша шешім шығарады.
Түркиядағы құқық қорғау қызметін бірнеше департаменттер (мысалы, Бас қауіпсіздік басқармасы және Жандармерия бас қолбасшылығы) және мекемелер жүзеге асырады, олардың барлығы Түркия президентінің немесе көбіне Ішкі істер министрінің басшылығымен әрекет етеді. Әділет министрлігі жариялаған сандарға сәйкес 2008 жылдың қараша айындағы түрік түрмелерінде 100000 адам бар, бұл 2000 жылдан екі есеге өскен.
AKP мен Ердоған басқарған жылдары, атап айтқанда 2013 жылдан бастап, судьялар мен прокурорларды жоғарылатуға және олардың қоғамдық парызды орындауға саяси араласуына байланысты түрік сот жүйесінің тәуелсіздігі мен тұтастығына Түркияда және одан тыс жерлерде институттар, парламентшілер мен журналистер күмән туғызатын болды. Түркияның Еуропалық Комиссиясының 2015 жылғы баяндамасында "сот жүйесінің тәуелсіздігі мен биліктің бөліну принципін құрметтеу бұзылып, судьялар мен прокурорлар қатты саяси қысымға ұшырады" делінген.
Шетелдік қатынастар
Түркия Біріккен Ұлттар Ұйымы (1945), ЭЫДҰ (1961), ИӘҰ (1969), ЕҚЫҰ (1973), ЭКО (1985), (1992), (1997) және Үлкен жиырмалықтың негізін қалаушы мүшесі болып табылады (1999). Түркия 1951–1952, 1954–1955, 1961 және 2009–2010 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі болды. 2012 жылы Түркия ШЫҰ-ның диалог бойынша серіктесі болды, ал 2013 жылы АЫД мүшесі болды.
Дәстүрлі батыстық бағытына сәйкес Еуропамен қарым-қатынас әрдайым түрік сыртқы саясатының орталық бөлігі болды. Түркия 1950 жылы Еуропа Кеңесінің алғашқы мүшелерінің бірі болды, 1959 жылы ЕЭК қауымдастық мүшелігіне (Еуропалық Одақтың негізін қалаушы) қатысуға өтініш берді және 1963 жылы қауымдастырылған мүше болды. Онжылдықтардағы саяси келіссөздерден кейін Түркия толық мүшелікке өтініш білдірді ЕЭК 1987 ж., қауымдастырылған мүшесі болды, 1992 ж. ЕО Кедендік одағына кірді және ЕО-мен 2005 ж. бастап ресми түрде қосылу туралы келіссөздер жүргізді. Түркияның кипрлық дауда Солтүстік Кипрды қолдауы Түркияның ЕО-мен қарым-қатынасын қиындатады және елдің ЕО-ға кіруге өтінімі үшін басты кедергі болып қалады.
Түркияның сыртқы саясатының басқа анықтаушы аспектісі елдің АҚШ-пен бұрыннан келе жатқан стратегиялық одақтастығы болды. 1947 жылғы Американың қырғи қабақ соғысы кезінде Түркия мен Грекияның қауіпсіздігіне кепілдік беру ниетін тұжырымдап, нәтижесінде АҚШ-тың ауқымды әскери және экономикалық қолдауы болды. 1948 жылы екі ел де Еуропа экономикасын қалпына келтіру бойынша Маршалл жоспарына және ЕЭЫДҰ-ға енгізілді. Қырғи қабақ соғыс кезінде Кеңес Одағы тарапынан туындаған ортақ қауіп Түркияның 1952 жылы НАТО-ға мүшелігіне әкеліп, АҚШ-пен тығыз екіжақты қатынастарды қамтамасыз етті. Кейіннен Түркия Америка Құрама Штаттарының саяси, экономикалық және дипломатиялық қолдауынан, оның ішінде Еуропалық Одаққа кіру сияқты маңызды мәселелерден пайда көрді. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Түркияның геостратегиялық маңызы Таяу Шығысқа, Кавказға және Балқан түбегіне жақын болуға бағытталды.
1991 жылы Түркия ортақ мәдени және тілдік мұрамен бөлісетін Кеңес Одағының түркі мемлекеттерінің тәуелсіздігі Түркияға өзінің экономикалық және саяси қатынастарын Орталық Азияға тереңдетуге мүмкіндік берді, бұл Әзірбайжандағы Бакуден Түркиядағы Джейхан портына мұнай мен табиғи газдың миллиардтаған долларлық құбырын салуды аяқтауға мүмкіндік берді. Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры Түркияның Каспий теңізі бассейнінен Еуропаға дейінгі энергетикалық құбырға айналу жөніндегі сыртқы саяси стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Алайда 1993 жылы Түркия Бірінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға (Кавказ аймағындағы түркі мемлекеті) қолдау көрсетіп, Армениямен өзінің құрлықтағы шекарасын жауып тастады және ол жабық күйінде қалып отыр. Армения өз кезегінде 2020 жылы Таулы Қарабақ соғыстан кейін Түркияға сауда санкцияларын енгізді. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Түркияның қақтығыста Әзірбайжанды қолдауы салдарынан Түркиядан импорттауға тыйым салынды.
AKP үкіметі кезінде Түркияның ықпалы Таяу Шығыстың бұрынғы Осман территорияларында және Балқанда "стратегиялық тереңдік" доктринасына негізделген ( Түркияның аймақтық сыртқы саясат мәселелеріне көбірек қатысуын анықтау үшін ұсынған терминология), деп те аталады. 2010 жылғы желтоқсандағы Араб көктемінен кейін AKP үкіметінің зардап шеккен елдердегі кейбір саяси оппозициялық топтарды қолдау жөніндегі таңдауы кейбір араб мемлекеттерімен шиеленіске әкелді, мысалы, Сирияда азаматтық соғыс басталғаннан бері Түркиямен көршілес Сирия және президент Мұхаммед Мурси биліктен тайдырылғаннан кейінгі Египет.
2021 жылы Түркияның Сирияда да, Египетте де елшісі жоқ. 2010 жылы Газадағы флотилия шабуылынан кейін Израильмен дипломатиялық қатынастар үзілді, бірақ 2016 жылдың маусымында келісім жасалғаннан кейін қалыпқа келтірілді. Бұл саяси алауыздықтар жақында бай табиғи газ кен орындары табылған Шығыс Жерорта теңізінде бірнеше одақтастарымен Түркияны қалдырды; бұрынғы сыртқы істер министрі (кейін премьер-министр) Ахмет Давутоғлұ өзінің «көршілермен нөлдік проблемалар» сыртқы саясат доктринасында қойған бастапқы мақсаттарынан күрт айырмашылығы бар. 2015 жылы Түркия, Сауд Арабиясы мен Катар Сирия президенті Башар әл-Асадқа қарсы «стратегиялық одақ» құрды. Алайда 2016 жылы Ресеймен жақындағаннан кейін Түркия Сириядағы қақтығысты шешуге қатысты ұстанымын қайта қарады. 2018 жылдың қаңтарында түрік әскерилері мен Түркия қолдаушы күштер, соның ішінде Еркін Сирия армиясы мен Ахрар аш-Шам, Сирияға АҚШ-тың қолдауындағы YPG-ді Африн анклавынан ығыстыруға бағытталған интервенцияны бастады. 2020 жылы Түркия ГНА-ның өтініші бойынша Ливияға ашық түрде араласты. Түркияның Грекиямен және Кипрмен теңіз шекаралары және Жерорта теңізінің шығысында бұрғылау құқығы туралы талас бар. Түркия Ливиядағы Триполиде орналасқан Ұлттық келісім үкіметін (GNA) мойындайды және қолдайды, оны 2014 жылдан бері азаматтық соғысқа ұшырады.
Қарулы күштері
Толық мақаласы: Түрік қарулы күштері
Тағы қараңыз:
Түрік қарулы күштері құрлық, әскери-теңіз күштері мен әскери-әуе күштерінен тұрады. Жандармерия мен жағалау күзеті ішкі істер органдарының бөлігі ретінде бейбіт уақытта жұмыс істейді, дегенмен олар соғыс уақытында сәйкесінше Армия мен Әскери-теңіз күштерінің қолбасшылығына бағынады, бұл кезде олар ішкі құқық қорғау және әскери функцияларға ие. Бас штабтың бастығын Президент тағайындайды. Министрлер кеңесі Парламент алдында ұлттық қауіпсіздік және қарулы күштердің елді қорғауға лайықты дайындығы мәселелеріне жауап береді. Алайда, соғыс жариялау және түрік қарулы күштерін шетелдерге орналастыру немесе шетелдік қарулы күштердің Түркияда орналасуына рұқсат беру тек парламентте.
Түркияның жыл сайынғы ер азаматы, әйтпесе әскери қызметке құқығы жоқ, білімі мен жұмыс орнына байланысты үш аптадан бір жылға дейінгі мерзім ішінде қарулы күштерде қызмет етуге міндетті. Түркия ар-ожданға байланысты әскери қызметтен бас тартуды мойындамайды және әскери қызметке азаматтық балама ұсынбайды.
Түркия НАТО-дағы ең үлкен әскери күшке АҚШ-тың Қарулы Күштерінен кейінгі екінші орында тұр, ол НАТО-ның 2011 жылғы бағалауы бойынша шамамен 495000 орналастырылатын күшке ие. Түркия — Бельгия, Германия, Италия және Нидерландпен бірге одақтастықтың ядролық бөлісу саясатының бөлігі болып табылатын НАТО-ға мүше бес елдің бірі. Жалпы алғанда, 90 бар, олардың 40-ы ядролық қақтығыс жағдайында Түрік әуе күштерін пайдалануға бөлінген, бірақ оларды қолдану НАТО-ның мақұлдауын қажет етеді.
Түркия Корея соғысынан кейін БҰҰ мен НАТО жанындағы халықаралық миссияларда, соның ішінде Сомали, Югославия мен бітімгершілік миссияларында күштерін сақтап келеді. Түркия Бірінші Парсы шығанағы соғысында коалиция күштерін қолдады. Түркия қарулы күштері халықаралық қауіпсіздік күштеріне, Косово Күштеріне, Еурокорпустарға және ЕО әскери топтарына әскери персонал ұсынады. 1974 жылдан бастап Солтүстік Кипрде Түркияның 36000 әскері тұрады. Соңғы жылдары Түркия Ирактың солтүстігіндегі күштері мен Сомали Қарулы Күштеріне қауіпсіздік пен дайындық кезінде көмектесті. Албания, Ирак, Катар және Сомалиде түрік қарулы күштерінің шетелдегі әскери базалары бар.
Экономикасы
Түркия — номиналды ЖІӨ бойынша әлемде жиырмасыншы және АҚТ бойынша он бірінші орында тұрған, табысы орташадан жоғары экономикасы бар жаңа индустриялы ел. Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша АҚТ бойынша Түркияның жан басына шаққандағы ЖІӨ-і 2021 жылы 32278 долларды құрайды, ал 2018 жылы түріктердің шамамен 14,4% -ы ұлттық кедейлік шегінен төмен өмір сүрген. Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша Түркиядағы жұмыссыздық 2019 жылы 13,6% құрады, ал Түркиядағы орта тап халқы 1993 - 2010 жылдар аралығында 18% - дан 41% - ға дейін өсті. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Түркиядағы сыртқы резервтер 51 миллиард долларды құрайды. 1995 жылы тарифтік ставкаларды кеңінен ырықтандыруға әкелді және Түркияның сыртқы сауда саясатының маңызды тіректерінің бірін құрады.
айтарлықтай ауқымды және 2015 жылы 1,3 миллионнан астам моторлы көлік шығарды, бұл әлемдегі ең ірі 14-ші өндіруші болып табылады. Түрік 10000 -қа дейінгі химиялық және шығарумен қатар, олардың мега яхталары да өте танымал. және сияқты түрік брендтері Еуропадағы тұрмыстық электроника мен тұрмыстық техниканың ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және осы салаларға қатысты жаңа технологияларға зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты қаражат салады.
Түрік экономикасының басқа маңызды салалары — банк, құрылыс, тұрмыстық техника, электроника, тоқыма, мұнай өңдеу, мұнай-химия өнімдері, тамақ, тау-кен, темір және болат, машина жасау. Алайда, ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтылғандардың төрттен бірін құраған. 2004 жылы жалпы қолда бар кірістің 46 пайызын кіріс алушылардың 20 пайызы алады деп есептеген, ал ең төменгі 20 пайызы 6 пайызын ғана алған.
Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) 2012 жылы 8,3 миллиард долларды құрады, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15 миллиард долларға дейін өседі деп күтілді. 2016 жылғы экономикалық дағдарыста AKP үкіметі кезінде 2002 жылдан бастап инвестицияға тартылған үлкен қарыздар тұрақты экономикалық өсуге салғаннан гөрі негізінен құрылыста жұмсалған болып шықты. Түркияның жалпы сыртқы қарызы 2017 жылдың желтоқсан айының соңында 453,2 миллиард долларға жетті. Түркияның жылдық есеп айырысу тапшылығы 2017 жылғы желтоқсанның аяғында 47,3 миллиард долларды құрады, бұл өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 33,1 миллиард долларды құрады. Carbon Tracker-дің айтуынша, 2020 жылы Түркияда көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салу үшін ақша ысырап болды. Халықаралық энергетикалық агенттіктің басшысы Фатих Бирол қазба отынына субсидиялар, мысалы денсаулық сақтау жүйесіне бағытталуы керек деді. Қазба отынын субсидиялар ХХІ ғасырдың алғашқы екі он жылдығында ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрады және таза энергия субсидиясынан асып түсті. 2018 жылы қазба отынын тұтынудың сыртқы шығындары ЖІӨ-нің 1,5% -на тең деп бағаланды. 2020 жылы Еуропа қайта құру және даму банкі көмірден әділ көшуді қолдауға ұсыныс жасады.
Туризм
ХХІ ғасырда Түркиядағы туризм жыл сайын артты және экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта Түркия мәдениет және туризм министрлігі Turkey Home (Түркия үйі) жобасы аясында түрік туризмін насихаттайды. Түркия соңғы жылдары Еуропадан, әсіресе Германия мен Ресейден келетін шетелдік туристердің ең жоғары пайызымен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. 2019 жылы Түркия халықаралық туристік келушілер саны бойынша иеленді, елге 51,2 миллион шетелдік турист келді. Түркияда ЮНЕСКО-ның 17 Әлемдік мұрасы және бар.
Түркияда туристік сервис өте жақсы дамыған. Елде көп теңіздік курорттар мен көз тартарлық орындар бар. Ең әйгілі орындар. Олар:
- Ыстанбұл — (түр. Istanbul) - Ислам мен Византиялық мәдениет мұралары.
- Каппадокия — (түр. Kappadokya) -Түркияның ең ғажап жері. Каппадокия - бұл табиғи мұраларға бай өлке.
- Эгей теңізі — (түр. Ege denizi) - Антикалық мұралары және қираған көнегрекиялықтар мен римдік ескі қалалар.
- Жерорта теңізі — (түр. Ak deniz) - Теңіздік курорттар Түркияның оңтүстік жағасы.
және т.б
Демография
Түркияның мекен-жайға негізделген халықты тіркеу жүйесінің мәліметтері бойынша, 2011 жылы елдегі халық саны 74,7 миллион адамды құрады, олардың төрттен үш бөлігі ірі және шағын қалаларда тұрды. 2011 жылғы есеп бойынша, халық саны жыл сайын 1,35 пайызға өсуде. Түркияның орташа квадрат метріне 97 адамнан келеді. 15-64 жас аралығындағы адамдар жалпы халықтың 67,4 пайызын құрайды; 0–14 аралығындағы жас тобы 25,3 пайызға сәйкес келеді; 65 жастан асқан қарт адамдар 7,3 пайызды құрайды.
66-бабы "түрік" сөзін "түрік мемлекетімен байланысты кез-келген адам" деп анықтайды; сондықтан "түрік" терминін Түркия азаматы ретінде заңды қолдану этникалық анықтамадан өзгеше. Алайда ел азаматтарының шамамен 70-80 пайызы этникалық түріктер. Түркияда ең аз дегенде 47 этностың өкілі бар деп есептеледі. Халықтың этникалық құрамы туралы сенімді мәліметтер жоқ, өйткені түріктердің санақ көрсеткіштері этникалық статистиканы қамтымайды.
Күрдтер - түрікке жатпайтын ең ірі этнос, бұл халықтың 12-25 пайызының арасында. Нақты сан дау тақырыбы болып қалады; Сервет Мутлудың айтуынша, «көбінесе бұл бағалаулар ғылыми фактілер мен эрудициялардан гөрі күрдшіл немесе түрікшіл жанашырлық пен көзқарасты көрсетеді». Мутлудың 1990 жылғы зерттеуінде күрдтер халықтың шамамен 12 пайызын құраса, Мехрдад Изади бұл көрсеткішті 25 пайызға орналастырды. , , , , Диярбакыр, , , Ығдыр, , Муш, Сиирт, , Тунджели және Ван провинцияларында күрдтер көпшілікті құрайды; көпшілік (47%); және үлкен азшылық (20%). Сонымен қатар, ішкі көші-қонға байланысты күрдтердің диаспоралық қауымдастықтары Түркияның орталық және батысындағы барлық ірі қалаларда бар. Стамбулда шамамен үш миллион күрд бар, бұл оны әлемдегі ең үлкен күрд халқы тұратын қалаға айналдырады. Күрд емес азшылықтар халықтың шамамен 7–12 пайызын құрайды деп саналады.
Лозанна келісімінде мойындалған үш «мұсылман емес» азшылық топтары армяндар, гректер және еврейлер болды. Басқа этникалық топтарға албандар, арабтар, ассириялықтар, босниялықтар, черкестер, грузиндер, , және сығандар жатады. Сондай-ақ, Түркия тұратын мұсылман қауымының отаны болып табылады.
2011 жылы Сирияда азаматтық соғыс басталғанға дейін саны 1 миллионнан 2 миллионнан асқан. 2020 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Түркияда 3,6 миллион сириялық босқындар бар, олар негізінен арабтар, олардың қатарында сириялық күрдтер, сириялық түрікмендер және Сирияның басқа да этникалық топтары бар. Олардың басым көпшілігі уақытша тұруға рұқсаты бар Түркияда тұрады. Түркия үкіметі қосылған босқындарға Түркия азаматтығын берді.
Қызықты мәліметтер
- Түркияның бастамасымен ЮНЕСКО Әлем Мәдени мұрасы тізіміне 1982 жылдан бері Ыстамбұлдың тарихи жерлері, Сафранболу қаласы, Хаттушаш Хэт астанасы, Немрут тауы, Ксантос Летон, Дивриги Ұлы мешіті мен емханасы, Троя ежелгі қаласы, Памуккале Хиераполис, Гөреме Ұлттық саябағы мен Каппадокия алынған болатын.
- Ыстанбұл — бұл екі құрлықтың, Еуропа мен Азияның арасында орналасқан жалғыз қала. Мыңдаған жылдар бойы Ыстамбұл тарихтағы үш империяның астанасы болды. Олар: Рим, Византия және Осман империялары. Көптеген археологтар мен інжілшілтер Нұх пайғамбардың кемесi Шығыс Түркиядағы Арарат тауында қалған деп есептейді. Әлемдегі барлық орман жаңғағының 70%-ын Түркия өндіреді. Хазіреті Мария өмірінің соңғы жылдарын Түркияда өткізді.
Галерея
-
- Анытқабір
-
- Анкара мешіті
- Этнография
-
- Измир
-
- Көше
-
-
-
-
- Түрік кофе
- қаласы
- Каппадокия қаласы
- Каппадокияның ландшафты
-
- Дәруіштер
- Ыстанбұл университеті
Дереккөздер
- The Results of Address Based Population Registration System, 2018. Turkish Statistical Institute.
- Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015. Turkish Statistical Institute.
- World Economic Outlook Database, April 2019. International Monetary Fund.
- 2018 Human Development Report.
- Turkish Legal System.
- The Judicial System of Turkey. Ministry of Justice.
- General Directorate of Judicial Records.
- European Commission: Turkey 2015 report. European Commission (10 November 2015).
- European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey. European Parliament (14 April 2016).
- Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption. Transparency International (7 April 2016).
- "As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech". Newsweek. 6 July 2016. http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859. Retrieved 6 July 2016.
- Turkey's Relations with NATO.
- Yaşar Yakış On Relations between Turkey and Egypt. Turkish Weekly (29 September 2014).
- Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings, BBC News, BBC (27 June 2016).
- Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island (29 October 2014).
- Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation (8 November 2014).
- Policy of Zero Problems with our Neighbors. Turkish Ministry of Foreign Affairs.
- Piotr Zalewsky (22 August 2013). "How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends". Foreign Policy. https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/. Retrieved 19 November 2014.
- Mark Lowen. Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation, BBC News, BBC (20 November 2014).
- Gareth Porter. Gulf allies and 'Army of Conquest' (28 May 2015).
- Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan', BBC News, BBC (28 December 2016).
- Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says. CNN (28 December 2016).
- How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US. CNN (30 December 2016).
- "Kurdish fighters join Turkey's Afrin operation". Al-Monitor. 16 February 2018.
- "Recep Tayyip Erdogan vows to 'drown' Syrian Kurdish force set up by US". The Independent. 15 January 2018.
- "Turkey to U.S.: End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation". Reuters. 25 January 2018.
- Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya?, Forbes (9 July 2020).
- Cyprus: EU 'appeasement' of Turkey in exploration row will go nowhere, Reuters (17 August 2020).
- Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims, Deutsche Welle (5 September 2020).
- Turkish General Staff Turkish Armed Forces Defense Organization. Turkish Armed Forces (2006).
- Anıl Şahin Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması. SavunmaSanayiST.com (14 February 2019).
- Ahmet Doğan TCG Trakya ne zaman bitecek?. DenizHaber.com (9 November 2019).
- Turkey to open its largest military base in Somalia. TRT World (30 September 2017).
- Қайнар көз
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 39 03 00 s e 34 57 00 sh b 39 05000 s e 34 95000 sh b 39 05000 34 95000 G O Ya Tүrkiya tүr Turkiye resmi ataluy Tүrkiya Respublikasy tүr Turkiye Cumhuriyeti Aziya men Europa kurlyktarynda ornalaskan memleket Zher kolemi zhagynan 37 shi oryn alady 783 562 km Halyk sany 82 003 882 adam Tәuelsizdigin 1923 shi zhyly algan astanasy Ankara kalasy Osman imperiyasynyn ydyrauynyn nәtizhesinde pajda boldy Kishi Aziya tүbeginde ornalaskan ony Қara Zherorta Egej men Mәrmәr tenizderi zhan zhaktan korshajdy Shygysynda Gruziya Әzirbajzhan Iranmen zhәne Armeniyamen batysynda Bolgariyamen Grekiyamen ontүstiginde Irak zhәne Siriyamen shekaralas Tүrkiya Respublikasy tүr Turkiye CumhuriyetiBajrakҰran Yurtta Baris Dunyada Baris kaz Zhurtta bejbit Dүniede bejbit Әnuran Istiklal Marsi TarihyTәuelsizdik kүni 29 kazan 1923 zhylMemlekettik kurylymyResmi tili Tүrik tiliElorda AnkaraIri kalalary Ystanbul Ankara Izmir Bursa Adana Gaziantep Antaliya KoniyaҮkimet tүri Prezidenttik respublikaPrezidenti Rezhep ErdoganMemlekettik dini Zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 36 shy oryn 783 356 km 1 3Zhurty Sarap 2018 Tygyzdygy 82 003 882 adam 19 shy 105 adam km 107 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 2 274 trln 13 shi 27 391 45 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 706 237 mlrd 17 shi 8 507 60 shy ADI 2017 0 791 zhogary 64 shi Etnohoronim tүrik tүrikterValyutasy Tүrik lirasy TRY 949 kody Қosymsha mәlimetterӘue kompaniyasy Turkish AirlinesInternet үjshigiISO kody TRHOK kody TURTelefon kody 90Uakyt beldeuleriGeografiyasyTүrkiya garyshtan korinisiTavr taulary Geografiyalyk orny tabigat zhagdajy Tүrkiya dүnienin eki boliginde ornalaskan memleket Zherinin 97 y Aziyada al 3 y Europada zhatyr Batysy men shygysy 1600 km ge soltүstigi men ontүstigi 550 km ge sozylgan Zhagalauyn soltүstiginde Қara teniz batysynda Egej tenizi ontүstiginde Zherorta tenizi sulary shajyp zhatyr Zhagrafiyalyk ornynyn ereksheligi Europa men Aziya kurlyktarynyn togyskan zherinde ornalaskandygy Bosfor bugazy үstinde salyngan kopir Aziya men Europa kurlyktaryn zhalgastyryp tur Kopir 1973 zhyly kazan ajynyn 30 ynda Tүrkiya Respublikasynyn 50 zhyldyk kurmetine ashylgan Ұzyndygy 1074 m biiktigi 64 m Onyn kurylysynda tүriktermen katar agylshyndar nemister zhapondyktar enbek etti Қazir bul kopir zhana Tүrkiyanyn nyshany siyakty Bosfor Dardanell bugazdary men Mәrmәr tenizi halykaralyk manyzy bar su zholdary Bosfor Dardanell bugazdary tek Aziya men Europa arasyndagy shekara emes sonymen katar Қara tenizdi Dүniezhүzilik muhitpen zhalgastyryp zhatkan su zholy zhүjesi Tүrkiyanyn Anadoly dep atalatyn boligi Kishi Aziya tүbeginde kalgan boligi Europanyn Balkan tүbeginde ornalaskan Bosfor bugazynyn zharlauytty zhagalaularynda Tүrkiyanyn үlken iri portty kalasy Ystambul ornalaskan Tүrkiyanyn kurlyktagy shekarasynyn uzyndygy 618 km shygysynda Armeniya Gruziya Әzirbajzhan Iranmen ontүstiginde Irak Siriyamen batysynda Grekiya Bolgariyamen soltүstiginde Қara teniz arkyly Rumyniya Ukraina Resej Federaciyasymen shektesedi Zher bederiTүrkiyanyn Europadagy Shygys Frakiya nemese Rumeslej dep atalatyn boligi biiktigi 1000 m dej үstirtti tobeli bolyp keledi Aziya boligin Kishi aziya nemese Anadoly tүgeldej Kishi aziya tauly kyraty alyp zhatyr Elde ojpatty zherler az tek teniz zhagalaulary men ozen atyraularynda onsha үlken emes zherlerdi kamtidy Қara teniz zhagalauyna katarlasa uzyndygy 1000 km ge sozylgan Ponti taulary alyp zhatyr Ponti taularynyn ortasha biiktigi 2500 m shygysyndagy Kachkar tauynyn biiktigi 3931 m zhartasty bolyp keletin alpilik shatkal tarmaktaryn asyp otetin tau angarlarynyn bolmauy eldi mekenderdin karym katynasyn kiyndatady Tүrkiyanyn ontүstiginde Zherorta tenizi zhagalauynda Tavr kүrdeli tau zhotasy ornalaskan Tavr taulary Batys Ortalyk zhәne Shygys Tavr zhotalary bolyp bolinedi Batys Tavr taulary Antaliya bugazy men ojpatyn doga tәrizdi korshap zhatyr En biik zheri Bedag 3086 m tauy Tau zhotalary arasynda tushy kolderden Bejshehir Egridir Sugla al tuzdy kolderden Adzhigol Aksheker bar Ortalyk Tavr tau zhotalary Batys Tavr taularyna karaganda zher bederi alpilik zhәne biik bolyp keledi Koptegen tau zhotalarynyn biiktigi 3000 m den biik batysynda Zherorta tenizine zharasty bolyp kulaj enedi Mersin tauynyn ontүstiginde Adana allyuvialdy ojpaty ornalaskan Shygys Tavr Tau zhotalary Murat ozeni men Van kolinen Shygys shekaraga dejingi aralykta zhatyr Osy aralykta Dzhilo tau torabynyn biiktigi 4168 m Tau zhotalary Fyratt zhәne Dzhile ozenderinin angarymen tilimdelgen Shygys Tavrdan ontүstikke karaj ken alkapty Diyarbakyr kazanshunkyry alyp zhatyr Shygys Anadolynyn tabigaty әsem teniz dengejinen 1720 m biiktikte Van koli ornalaskan Eldin soltүstik shygysynda Armeniya Respublikasymen shekaralas audanda Tүrkiya Respublikasynyn en biik shyny Үlken Agry tauy ornalaskan Ol songen zhanartau onyn biiktigi 5165 m Үlken Agry tauynyn kasynda tagy bir songen zhanartau Kishi Argy 3925 m ornalaskan Tүrkiya aumagynyn kop zher boligi sejsmikalyk ajmakka zhatady Egej tenizi aumagy men eldin shygysynda zher silkinuler zhii bolyp turady Tүrik territoriyasynyn maksimaldy uzyndygy batystan shygyska karaj 1600 km soltүstikten ontүstikke karaj 600 km Ony үsh zhagynan tenizder shajyp zhatyr soltүstiginde Қara teniz batysynda Egej tenizi ontүstiginde Zherorta tenizi Tүrkiyanyn europalyk zhәne aziyalyk bolikteri bir birinen Қara tenizden Egejge teniz zholyn kurajtyn zhәne Mәrmәr tenizin Bosfor men Dardanelldi kamtityn su zhүjesi arkyly bolingen Bosfor men Altyn mүjizdin ontүstik boliginde Marmara tenizi әlemdegi en әdemi kalalardyn biri zhәne Tүrkiyanyn en kop halky bar kala Ystambul buryngy Konstantinopol ornalaskan Pajdaly kazbalaryTүrkiya zherinde 100 den astam tүrli pajdaly kazbalar kezdesedi Olar hrom munaj tas komir zhәne t b Elde temir korgasyn myrysh synap kenderi kop Tuz kolinde kop tuz ondiriledi Әlemdegi synap korynyn 25 pajyzy Tүrkiyaga tiesili KlimatyTүrkiya Kontinentik klimat beldeuinde ornalaskan tau eli El ortalygynda klimat shugyl kontinenttik Қysta suyk bolady al zhazda ystyk Tek kana teniz zhagalauynda klimat Subtropikalyk bolady Zherorta men Egej tenizderinde aua rajy ote ystyk bolady Osy aumakty Zherortatenizdik klimat beldeui alyp zhatyr Zhazdyn ortasha temperaturasy 29 31 S kurajdy Қysta zhauyn shashyn kop zhauady Aua temperaturasy 15 S Ashyk kүn bolmajdy Auasy salkyn boluy mүmkin Қar ote sirek zhauady Zherorta tenizi zhagalauynda ortasha temperatura 18 S Egej tenizinde aua rajy salkyn tek kana kys ajlarynda bolady Zhazda ote ystyk Ortasha ylgaldylyk 60 kurajdy Қara tenizde klimat konyrzhaj tenizdik Munda kop zhauyn shashyn bolady Zhazda ashyk kүn kop bolady al kysta zhii zhii zhauyn shashyn zhauady Ontүstik shygysty Tropikalyk klimat beldeui alyp zhatyr Munda zhauyn shashyn ote az zhauady zhәne zhyl bojy ystyk bolady Ishki sularySalda kol Tүrkiyanyn zher bederinin әr tүrli boluyna bajlanysty ishki sulary da әrkelki taralgan Respublika aumagynda ishki sular birneshe tүrge bolinedi Olar ozender kolder zher asty suy muzdyktar zhәne bogender men kanaldar Өzenderi Tүrkiya aumagynda irili usakty kop ozen bar Olardyn ishinde bir gana ozennin 1000 km den asady Baska ozender Murat Қarasu Tigr Respublikanyn barlyk ozenderi Қara tenizge zhәne Egej tenizine kuyady Kol men bogenderiVan koliTuz koli Tүrkiyada kolder zhәne bogetterdin zhiyny ornalaskan Eldin 11 aumagyn kol zhәne batpaktar alyp zhatyr Bul kolderdin kopshiligi Mәrmәr zhәne Zherorta tenizderi Ortalyk zhәne Shygys Anadoly olkelerinde zhajgaskan Iri kolderi Van uzyndygy 119 km aumagy 3755 sh sh Tuz 80km 1665 sh sh Egridir 50km 482 sh sh Bejshehir 45km 650 sh sh zhәne t b Өsimdikteri men zhanuarlaryTүrkiyada osimdikterdin 6 700 tүri bar Үshten eki tүri tek kana osy zherde osedi Қara teniz zhagasynda kalyn orman osip tur Osy zherde Armyan emeni sәndi үjenki zhәne shamshat osedi Zherorta teniz zhagasynda buta kop zhәne zherortatenizdik karagajlar osedi Al grek zhangagy badam zhәne emen sirek kezdesedi Egej tenizi zhagalauynda mәngi zhasyl agashtar osip tur Ortalygynda kurgakshylykka tozimdi butalar men agashtar bar Elde zhanuarlardyn kop tүri bar Tau ormandarynda maral kerbugy elik zhabajy shoshka kabylan men ayular kezdesedi Dalada bauyrymen zhorgalaushylar tirshilik etedi TarihyAnyzga ajnalgan Troya kabyrgalar XI gasyrdyn sonynda Kishi Aziya tүbegine Orta Aziyadan ogyzdardan taragan koshpendi selzhuk tajpalary kirdi Sol kezdegi iri kuatty da olarga tojtarys bere almady 1071 zhyly Mancikert tүrikshe Manazkert manyndagy shajkasta selzhuktar vizantiyalyktardy kүjretti Nәtizhesinde selzhuktar olardyn Kishi Aziyadagy Siriya men Palestinadagy ielikterin tartyp aldy Birak ta Irak Iran Siriya Palestina Kishi Aziyany kamtygan Selzhuk imperiyasy birazdan kejin birneshe bolikke bolindi Onyn Kishi Aziyadagy boligi ozin Konya sultandygy dep zhariyalady onyn astanasy Konya buryngy Ikonij kalasynda boldy Krestshilerdin zhoryktaryna Kishi Aziya men Қiyr Shygystyn koroldikterine Antiohiya Kishi Әrmenstan t b tojtarys bere algan Konya sultandygyn 1318 zhylda Hulagu handygy kulatty Sogan dejin XII gasyrdyn basynda Shyngyshannyn zhәne onyn urpaktarynyn shabuyldarynan kutylyp Horasannan Syrdariya zhagasynan Sүlejmen shahtyn basshylygymen ogyzdardan taragan tajpasy Armeniyaga odan kejin onyn balasy Ertugyryl bejdin kezinde Kishi Aziyaga koship ketti de Konya sultany Vizantiyamen sogysta komektesti sondyktan ol ogyz kajylaryna Angora Ankara men Brussa Bursa kalalarynyn arasyndagy zherlerdi berdi Ertugyryldyn balasy Osman bej Vizantiyamen kүreste onyn Kishi Aziyadagy koptegen zherlerin tartyp aldy Sodan kejin 1299 zhyly Osman Konya sultandygynan tәuelsizdigin zhariyalap Osman imperiyasyn kurdy Bosfor bugazy үstinde salyngan kopir Aziya men Europa materikterin zhalgastyryp tur Kopir 1973 zhyly kazan ajynyn 30 da Tүrkiya Respublikasynyn 50 zhyldyk kurmetine ashylgan Ұzyndygy 1074 m biiktigi 64 m Onyn kurylysynda tүriktermen katar agylshyndar nemister zhapondyktar enbek etti Bosfor bugazynyn zharlauytty zhagalaularynda Tүrkiyanyn үlken iri portty kalasy Ystambul ornalaskan Ertede Ystambul Shygys Rim imperiyasynyn Vizantiyanyn elordasy bolgan Қala ol kezde Konstantinopol dep atalatyn 1453 zhyly kalany tүrikter basyp alyp zhanadan Ystambul dep atagan General Mustafa Kemal Atatүriktin baskaruymen tүrik halkynyn ult azattyk koterilisi nәtizhesinde 1918 1923 zh 1923 zhyly kazannyn 29 da Tүrkiya Respublikasy kurylyp Tүrkiya Respublikasynyn tungysh prezidenti bolyp Mustafa Kemal Atatүrik sajlandy Tүrkiyanyn әkimshilik bolinuiTolyk makalasy Tүrkiyanyn әkimshilik bolinui Audandar Iri kalalar Oryny Қala 1990 2000 2007 2008 2009 Provinciya1 Ystanbul 6 629 431 8 803 468 10 861 463 10 878 360 10 895 2572 Ankara 2 583 963 3 203 362 3 842 737 3 894 182 3 945 6273 Izmir 1 758 780 2 232 265 2 644 531 2 672 126 2 699 7214 Bursa 834 576 1 194 687 1 537 040 1 589 530 1 642 0205 Adana 916 150 1 130 710 1 506 272 1 517 787 1 529 302 Adana il 6 Gaziantep 603 434 853 513 1 192 023 1 235 815 1 279 6077 Koniya 513 346 742 690 973 791 980 973 988 1558 Antaliya 378 208 603 190 877 945 911 497 945 049 Antaliya il 9 Kajseri 425 776 536 392 775 594 781 119 786 64410 Mersin 481 459 633 691 692 300 696 518 700 73611 Eskishehir 413 082 482 793 581 408 599 796 618 18412 Diyarbakyr 373 810 545 963 613 332 613 821 614 31013 237 918 357 557 465 947 479 381 492 815 Denizli il 14 Shanlyurfa 276 528 385 588 472 238 468 993 465 74815 Samsun 322 982 388 509 459 781 461 640 463 49916 70 280 148 981 335 316 373 017 410 71817 270 412 381 081 419 212 411 181 403 15018 272 039 283 752 382 226 390 624 399 02219 228 129 326 198 380 805 385 672 390 53920 242 391 361 235 361 160 359 752 358 34421 Van 155 623 284 464 331 986 342 139 352 29222 204 603 266 495 319 381 312 584 305 78723 147 347 246 678 293 024 298 342 303 660 Batman il 24 82 298 175 700 272 758 282 026 291 29425 Izmit 190 741 195 699 285 470 287 970 290 47026 Sivas 223 115 251 776 294 402 288 693 282 98427 159 116 253 487 270 614 274 271 277 92828 Manisa 158 928 214 949 281 890 278 967 276 04429 170 589 215 436 241 404 247 072 252 740 Balykesir il 30 46 013 144 351 223 755 227 602 231 44931 187 508 216 382 229 921 228 471 227 02132 Trabzon 161 886 214 949 230 693 220 860 211 02733 116 810 161 321 202 322 206 572 210 822 Chorum il 34 74 681 141 525 190 792 200 577 210 36235 10 958 68 150 166 905 185 626 204 34736 Osmanie 122 307 173 977 180 477 189 112 197 74737 100 045 178 538 191 627 193 250 194 873 Adyyaman il 38 130 944 166 665 212 934 202 118 191 30239 185 431 205 078 193 526 192 341 191 15640 Antakiya 123 871 144 910 186 243 188 310 190 37741 15 202 97 985 186 789 185 633 184 47742 54 475 97 615 144 666 163 140 181 61443 Iskenderun 154 807 159 149 177 294 176 374 175 45444 Ajdyn 107 011 143 267 168 216 171 242 174 26845 Ushak 105 270 137 001 172 709 173 053 173 39746 42 749 98 930 141 143 156 333 171 52347 90 698 129 949 153 570 161 323 169 07648 Ysparta 112 117 148 496 184 735 175 815 166 89549 Afionkarahisar 95 643 128 516 159 967 163 207 166 44750 73 258 119 710 154 698 158 575 162 452SayasatyRezhep Tajyp Erdogan Prezident 1923 2018 zhyldar aralygynda Tүrkiya parlamenttik okiletti demokratiyaly el boldy Prezidenttik zhүje 2017 zhyly referendumda kabyldandy zhana zhүje 2018 zhyly otetin prezidenttik sajlaudan bastap kүshine endi zhәne prezidentke atkarushy bilikke tolyk bakylau beredi sonyn ishinde zharlyktar shygaru ozinin kabinetin tagajyndau byudzhet kuru Parlamentti taratu merziminen buryn sajlau tagajyndau sheneunikter men sottardy tagajyndau Premer ministrdin lauazymy zhojylyp onyn okilettikteri Ministrler Kabinetinin okilettikterimen birge prezidentke berildi ol memleket basshysy bolyp tabylady zhәne tikelej sajlau arkyly bes zhylga sajlanady Rezhep Tajyp Erdogan tikelej dauys beru arkyly sajlangan tungysh prezident Tүrkiya Konstituciyasy eldin kukyktyk bazasyn rettejdi Onda Memlekettik baskarudyn negizgi kagidattary bayandalady zhәne Tүrkiya birtutas ortalyktandyrylgan memleket retinde zhariyalanady Atkarushy bilikti prezident zhүzege asyrady al zan shygarushy bilik Tүrkiyanyn Ұly Ұlttyk zhinalysy dep atalatyn bir palataly parlamentke tiesili Sot biligi nominaldy tүrde atkarushy zhәne zan shygarushy bilikke tәuelsiz birak 2007 2010 zhәne 2017 zhyldardagy referendumdardan kejin kүshine engen konstituciyalyk ozgerister Prezident pen bileushi partiyaga sudyalar men prokurorlardy tagajyndau nemese kyzmetinen bosatu turaly ken okilettikter berdi Konstituciyalyk sotka zandar men zharlyktardyn Konstituciyaga sәjkestigi turaly sheshim kabyldau tapsyryldy Memlekettik Kenes әkimshilik ister bojynsha songy satydagy tribunal al baskalary үshin Zhogargy apellyaciyalyk sot Ankaradagy Tүrkiyanyn Ұly Ұlttyk Mәzhilisi Eki zhynystyn da zhalpyga birdej sajlau kukygy bүkil Tүrkiyada 1933 zhyldan bastap zhәne koptegen elderden buryn koldanylyp keledi zhәne 18 zhaska tolgan әrbir tүrik azamaty dauys beruge kukyly Partiyalyk tizim bojynsha 85 sajlau okruginen proporcionaldy okildik zhүjesi bojynsha tort zhylga sajlanatyn 600 parlament mүsheleri bar Konstituciyalyk Sot antisekulyarlyk nemese separatistik dep sanajtyn sayasi partiyalardy memlekettik karzhylandyrudan ajyruy nemese olardyn omir sүruine mүlde tyjym sala alady Sajlau shegi dauystardyn on pajyzyn kurajdy Atatүrik reformalarynyn zhaktaushylary islamshyldardan erekshelenetin dep atalady olar dinnin zan shygarudagy bilim berudegi zhәne kogamdyk omirdegi roline katysty eki tүrli pikirdi bildiredi Kemalistik kozkaras memlekettin ekonomikaga bilimge zhәne baska da memlekettik kyzmetterge aralasu kazhettiligin saktaj otyryp zajyrly konstituciyasy zhәne batystyk mәdenieti bar demokratiya nysanyn koldajdy 1923 zhyly respublika retinde kurylgannan beri Tүrkiya kүshti dәstүrin kalyptastyrdy Alajda 1980 shi zhyldardan bastap tabystardyn tensizdigi zhәne taptardyn ajyrmashylygy siyakty mәseleler islamizmnin pajda boluyna alyp keldi bul kozgalys үkimettin sayasatyndagy din үshin үlken roldi koldajdy zhәne teoriya zhүzinde bilik kauymdyk yntymaktastyk zhәne әleumettik әdilettilik mindetterin koldajdy degenmen is zhүzinde tuyndagan nәrsege zhii dau tuyndajdy Rezhep Tajyp Erdogan men AKP kezindegi Tүrkiya bargan sajyn avtoritarly el retinde sipattalady Zan Ystambul Chaglayan әdilet sarajy Stambuldyn Shishli audanyndagy sot gimaraty Tүrkiyanyn sot zhүjesi kontinentaldy Europa zhүjesimen tolygymen biriktirilgen Mysaly Tүrkiyanyn Azamattyk kodeksi negizinen Shvejcariyanyn Azamattyk kodeksi men mindettemeler kodeksinin zhәne Germaniyanyn Sauda kodeksinin elementterin kosu arkyly ozgertildi Әkimshilik kodekstin francuzdyk al Қylmystyk kodekstin italyandyk analogymen uksastyktary bar Tүrkiya bilikti bolu principin kabyldady Osy kagidaga sәjkes sot biligin tүrik ultynyn atynan tәuelsiz sottar zhүzege asyrady Sottardyn tәuelsizdigi men ujymdastyryluy sudyalar men prokurorlardyn kyzmet etu merziminin kauipsizdigi sudyalar men prokurorlardyn kәsibi sudyalar men memlekettik ajyptaushylardyn әskeri sottardyn zhәne olardyn ujymdarynyn kadagalauy zhogary sottardyn okilettikteri men mindetteri Tүrkiya Konstituciyasymen retteledi Tүrkiya Konstituciyasynyn 142 babyna sәjkes sottardyn ujymdastyryluy mindetteri men yurisdikciyasy olardyn funkciyalary men sot proceduralary zanmen retteledi Zhogaryda atalgan tүrik konstituciyasy men onymen bajlanysty zandarga sәjkes Tүrkiyadagy sot zhүjesin үsh negizgi sanat bojynsha zhikteuge bolady sot әkimshilik sot zhәne әskeri sot Әr sanatka birinshi satydagy sottar men zhogary sottar kiredi Sonymen katar Yurisdikciyalyk daular soty bir sot zhүjesinin kuzyryna zhatatyn dәrezhege zhatkyzuga bolmajtyn ister bojynsha sheshim shygarady Tүrkiyadagy kukyk korgau kyzmetin birneshe departamentter mysaly Bas kauipsizdik baskarmasy zhәne Zhandarmeriya bas kolbasshylygy zhәne mekemeler zhүzege asyrady olardyn barlygy Tүrkiya prezidentinin nemese kobine Ishki ister ministrinin basshylygymen әreket etedi Әdilet ministrligi zhariyalagan sandarga sәjkes 2008 zhyldyn karasha ajyndagy tүrik tүrmelerinde 100000 adam bar bul 2000 zhyldan eki esege osken AKP men Erdogan baskargan zhyldary atap ajtkanda 2013 zhyldan bastap sudyalar men prokurorlardy zhogarylatuga zhәne olardyn kogamdyk paryzdy oryndauga sayasi aralasuyna bajlanysty tүrik sot zhүjesinin tәuelsizdigi men tutastygyna Tүrkiyada zhәne odan tys zherlerde instituttar parlamentshiler men zhurnalister kүmәn tugyzatyn boldy Tүrkiyanyn Europalyk Komissiyasynyn 2015 zhylgy bayandamasynda sot zhүjesinin tәuelsizdigi men biliktin bolinu principin kurmetteu buzylyp sudyalar men prokurorlar katty sayasi kysymga ushyrady delingen Sheteldik katynastar 1950 zhyly Europa Kenesinin algashky mүshelerinin biri bolgannan kejin Tүrkiya 1963 zhyly EEK nin kauymdastyrylgan mүshesi boldy 1995 zhyly EO Keden odagyna kirdi zhәne 2005 zhyly Europalyk Odakpen tolyk mүshelik kelissozderin bastady Tүrkiya Birikken Ұlttar Ұjymy 1945 EYDҰ 1961 IӘҰ 1969 EҚYҰ 1973 EKO 1985 1992 1997 zhәne Үlken zhiyrmalyktyn negizin kalaushy mүshesi bolyp tabylady 1999 Tүrkiya 1951 1952 1954 1955 1961 zhәne 2009 2010 zhyldary BҰҰ Қauipsizdik Kenesinin mүshesi boldy 2012 zhyly Tүrkiya ShYҰ nyn dialog bojynsha seriktesi boldy al 2013 zhyly AYD mүshesi boldy Dәstүrli batystyk bagytyna sәjkes Europamen karym katynas әrdajym tүrik syrtky sayasatynyn ortalyk boligi boldy Tүrkiya 1950 zhyly Europa Kenesinin algashky mүshelerinin biri boldy 1959 zhyly EEK kauymdastyk mүsheligine Europalyk Odaktyn negizin kalaushy katysuga otinish berdi zhәne 1963 zhyly kauymdastyrylgan mүshe boldy Onzhyldyktardagy sayasi kelissozderden kejin Tүrkiya tolyk mүshelikke otinish bildirdi EEK 1987 zh kauymdastyrylgan mүshesi boldy 1992 zh EO Kedendik odagyna kirdi zhәne EO men 2005 zh bastap resmi tүrde kosylu turaly kelissozder zhүrgizdi Tүrkiyanyn kiprlyk dauda Soltүstik Kiprdy koldauy Tүrkiyanyn EO men karym katynasyn kiyndatady zhәne eldin EO ga kiruge otinimi үshin basty kedergi bolyp kalady Tүrkiyanyn syrtky sayasatynyn baska anyktaushy aspektisi eldin AҚSh pen burynnan kele zhatkan strategiyalyk odaktastygy boldy 1947 zhylgy Amerikanyn kyrgi kabak sogysy kezinde Tүrkiya men Grekiyanyn kauipsizdigine kepildik beru nietin tuzhyrymdap nәtizhesinde AҚSh tyn aukymdy әskeri zhәne ekonomikalyk koldauy boldy 1948 zhyly eki el de Europa ekonomikasyn kalpyna keltiru bojynsha Marshall zhosparyna zhәne EEYDҰ ga engizildi Қyrgi kabak sogys kezinde Kenes Odagy tarapynan tuyndagan ortak kauip Tүrkiyanyn 1952 zhyly NATO ga mүsheligine әkelip AҚSh pen tygyz ekizhakty katynastardy kamtamasyz etti Kejinnen Tүrkiya Amerika Қurama Shtattarynyn sayasi ekonomikalyk zhәne diplomatiyalyk koldauynan onyn ishinde Europalyk Odakka kiru siyakty manyzdy mәselelerden pajda kordi Қyrgi kabak sogys ayaktalgannan kejin Tүrkiyanyn geostrategiyalyk manyzy Tayau Shygyska Kavkazga zhәne Balkan tүbegine zhakyn boluga bagyttaldy Tүrik karuly kүshteri zhalpy alganda NATO dagy AҚSh tyn Қaruly Kүshterinen kejingi ekinshi үlken әskeri kүsh bolyp tabylady Tүrkiya bul odakka 1952 zhyly kosyldy 1991 zhyly Tүrkiya ortak mәdeni zhәne tildik muramen bolisetin Kenes Odagynyn tүrki memleketterinin tәuelsizdigi Tүrkiyaga ozinin ekonomikalyk zhәne sayasi katynastaryn Ortalyk Aziyaga terendetuge mүmkindik berdi bul Әzirbajzhandagy Bakuden Tүrkiyadagy Dzhejhan portyna munaj men tabigi gazdyn milliardtagan dollarlyk kubyryn saludy ayaktauga mүmkindik berdi Baku Tbilisi Dzhejhan kubyry Tүrkiyanyn Kaspij tenizi bassejninen Europaga dejingi energetikalyk kubyrga ajnalu zhonindegi syrtky sayasi strategiyasynyn bir boligi bolyp tabylady Alajda 1993 zhyly Tүrkiya Birinshi Tauly Қarabak sogysy kezinde Әzirbajzhanga Kavkaz ajmagyndagy tүrki memleketi koldau korsetip Armeniyamen ozinin kurlyktagy shekarasyn zhauyp tastady zhәne ol zhabyk kүjinde kalyp otyr Armeniya oz kezeginde 2020 zhyly Tauly Қarabak sogystan kejin Tүrkiyaga sauda sankciyalaryn engizdi 2020 zhyldyn 31 zheltoksanynan bastap Tүrkiyanyn kaktygysta Әzirbajzhandy koldauy saldarynan Tүrkiyadan importtauga tyjym salyndy AKP үkimeti kezinde Tүrkiyanyn ykpaly Tayau Shygystyn buryngy Osman territoriyalarynda zhәne Balkanda strategiyalyk terendik doktrinasyna negizdelgen Tүrkiyanyn ajmaktyk syrtky sayasat mәselelerine kobirek katysuyn anyktau үshin usyngan terminologiya dep te atalady 2010 zhylgy zheltoksandagy Arab kokteminen kejin AKP үkimetinin zardap shekken elderdegi kejbir sayasi oppoziciyalyk toptardy koldau zhonindegi tandauy kejbir arab memleketterimen shieleniske әkeldi mysaly Siriyada azamattyk sogys bastalgannan beri Tүrkiyamen korshiles Siriya zhәne prezident Muhammed Mursi bilikten tajdyrylgannan kejingi Egipet 2015 zhyly G20 sammiti Tүrkiyanyn Antaliya kalasynda otti EYDҰ nyn kuryltajshysy 1961 zhәne G20 1999 2021 zhyly Tүrkiyanyn Siriyada da Egipette de elshisi zhok 2010 zhyly Gazadagy flotiliya shabuylynan kejin Izrailmen diplomatiyalyk katynastar үzildi birak 2016 zhyldyn mausymynda kelisim zhasalgannan kejin kalypka keltirildi Bul sayasi alauyzdyktar zhakynda baj tabigi gaz ken oryndary tabylgan Shygys Zherorta tenizinde birneshe odaktastarymen Tүrkiyany kaldyrdy buryngy syrtky ister ministri kejin premer ministr Ahmet Davutoglu ozinin korshilermen noldik problemalar syrtky sayasat doktrinasynda kojgan bastapky maksattarynan kүrt ajyrmashylygy bar 2015 zhyly Tүrkiya Saud Arabiyasy men Katar Siriya prezidenti Bashar әl Asadka karsy strategiyalyk odak kurdy Alajda 2016 zhyly Resejmen zhakyndagannan kejin Tүrkiya Siriyadagy kaktygysty sheshuge katysty ustanymyn kajta karady 2018 zhyldyn kantarynda tүrik әskerileri men Tүrkiya koldaushy kүshter sonyn ishinde Erkin Siriya armiyasy men Ahrar ash Sham Siriyaga AҚSh tyn koldauyndagy YPG di Afrin anklavynan ygystyruga bagyttalgan intervenciyany bastady 2020 zhyly Tүrkiya GNA nyn otinishi bojynsha Liviyaga ashyk tүrde aralasty Tүrkiyanyn Grekiyamen zhәne Kiprmen teniz shekaralary zhәne Zherorta tenizinin shygysynda burgylau kukygy turaly talas bar Tүrkiya Liviyadagy Tripolide ornalaskan Ұlttyk kelisim үkimetin GNA mojyndajdy zhәne koldajdy ony 2014 zhyldan beri azamattyk sogyska ushyrady Қaruly kүshteriTolyk makalasy Tүrik karuly kүshteri Tagy karanyz TAI Anka bul Tүrik aerogarysh onerkәsibi zhasagan ushkyshsyz ushu apparattarynyn toby Tүrik karuly kүshteri kurlyk әskeri teniz kүshteri men әskeri әue kүshterinen turady Zhandarmeriya men zhagalau kүzeti ishki ister organdarynyn boligi retinde bejbit uakytta zhumys istejdi degenmen olar sogys uakytynda sәjkesinshe Armiya men Әskeri teniz kүshterinin kolbasshylygyna bagynady bul kezde olar ishki kukyk korgau zhәne әskeri funkciyalarga ie Bas shtabtyn bastygyn Prezident tagajyndajdy Ministrler kenesi Parlament aldynda ulttyk kauipsizdik zhәne karuly kүshterdin eldi korgauga lajykty dajyndygy mәselelerine zhauap beredi Alajda sogys zhariyalau zhәne tүrik karuly kүshterin shetelderge ornalastyru nemese sheteldik karuly kүshterdin Tүrkiyada ornalasuyna ruksat beru tek parlamentte TCG Anadolu L 400 amfibiyalyk shabuyl kemesi LHD zhәne V STOL әue kemesi Ystanbuldagy Sedef keme zhasau zauytynda Қazir Tүrkiya әskeri teniz kүshteri TCG Trakya dep atalatyn egiz kemenin kurylysyn zhosparlap otyr Tүrkiyanyn zhyl sajyngy er azamaty әjtpese әskeri kyzmetke kukygy zhok bilimi men zhumys ornyna bajlanysty үsh aptadan bir zhylga dejingi merzim ishinde karuly kүshterde kyzmet etuge mindetti Tүrkiya ar ozhdanga bajlanysty әskeri kyzmetten bas tartudy mojyndamajdy zhәne әskeri kyzmetke azamattyk balama usynbajdy Tүrkiya NATO dagy en үlken әskeri kүshke AҚSh tyn Қaruly Kүshterinen kejingi ekinshi orynda tur ol NATO nyn 2011 zhylgy bagalauy bojynsha shamamen 495000 ornalastyrylatyn kүshke ie Tүrkiya Belgiya Germaniya Italiya zhәne Niderlandpen birge odaktastyktyn yadrolyk bolisu sayasatynyn boligi bolyp tabylatyn NATO ga mүshe bes eldin biri Zhalpy alganda 90 bar olardyn 40 y yadrolyk kaktygys zhagdajynda Tүrik әue kүshterin pajdalanuga bolingen birak olardy koldanu NATO nyn makuldauyn kazhet etedi Tүrkiya Koreya sogysynan kejin BҰҰ men NATO zhanyndagy halykaralyk missiyalarda sonyn ishinde Somali Yugoslaviya men bitimgershilik missiyalarynda kүshterin saktap keledi Tүrkiya Birinshi Parsy shyganagy sogysynda koaliciya kүshterin koldady Tүrkiya karuly kүshteri halykaralyk kauipsizdik kүshterine Kosovo Kүshterine Eurokorpustarga zhәne EO әskeri toptaryna әskeri personal usynady 1974 zhyldan bastap Soltүstik Kiprde Tүrkiyanyn 36000 әskeri turady Songy zhyldary Tүrkiya Iraktyn soltүstigindegi kүshteri men Somali Қaruly Kүshterine kauipsizdik pen dajyndyk kezinde komektesti Albaniya Irak Katar zhәne Somalide tүrik karuly kүshterinin sheteldegi әskeri bazalary bar EkonomikasyTolyk makalasy Tүrkiyanyn en iri kalasy zhәne karzhy ortalygy Ystanbuldyn Europalyk zhagyndagy Beshiktash audanynyn kvartalyndagy zәulim gimarattar Tүrkiya nominaldy ZhIӨ bojynsha әlemde zhiyrmasynshy zhәne AҚT bojynsha on birinshi orynda turgan tabysy ortashadan zhogary ekonomikasy bar zhana industriyaly el Dүniezhүzilik banktin bagalauy bojynsha AҚT bojynsha Tүrkiyanyn zhan basyna shakkandagy ZhIӨ i 2021 zhyly 32278 dollardy kurajdy al 2018 zhyly tүrikterdin shamamen 14 4 y ulttyk kedejlik sheginen tomen omir sүrgen Dүniezhүzilik banktin mәlimetteri bojynsha Tүrkiyadagy zhumyssyzdyk 2019 zhyly 13 6 kurady al Tүrkiyadagy orta tap halky 1993 2010 zhyldar aralygynda 18 dan 41 ga dejin osti 2021 zhylgy kantardagy zhagdaj bojynsha Tүrkiyadagy syrtky rezervter 51 milliard dollardy kurajdy 1995 zhyly tariftik stavkalardy keninen yryktandyruga әkeldi zhәne Tүrkiyanyn syrtky sauda sayasatynyn manyzdy tirekterinin birin kurady ajtarlyktaj aukymdy zhәne 2015 zhyly 1 3 millionnan astam motorly kolik shygardy bul әlemdegi en iri 14 shi ondirushi bolyp tabylady Tүrik 10000 ka dejingi himiyalyk zhәne shygarumen katar olardyn mega yahtalary da ote tanymal zhәne siyakty tүrik brendteri Europadagy turmystyk elektronika men turmystyk tehnikanyn en iri ondirushilerinin biri bolyp tabylady zhәne osy salalarga katysty zhana tehnologiyalarga zertteuler men әzirlemelerge komakty karazhat salady zhәne siyakty tүrik avtomobil kompaniyalary әlemdegi en iri furgon avtobus zhәne zhүk kolikteri ondirushilerinin biri bolyp tabylady Tүrik ekonomikasynyn baska manyzdy salalary bank kurylys turmystyk tehnika elektronika tokyma munaj ondeu munaj himiya onimderi tamak tau ken temir zhәne bolat mashina zhasau Alajda auyl sharuashylygy zhumyspen kamtylgandardyn tortten birin kuragan 2004 zhyly zhalpy kolda bar kiristin 46 pajyzyn kiris alushylardyn 20 pajyzy alady dep eseptegen al en tomengi 20 pajyzy 6 pajyzyn gana algan Tikelej sheteldik investiciyalar TShI 2012 zhyly 8 3 milliard dollardy kurady bul korsetkish 2013 zhyly 15 milliard dollarga dejin osedi dep kүtildi 2016 zhylgy ekonomikalyk dagdarysta AKP үkimeti kezinde 2002 zhyldan bastap investiciyaga tartylgan үlken karyzdar turakty ekonomikalyk osuge salgannan gori negizinen kurylysta zhumsalgan bolyp shykty Tүrkiyanyn zhalpy syrtky karyzy 2017 zhyldyn zheltoksan ajynyn sonynda 453 2 milliard dollarga zhetti Tүrkiyanyn zhyldyk esep ajyrysu tapshylygy 2017 zhylgy zheltoksannyn ayagynda 47 3 milliard dollardy kurady bul otken zhylgy korsetkishpen salystyrganda 33 1 milliard dollardy kurady Carbon Tracker din ajtuynsha 2020 zhyly Tүrkiyada komirmen zhumys istejtin elektr stanciyalaryn salu үshin aksha ysyrap boldy Halykaralyk energetikalyk agenttiktin basshysy Fatih Birol kazba otynyna subsidiyalar mysaly densaulyk saktau zhүjesine bagyttaluy kerek dedi Қazba otynyn subsidiyalar HHI gasyrdyn algashky eki on zhyldygynda ZhIӨ nin shamamen 0 2 kurady zhәne taza energiya subsidiyasynan asyp tүsti 2018 zhyly kazba otynyn tutynudyn syrtky shygyndary ZhIӨ nin 1 5 na ten dep bagalandy 2020 zhyly Europa kajta kuru zhәne damu banki komirden әdil koshudi koldauga usynys zhasady Turizm Tүrik Riverasyndagy Marmaris HHI gasyrda Tүrkiyadagy turizm zhyl sajyn artty zhәne ekonomikanyn manyzdy boligi bolyp tabylady Қazirgi uakytta Tүrkiya mәdeniet zhәne turizm ministrligi Turkey Home Tүrkiya үji zhobasy ayasynda tүrik turizmin nasihattajdy Tүrkiya songy zhyldary Europadan әsirese Germaniya men Resejden keletin sheteldik turisterdin en zhogary pajyzymen әlemdegi algashky ondykka kiredi 2019 zhyly Tүrkiya halykaralyk turistik kelushiler sany bojynsha ielendi elge 51 2 million sheteldik turist keldi Tүrkiyada YuNESKO nyn 17 Әlemdik murasy zhәne bar Tүrkiyada turistik servis ote zhaksy damygan Elde kop tenizdik kurorttar men koz tartarlyk oryndar bar En әjgili oryndar Olar Ystanbul tүr Istanbul Islam men Vizantiyalyk mәdeniet muralary Kappadokiya tүr Kappadokya Tүrkiyanyn en gazhap zheri Kappadokiya bul tabigi muralarga baj olke Egej tenizi tүr Ege denizi Antikalyk muralary zhәne kiragan konegrekiyalyktar men rimdik eski kalalar Zherorta tenizi tүr Ak deniz Tenizdik kurorttar Tүrkiyanyn ontүstik zhagasy zhәne t bDemografiyaTүrkiyanyn meken zhajga negizdelgen halykty tirkeu zhүjesinin mәlimetteri bojynsha 2011 zhyly eldegi halyk sany 74 7 million adamdy kurady olardyn tortten үsh boligi iri zhәne shagyn kalalarda turdy 2011 zhylgy esep bojynsha halyk sany zhyl sajyn 1 35 pajyzga osude Tүrkiyanyn ortasha kvadrat metrine 97 adamnan keledi 15 64 zhas aralygyndagy adamdar zhalpy halyktyn 67 4 pajyzyn kurajdy 0 14 aralygyndagy zhas toby 25 3 pajyzga sәjkes keledi 65 zhastan askan kart adamdar 7 3 pajyzdy kurajdy 66 baby tүrik sozin tүrik memleketimen bajlanysty kez kelgen adam dep anyktajdy sondyktan tүrik terminin Tүrkiya azamaty retinde zandy koldanu etnikalyk anyktamadan ozgeshe Alajda el azamattarynyn shamamen 70 80 pajyzy etnikalyk tүrikter Tүrkiyada en az degende 47 etnostyn okili bar dep esepteledi Halyktyn etnikalyk kuramy turaly senimdi mәlimetter zhok ojtkeni tүrikterdin sanak korsetkishteri etnikalyk statistikany kamtymajdy Kүrdter tүrikke zhatpajtyn en iri etnos bul halyktyn 12 25 pajyzynyn arasynda Nakty san dau takyryby bolyp kalady Servet Mutludyn ajtuynsha kobinese bul bagalaular gylymi faktiler men erudiciyalardan gori kүrdshil nemese tүrikshil zhanashyrlyk pen kozkarasty korsetedi Mutludyn 1990 zhylgy zertteuinde kүrdter halyktyn shamamen 12 pajyzyn kurasa Mehrdad Izadi bul korsetkishti 25 pajyzga ornalastyrdy Diyarbakyr Ygdyr Mush Siirt Tundzheli zhәne Van provinciyalarynda kүrdter kopshilikti kurajdy kopshilik 47 zhәne үlken azshylyk 20 Sonymen katar ishki koshi konga bajlanysty kүrdterdin diasporalyk kauymdastyktary Tүrkiyanyn ortalyk zhәne batysyndagy barlyk iri kalalarda bar Stambulda shamamen үsh million kүrd bar bul ony әlemdegi en үlken kүrd halky turatyn kalaga ajnaldyrady Kүrd emes azshylyktar halyktyn shamamen 7 12 pajyzyn kurajdy dep sanalady Lozanna kelisiminde mojyndalgan үsh musylman emes azshylyk toptary armyandar grekter zhәne evrejler boldy Baska etnikalyk toptarga albandar arabtar assiriyalyktar bosniyalyktar cherkester gruzinder zhәne sygandar zhatady Sondaj ak Tүrkiya turatyn musylman kauymynyn otany bolyp tabylady 2011 zhyly Siriyada azamattyk sogys bastalganga dejin sany 1 millionnan 2 millionnan askan 2020 zhyldyn sәuirindegi zhagdaj bojynsha Tүrkiyada 3 6 million siriyalyk boskyndar bar olar negizinen arabtar olardyn katarynda siriyalyk kүrdter siriyalyk tүrikmender zhәne Siriyanyn baska da etnikalyk toptary bar Olardyn basym kopshiligi uakytsha turuga ruksaty bar Tүrkiyada turady Tүrkiya үkimeti kosylgan boskyndarga Tүrkiya azamattygyn berdi Қyzykty mәlimetterTүrkiyanyn bastamasymen YuNESKO Әlem Mәdeni murasy tizimine 1982 zhyldan beri Ystambuldyn tarihi zherleri Safranbolu kalasy Hattushash Het astanasy Nemrut tauy Ksantos Leton Divrigi Ұly meshiti men emhanasy Troya ezhelgi kalasy Pamukkale Hierapolis Goreme Ұlttyk sayabagy men Kappadokiya alyngan bolatyn Ystanbul bul eki kurlyktyn Europa men Aziyanyn arasynda ornalaskan zhalgyz kala Myndagan zhyldar bojy Ystambul tarihtagy үsh imperiyanyn astanasy boldy Olar Rim Vizantiya zhәne Osman imperiyalary Koptegen arheologtar men inzhilshilter Nuh pajgambardyn kemesi Shygys Tүrkiyadagy Ararat tauynda kalgan dep eseptejdi Әlemdegi barlyk orman zhangagynyn 70 yn Tүrkiya ondiredi Hazireti Mariya omirinin songy zhyldaryn Tүrkiyada otkizdi GalereyaMustafa Kemal Atatүrik Anytkabir Ajya Sofiya Ankara meshiti Etnografiya Dolmabahche sarajy Izmir Koshe Antaliya Alaniya Ystanbul Diyarbakyr Tүrik kofe kalasy Kappadokiya kalasy Kappadokiyanyn landshafty Sultan Mehmet II Dәruishter Ystanbul universitetiDerekkozderThe Results of Address Based Population Registration System 2018 Turkish Statistical Institute Annual growth rate and population density of provinces by years 2007 2015 Turkish Statistical Institute World Economic Outlook Database April 2019 International Monetary Fund 2018 Human Development Report Turkish Legal System The Judicial System of Turkey Ministry of Justice General Directorate of Judicial Records European Commission Turkey 2015 report European Commission 10 November 2015 European Parliament resolution of 14 April 2016 on the 2015 report on Turkey European Parliament 14 April 2016 Turkey s institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption Transparency International 7 April 2016 As ISIS attacks mount Turkey steps up its war on free speech Newsweek 6 July 2016 http europe newsweek com zaman newspaper turkey free speech 477859 Retrieved 6 July 2016 Turkey s Relations with NATO Yasar Yakis On Relations between Turkey and Egypt Turkish Weekly 29 September 2014 Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings BBC News BBC 27 June 2016 Greece Egypt Cyprus urge Turkey to quit gas search off island 29 October 2014 Egypt Greece Cyprus pledge to boost energy cooperation 8 November 2014 Policy of Zero Problems with our Neighbors Turkish Ministry of Foreign Affairs Piotr Zalewsky 22 August 2013 How Turkey Went From Zero Problems to Zero Friends Foreign Policy https foreignpolicy com 2013 08 22 how turkey went from zero problems to zero friends Retrieved 19 November 2014 Mark Lowen Erdogan s New Turkey drifts towards isolation BBC News BBC 20 November 2014 Gareth Porter Gulf allies and Army of Conquest 28 May 2015 Syria conflict Turkey and Russia agree ceasefire plan BBC News BBC 28 December 2016 Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire report says CNN 28 December 2016 How Russia and Turkey brokered peace in Syria and sidelined the US CNN 30 December 2016 Kurdish fighters join Turkey s Afrin operation Al Monitor 16 February 2018 Recep Tayyip Erdogan vows to drown Syrian Kurdish force set up by US The Independent 15 January 2018 Turkey to U S End support for Syrian Kurd YPG or risk confrontation Reuters 25 January 2018 Will The Egyptian And Turkish Militaries Clash In Libya Forbes 9 July 2020 Cyprus EU appeasement of Turkey in exploration row will go nowhere Reuters 17 August 2020 Turkey threatens Greece over disputed Mediterranean territorial claims Deutsche Welle 5 September 2020 Turkish General Staff Turkish Armed Forces Defense Organization Turkish Armed Forces 2006 Anil Sahin Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya aciklamasi SavunmaSanayiST com 14 February 2019 Ahmet Dogan TCG Trakya ne zaman bitecek DenizHaber com 9 November 2019 Turkey to open its largest military base in Somalia TRT World 30 September 2017 Қajnar koz