Депортация (лат. deportatio - шығару) — мемлекеттен тұлғаны мәжбүрлеп шығару. Депортация жиі басқа бір мемлекетке шығып кеткен шетел азаматтарына немесе азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қолданылады.
Терминнің шығу тарихы
Термин 18-19 ғасырларда Франция қылмыстық заңнамасында жер аударудың ерекше түрін атауда қолданылған. Алғаш рет Гвианада саяси сенімсіз адамдарға қолданылып, 1791 жылы күдіктілерге арналған заңға тіркелді.
Кеңес өкіметінің көші-қон саясаты. Халықтар депортациясы
Соғысқа дейінгі кезеңдегі саяси қуғын-сүргін және халықтар депортациясы
Социалистік заманда Кеңес Одағын мекендеген халықтардың қай-қайсысы болсын сталиндік зорлық-зомбылықтан, геноцид пен этноцидтен, саяси қуғын-сүргіннен аман қалған жоқ.
Кеңес үкіметі жылдарында жекелеген партия, кеңес, комсомол қызметкерлері ғана емес, тұтас бір халықтар — сенімсіз де сатқын ұлттар қатарына жатқызылып, тарихи атамекенінен күштеп жер аударылды.
Депортация латынша deportatio — «қуғындау», «көшіру» деген мағынаны білдіреді. Халықтар депортациясын белгілі бір ұлт өкілдерінің белгілі бір іс-әрекеттеріне байланысты елден қуылуы деп түсіну . Ал шетел тіліне енген сөздер сөздігінде «депортация» — қылмыстық және әкімшілік жаза ретінде мемлекеттен қуылу, көшіру, жер аудару деп көрсетілген.
1920—1950 жылдары тұрғындарды күштеп көшіру — сталиндік қуғын-сүргіннің негізгі құрамдас бір бөлігіне айналды. Жалпы КСРО- да депортацияға ұшырағандардың саны 1920 жылдан 1949 жылға дейін 3,2 млн адамға жетті. КСРО-да ең көп орын алған жаппай қуғын-сүргіндік көші-қондардың төмендегідей түрлері қолданылды:
- этностың белгілері бойынша депортация («жазаланган халықтар», «шекараларды тазалау», «сенімсіз халықтар»).
- әлеуметтік-таптық белгілері бойынша депортация (1934 жылға дейінгі кулақтарды жер аудару) кезінде келгендерді арнайы көшірілгендер (спецпереселенцы) деп атады.
- саяси мүдде негізіндегі 1934—1944 жылдары көшірілгендерді «еңбек қоныстарындағылар» деп атады. 1944 жылдан бастап «арнайы қоныс аударылғандар» деген атау қолданылды.
Жоғарыда аталған күштеп жүргізілген депортациялардың ішінде мерзімі жағынан большевиктік әлеуметтік-таптық геноцид бірінші болып жүзеге асырылды. Кубань казактары, зиялылар, діни адамдар алғашқы большевиктік тәжірибенің құрбанына айналды. Одан кейін кулақтар мен байларды тап ретінде жою басталды. Оларды үш санатқа бөлді. Солардың ішінен екінші санатқа жататындарды КСРО- ның алыс аудандарына жер аудару көзделді. Жоспарлы түрде әкімшілік күшпен алып келіп қоныстандырудың мұндай ауқымы этностардың гендік қорына нұқсан келтірді, миллиондаған шаруалар ұжымдастыру жылдарында аштан қырылды. Жаппай ату жазаларына ұшырады және лагерь капастарына қамалды.
Қазақстандағы байларды тәркілеу барысында шамамен 5500 отбасы сыртқа көшірілсе, Қазақстанға Орта және Төменгі Еділ бойы, Орталық қаратопырақты және Мәскеу облыстары, Солтүстік Кавказ өңірінен 1932—1933 жылдары мыңдаған адамдар жер аударылды. Қазақстан «Сібір» сөзінің синониміне айналды. Осылайша халықтарды күштеп көшіру соғысқа дейінгі кезеңде басталып, әр түрлі әлеуметтік топтар мен сословиелерді, этностық топтарды КСРО-ның орталық аудандарынан 20—30-жылдары Қазақстан, Орал, Орталық Азия, Сібір, Қиыр Шығысқа жаппай көшіріп-қондыру қызу жүргізіліп жатты.
Кулак деп аталған миллиондаған таңдаулы шаруалардың көзін құртқан этнодемографиялық дағдарыс халықтарға зор зиянын тигізді. Қазақстанда ұжымдастыру кезінде жер аударылған кулактардан тұратын арнайы көшірілгендердің 100-ге тарта қоныстары болды. Олар арнайы комендатураларда есепте тұрды. ГУЛАГ қызметі жүйесіне күшпен тартылып, көмір өндіру, металл өндірісі, темір жол мен электростанциялар, НКВД (Ішкі істер Халық Комиссариаты) құрылыс объектілерінде, мақта өсіру, қызылша, қант өндірістерінде және т.б. жұмыс күші ретінде пайдаланылды.
Арнайы қоныс аударылғандардың азаматтық құқығы сақталды, қоныстанған әкімшілік аудан көлемінде жүріп-тұруына етілді. Бірақ қоныстанған жерінен кетуге құқығы болмады. Олардың тұрмыстық-шаруашылық мәселелерін шешу НКВД-ның, ГУЛАГ басшыларына жүктелді.
1930 жылдардың ортасында жаппай саяси қуғын-сүргіннің тереңдеуіне Сталиннің «Троцкий-Зиновьев» топтарымен және оңшыл оппортунистермен күресі түрткі болды. Орталықтағы болып жатқан бұл оқиғалар ұлт республикасында, өлкелерде тұрғындарды жаппай саяси кудалауға жол ашып берді. Осы үлгімен мұнда да «халық жауларын» — «ұлтшыл-фашистерді» қолдан ұйымдастырылды. Елде сталиндік жаппай қуғын-сүргіннің кең етек алуына негіз қаланды.
Қазақстанға күштеп қоныс аударылғандар
1936 жылы КСРО ХКК құпия қаулыларының негізінде Батыс Украинадан Қазақ АКСР- не 15 мың поляк және неміс шаруашылықтарын көшіріп-қоныстандыру басталды. Олардың көп бөлігі Солтүстік Қазақстанға, қалғаны Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылды. Ресейдің ішкі аудандарынан, Украинадан, Беларусь мен басқа республикалардан арнайы коныс аударылғандардың жалпы саны 1936 жылға қарай 360 мың адамға жетті.
Еділ өңірі немістерін Сібірге депортациялау идеясы 1915 жылы туса да, оны жүзеге асыруда көптеген кедергілер кездесті. Ал 1937—1938 жылдары немістердің ұлттық мәселесі қайта жандана бастады. Патша жүзеге асыра алмаған идеяны қолға алуға ыңғайлы кезең туғандай еді. Қазақстандағы «Кіші Қазан» науканы кезінде босап қалған жерлерге корейлерді, финдер мен поляктарды орналастырғаннан кейін кезек немістерге де келді.
Соғыстың алдында Қазақстан аумағына тағы да поляк ұлты өкілдерінің екінші толқыны көшіріліп әкелінді. 1939—1940 жылдары Гитлер армиясының Полынаға басып кіруіне байланысты Батыс Украина, Беларусьдағы поляктар қосымша кашып келе бастады. 1940—1941 жылдары поляктардың осы бөлігі Қазақстанға қоныстандырылды. Дегенмен 1936 жылғы көшірілгендер мен 1940—1941 жылдары көшірілген поляк азаматтарының құқық жағынан болды. Соңғы келгендер «поляк осадниктері мен босқындары» ретінде өмір сүрді. Кеңес үкіметі КСРО аумағына келген поляктардан армия құрып, гитлерлік Германияға қарсы қою жағын да ойластырған еді. 1940—1941 жылдары 200 мыңдай поляк Ақмола, Ақтөбе, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Талдықорған, Жамбыл, Алматы облыстарына орналастырылды. Поляк-кеңес пактісіне қол қойылғаннан кейін олардың көп бөлігі Владислав Андерс бастаған поляк армиясының қатарында өскери қатысты. Андерс армиясына енгісі келмегендердің бір бөлігі Қазақстан аумағында қалды. Соғыстан кейін олардың көпшілігі еліне қайтқанымен, 30-жылдарда депортацияланған бөлігі қалып қойды.
Тоталитарлық тәртіптің құрсауына алғашқылардың бірі болып қиыршығыстық корейлер ілікті. Олардың кейбір белсенді бөлігін 1935—1936 жылдары күштеп әкімшілік қоныс аудару басталды. Жалпы, жаппай көшіріп-қоныстандыру екі кезеңнен түрды. Оның алғашқысы 1937 жылдың күзінен 1938 жылдың көктеміне дейін созылды. жылдың қыркүйек айының соңынан бастап алғашқы эшелондармен бірге Қазақстандағы корейлердің тарихы басталды. Жапон «шпионы» деп жала жабылған корейліктерді қазақтар қарсы алып, олардың аянышты халдеріне түсіністікпен қарады, құшағын жайып қарсы алып, қиын жағдайда қол ұшын беруден тайынған жоқ.
1938 жылдың көктемінде корейлерді көшірудің екінші кезеңі басталды. Енді олар тұрақты орналастырылды. Негізгі бөлігі жойылып кеткен кеңшарлар мен игерілмеген жерлерге орналасқандықтан, тұрғын үй, жұмыспен, еңбек құралдарымен қамту жағы жетіспеді. Жаппай күшпен қоныс аудару корей халқын өзінің тарихи отаны — Кореядан көп жылдарға қатынасын үзіп, білім, тіл, мәдениет саласында орны толмайтын шығынға үшыратты. 1938 жылы 1 қыркүйекте барлық корей тіліндегі мектептер, Қазақстандағы педагогикалық училище, 1939 жылы Қызылордадағы корей педагогикалық институты жабылды, корей тіліндегі оқулықтар жойылды.
70 корей ұжымшарлары республиканың 8 облысында — Қызылордада, Алматы, Солтүстік Қазақстан, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстанда орналасты. Олар балық кәсіпшілігімен жөне ауыл шаруашылығымен айналысты.
КСРО-ның ұлт саясатында 30-жылдардағы қуғын-сүргінге иран ұлты да ілікті. Түрікменстан, Әзірбайжан, Грузия және Армения аудандарында тұрып жатқан ирандықтар 1938 жылы қазан—қараша айларында Алматы, Оңтүстік Қазақстан облысына көшірілді. Кеңес азаматтығын алған 6 мың адам арнаулы қаулы негізінде 1710 шаруашылық (отбасы) Оңтүстік Қазақстан облысы аудандарына, 300 шаруашылық Алматы облысы аудандарына орналастырылды.
Күрділердің Қазақстанға депортациясы да соғыска дейінгі кезеңнен басталады. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Кавказ өңіріндегі күрділердің аз бөлігі Ресей империясының қол астына карады. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Әзірбайжан қүрамында 1923 жылы Күрдістан автономиялы республикасы құрылғандығы белгілі. Алайда 1936 жылы күрділердің ғасырлар бойғы арманы аяқ асты етіліп, өздері «сенімсіз халықтар» қатарына жатқызылды. 1937 жылдан бастап ешбір негізсіз 7,3 мың күрділер Армения, Әзірбайжан аумағынан көшіріліп, Орталық Азия мен Қазақстанға қоныстандырылды. Күрділердің озық ойлы демократиялық бөлігі түтқындалып, ату жазасына бұйырылды. Күрділерді көшірмес бұрын олардың дүние-мүлкі, малдары тәркіленіп алынды. Өздері НКВД-ның катаң бақылауында жүк вагондарымен әкелініп, облыс пен аудандарға бөліп орналастырылды.
Соғыс жылдарындағы саяси қуғын-сүргін және халықтар депортациясы
Екінші дүниежүзілік соғыс басталған соң, ізін ала Балтық жағалауы, Батыс Украина, Батыс Беларусь, Бессарабиядан «жағымсыз элементтерді» күштеп көшіріп-қоныстандыру қолға алынды. Егер соғысқа дейін бұл әрекет мемлекет қауіпсіздігін күшейту қажеттігімен түсіндірілсе, соғыс кезінде ұлттық-аумақтық автономиялары бар тұтас халықтар қуғын-сүргінге ұшырады. Сөйтіп, тоталитаризмнің таптық саясаты жаңа «сапалық» деңгейге өткен еді. 1941 жылы 28 тамызда барлық немістерді жаппай диверсиялық және шпиондық әрекеттерге қатысты деп айыптады.
Басқа халықтар да дәл осындай «логикалық актілермен» депортацияға үшырады. Бас кезінде олардың кейбіреулерінің немесе көпшілік бөлігінің өз сатқандығы атап өтілді, артынан аталған халықтарды түтастай шығыс өңірлерге көшіру туралы шешім қабылданды. Дөл осындай «сценариймен» қарашай, қалмақ, шешен, ингуш, балқар жөн6 т.б. Солтүстік Кавказ, Грузия, Қырым өңірінен халықтар көшіріліп, ұлттық автономиялар жойылды. Басқаша айтқанда, олардан ұлттық мемлекеттілігі тартып алынды.
30—40-жылдардағы халықтар депортациясы қоғамдық-әлеуметтік форманың жоспарлы акциясына, адам психикасына әсер ете отырып, халықты ұлттық тамырынан айыруды ойластырған тағылық эксперимент, ғаламды қайта құру тәжірибесіне айналды.
Күштеп қоныс аудару кезінде жол бойында және арнайы лагерьлер мен тұрақжайларда бұл халықтардың жартысына опат болды.
Оларды бір туған жерінен айырып, мал сияқты жүк вагондарымен Қазақстанға әкеліп, 24 сағаттың ішінде бүтіндей халықтарды көшіріп-орналастырып үлгерді.
Сталиндік куғын-сүргін кезінде осы халықтардың алдыңғы қатарлы зиялыларына қарсы «үлкен террор» жасалды, ұлттың бетке ұстарлары тұп-тамырымен жойылды. Жер-жерлерде ұлттық мектептер, газет-журналдар жабылды.
Солтүстік Кавказ, Грузия, Қырым, Қалмақ өңірлеріне күшпен жүргізілген депортациялар өзінің көлемі жағынан ауқымды болды. 1942 жылдың күзіне қарай кеңес әскерлері шығысқа қарай шегіне отырып, Еділ жағалауы мен Үлкен Кавказ қыраты алқабына жақындады. бір бөлігі, сондай-ақ карашай, балқар, қалмақтар мекендейтін аймақ жау қолында қалды. Тек пен түбінде Гитлер армиясын талқандағаннан кейін ғана Солтүстік Кавказ өңірі жаудан азат етілді. Алайда жаудан азат ету аяқтала салысымен фашистік басқыншылармен жақындасты деген желеумен бұл халықтарға саяси қуғын-сүргін басталды.
1943 жылы автономиялы республикасы жойылып, қарашайларды көшіру туралы қаулы қабылданды. Жалпы саны 45,5 мың адам Қазақстанның Жамбыл және Түркістан облыстарына орналастырылды. Қалған отбасы Қырғызстанға, Өзбекстанға аттандырылды.
Депортацияның қайғылы қасіреті балқарларға да келіп жетті. 1936 жылы құрылған — АКСР-нан 1944 жылы наурыз айында 650 мыңдай шешен, ингуш, калмақ, қарашайлар көшірілді. Бүкіл техника, НКВД құрамалары мен армия бөлімдерінен 19 мыңдай офицер мен әскерлер қатыстырылған бұл операцияны Ішкі істер халық комиссары Берияның өзі баскарды. Жалпы саны 40 мыңдай балқарлардан Солтүстік Кавказ түгелдей «тазартылды», 46,6 мың балқар отбасы оңтүстік облыстарға қоныстандырылды. Қалғандары Қырғызстанға жөнелтілді. Балқарларды көшіргеннен кейін республика Кабардин АКСР-і болып атала бастады.
1944 жылдың ақпан айынан кейін Қызыл Армиядан босатылған шешен және ингуш ұлтының әскери адамдары НКВД-нің арнайы қоныстарының қарамағына өтті. Дәл осындай жағдай майданда жүрген депортацияланған халықтардың барлығына қатысты болды. Олардың барлығы өздерінің туған-туыстары тұрып жатқан қоныстарға немесе Орал, Сібір өнеркәсіп өндірісіне жіберілді. КСРО- ның баска НКВД лагерьлеріндегі шешендер мен ингуштер Қарағанды лагеріне ауыстырылды. Дағыстан АКСР-да, Грузияда, Әзірбайжанда, Краснодар өлкесі, Дондағы Ростов, Астрахан облысында тұрып жатқан шешендер мен ингуштар да депортация қармағынан аман қалған жоқ, көші-қон 1945 жылдың соңына дейін жалғасты. 1945 жылға карай Қазақстанға көшірілген шешендер мен ингуштардың жалпы саны 406,3 мың адамға жетті. 1944 жылы 7 наурыздағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің бұйрығымен Шешен-ингуш АКСР-і жойылды. Барлық ауданның аттары өзгертілді. Шешен-ингуш АКСР-інің орнына Грозный облысы қүрылды. Облысқа дейін барлық жергілікті халықтың 58%-ын құраған шешен мен ингуш халқы осылайша туған жерлерінен қол үзді. Грозный облысына ондаған мың орыстар мен аварлар, осетиндер, украиндар әкелінді.
1944 жылы Орталық Азия мен Қазақстанға Грузиядағы күрділердің екінші толқыны, 1948—1950 жылдары үшінші толқыны күштеп көшірілді. Әзірбайжанда қалған күрділердің біраз бөлігі қуғын-сүргінге ұшырау қаупінен қоркып, құжаттарын өзгертіп, өзірбайжан болып жазылуға мәжбүр болды. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін майданнан қайтқан майдангер-күрділер өз туғандарын таба алмай әуре-сарсаңға түсті. Олардың өзі 50-жылдардың соңына дейін арнайы қоныстардағы НКВД органдарына айына 2 рет белгіленіп тұруға болды.
1943 жылғы 28 қазандағы бұйрық негізінде Қалмақ АКСР-інен 2,2 мың адам Қызылорда облысына орналастырылды.
Фашистік Германия басып алынған аумақтар азат етілген сайын сол жерлердегі халықтарды депортациялау ісі де жалғаса берді. 1944— 1945 жылдары азат етілген Украина, Беларусь және өңірінде бұрыннан мекендеп келе жатқан немістер Сібір мен Қазақстанға көшірілді. 1945 жылдың соңына қарай Қазақстанға 9 мың неміс отбасы орналастырылды.
Ел басшылығындағы шовинистік пиғылдардың ұлт саясатындағы белгілері жекелеген халықтар мен ұлт азшылықтарын «жағымсыз элемент» ретінде көшірудің белең алуынан көрінді. Әңгіме бірінші кезекте Қырым және Грузия аудандарындағы халықтарды тарихи Отандарынан көшіру туралы болып отыр.
1921 жылы құрылған Қырым АКСР-інде орыстар, украиндар, қырым татарлары, гректер, болгарлар, армяндар мекендеді. 1944 жылы Берияның бұйрығымен Қырымды «кеңестерге қарсы элементтерден» тазартуға 2000 жүк машинасы өзірленді. 1944 жылы мамырда 50 эшелонға тиелген татар ұлты өкілдері түгелдей Қырым АКСР-інен қуылды. Депортация барысында Қазақстанға 4501 татар, 7 мың болгар мен гректер әкелінді. Депортацияға ілінген месхеттік түріктер Грузияның оңтүстік-батыс аудандарынан 1944 жылы қарашада Қазақстанға өкелінді. Жалпы, 1943—1944 жылдары Қазақ КСР-іне 109,3 мың отбасы арнайы қоныстандырылды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың халық санына тигізген әсері. Еңбек армиялары
Екінші дүниежүзілік соғыстың дауылынан Қазақстан аумағына көшіп келушілер тасқыны артты. Қазақстанға елдің батыс бөлігінен 536 мың адам көшіп келді.
Майданда 410 мың қазақстандық жауынгерлердің мерт болуы мен 125 мың адамдардың хабар-ошарсыз кетуі, концлагерьлерде азаппен көз жұмуы сияқты соғыстың әкелген зардабы орасан зор болды. Белгілі демограф М.Тәтімовтың болжамы бойынша, мұндай соғыстың зардабы 125 жылға дейін созылады екен. Мыңдаған отбасылардың шаңырағы ортасына түсіп, балалар жетім қалды. Қазақ балаларының табиғи тууы мен өсімінің карқыны төмендеп кетті.
Соғыс жылдарында Қазақстаннан 1 млн 200 мың адам майданға шакырылды. Бұлардың 630 мыңы алғашқы аттанғандар болды. Сондай-ак еңбек колонналарына шақыруды қоспағанда, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында майданға әрбір бесінші қазақстандық шақырылды.
Соғыс басталған кезден бастап 1941 жылдың соңына дейін, 1942 жылдың жазы мен күзінде әскери қимылдар болып жатқан аймақтардан шығыска өнеркөсіп орындары мен ұжымшар, кеңшар, МТС-ің дүние-мүлкі мен малы, 312 өнеркәсіп өндірісі мен жарты миллионнан астам адам Қазақстанға көшіріп әкелінді. Бұл өндіріс орындарының 142-сі ғана іске косылды.
Өнеркәсіп өндірісіндегі еңбек армиялары басқа республикалардан келгендермен қатар, соғысқа дейінгі арнайы қоныстанғандар мен Қазақстанға депортацияланған халық өкілдері контингентімен толықтырылып тұрды.
Тұтастай алғанда, моральдық-саяси белгілері бойынша майданға шақырылмаған халық өкілдерінен еңбек армиясы құралды. Еңбек армиясының арнайы жұмыс колонналары неміс, фин, румын, корей халық өкілдерінен тұрды. Соғыс жылдарында еңбек армиясына 121 мың неміс, 30 мың өкілдері шақырылды. Еңбек армиясында тек арнайы қоныстандырылғандар ғана болған жоқ, негізгі бөлігі ұжымшар тұрғындары болып табылатын 200 мыңдай қазақтар да шақырылды. Олардың барлығы Орал жөне Сібір зауыттары мен Ақмола—Павлодар, Қарағанды—Ақмола, Орынбор—Арыс, Басқұншақ—Мақат темір жол құрылысында еңбек етті. Мыңдаған тұтқындар Доссор—Астрахан, Ор—Қандыағаш мұнай құбырлары қүрылысына терін төкті.
Соғыс жылдарында барлығы 700 мыңнан астам қазақтар, немістер, украиндар және т.б. еңбек колонналарына шақырылды. Соғыстың соңғы 1,5 жылында еңбек армиясының қатарына Солтүстік Кавказ, Грузия, Қырым, Қалмақ елдерінен көшіріп-қоныстандырылған бөлігі қосылды. Еңбек армиясындағы адамдардың тұрмыстық-материалдық жағдайы өте ауыр болды. Арнайы қоныстандырылғандардың көп бөлігі ауру мен аштықтан қырылды.
Сонымен, еңбек колонналарында екі категориядан тұратындар, біріншілері — азаматтық тұрғындардан тұратын еңбек армиясы, екіншілері — тұтқын жағдайындағы арнайы қоныстандырылғандар болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында майданға және қорғаныс өнеркәсібіне әрбір төртінші қазақстандық алынды. Екінші дүниежүзілік соғыс майданында 350 мың қазақ жауынгерлері қаза тапты, 150 мың адам жау колында тұтқында болды немесе хабар-ошарсыз кетті. Соғыстың ауыр жылдарында демографиялық, депопуляциялық жолмен (туудың төмендеп, өлімнің артуы) 100 мың адамға кеміді.
Сөйтіп, Екінші дүниежүзілік соғыс тек қазақ халқының ғана 600 мың адамға азаюына әкеліп соқты.
1939 жылғы бойынша Қазақстанда 6,9 млн адам тұрса, соғыс аяқталған соң көшіп келген және депортацияланған халықтар есебінен бұл көрсеткіш шамамен 7,5 млн болды.
Жергілікті халықтың үлес салмағы 1939 жылмен салыстырғанда 38%-дан 30%-ға дейін кеміп кетті. Тіптен кейбір аймақтарда қазақтардың үлес салмағы 2 есеге азайды.
Сталин қайтыс болғаннан кейін 1954—1956 жылдары заңсыз қуғын-сүргінге ұшыраған халықтар, таптар және басқа кеңес азаматтарын ақтау басталды.
Хронография
Бұрынғы Кеңес одағында 1920-1940 жылдары тұтас халықтар депортацияға ұшыраған. Оларға жалған айыптар тағып, атамекендерінен күшпен жер аударды.
- 1928-1936 жылдары Қазақстанға Ресей, Украина, Беларусьдан 360 мыңдай адам жер аударылды.
- 1937 жылы Қиыр Шығыстағы мемлекеттік шекараның қауіпсіздігін қамтамасыз ету деген сылтаумен онда тұратын корей халқын Қазақстан мен Орта Азиядағы өзге де республикаларға әкелді. Оның ішінде 20141 отбасы (95421 адам) Қазақстанға орналастырылды.
- 1940-1941 жылдары поляктар қоныс аударылды. II дүниежүзілік соғыс жылдары олардың саны 105 мыңға жетті. КСРО Жоғаргы Кеңесі Төралқасының 1941 жылы 28 тамыздагы "Еділ жағалауында тұратын немістерді көшіру туралы" №21-160 жарлыгына сәйкес, 1941 жылы күзде 1 млн. 120 мыңдай неміс Еділ бойынан көшіріліп, Қазақстанға 420 мыңы орналастырылды.
- 1943 жылы 12 қазанда жойылды да, 14 қазанда КСРО ХК К-і қарашайларды жер аудару жөнінде құпия қаулы қабылдады. Соның негізінде қарашайлардың 11711 отбасы (45529 адам) Қазақстанға қоныс тепті.
- 1944 жылы 7 наурызда Шешен-Ингуш -ін жою туралы жарлық шықты. Қазақстанға 89901 отбасы (406375 адам) орналастырылды.
- 1944 жылы 5 наурызда балқарлардың тағдыры да осылай шешіліп, 4660 отбасы (21150 адам) Қазақстаннан бірақ шықты. Осындай қаулы, жарғылардың салдарынан 1944 жылы қалмақтар (2668 адам), түріктер (13260 адам), күрдтер (5530 адам) ата қоныстарынан аластатылды. Күштеп көшіру соғыстан кейінгі жылдары да жалғасын тапты.
- 1946 жылы басында Қазақстанға тек Солтүстік Кавказдан, Грузиядан, қоныс аударылғандардың жалпы саны 107272 отбасы (412191 адам) болды.
- 1954 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша, Қазақстанға қоныс аударғандардың саны 2 млн. адамға жетті. Депортацияға ұшыраған халықтардың жағдайы оте нашар болды. Азық-түлік, тұрғын үй, киім-кешек қат болды. Суықтан, аштықтан, жұқпалы індеттерден адам өлімі көбейді. КСРО ішкі істер басқармасының 1944 жылы есебі бойынша, қоныс аударылғандардан 144704 адам, оның ішінде Қазақстанда 101036 адам өлген. Депортацияға ұшыраған халықтар жаңа қоныстанған жерлерінде қатал тексеруден өтіп тұрды. Олар рұқсатсыз ешқайда да бара алмады. Тіпті, корші ауылдардағы туған-туыстарымен араласуға тыйым салынды. Қазақ халқы еріксіз қоныс аударылып келгендерге барынша қамқорлық жасады.
- 1956 жылы Сталиннің жеке басына табынуды айыптап, саяси-қуғын сүргін құрбандарын ақтау басталған кезеңде ғана депортацияланған халықтар тағдырына оң өзгерістер ене бастады.
- 1955-1956 жылдары заңды түрде құқықтық шектеулер алынып, шешен, , , , қалмақ халқының окілдері өз тарихи отандарына қайтуға мүмкіндік алды.
Тағы қараныз
- Демография
- Депопуляция
- Экстрадиция
- Репатриация
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- Депортированные в Казахстан народы. - Алматы, 1998.
- Бугай Н. Ф. Иосиф Сталин - Лаврентий Берия: "Их надо депортировать?" - Москва, 1992
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Deportaciya lat deportatio shygaru memleketten tulgany mәzhbүrlep shygaru Deportaciya zhii baska bir memleketke shygyp ketken shetel azamattaryna nemese azamattygy zhok adamdarga katysty koldanylady Terminnin shygu tarihyTermin 18 19 gasyrlarda Franciya kylmystyk zannamasynda zher audarudyn erekshe tүrin atauda koldanylgan Algash ret Gvianada sayasi senimsiz adamdarga koldanylyp 1791 zhyly kүdiktilerge arnalgan zanga tirkeldi Kenes okimetinin koshi kon sayasaty Halyktar deportaciyasySogyska dejingi kezendegi sayasi kugyn sүrgin zhәne halyktar deportaciyasy Socialistik zamanda Kenes Odagyn mekendegen halyktardyn kaj kajsysy bolsyn stalindik zorlyk zombylyktan genocid pen etnocidten sayasi kugyn sүrginnen aman kalgan zhok Kenes үkimeti zhyldarynda zhekelegen partiya kenes komsomol kyzmetkerleri gana emes tutas bir halyktar senimsiz de satkyn ulttar kataryna zhatkyzylyp tarihi atamekeninen kүshtep zher audaryldy Deportaciya latynsha deportatio kugyndau koshiru degen magynany bildiredi Halyktar deportaciyasyn belgili bir ult okilderinin belgili bir is әreketterine bajlanysty elden kuyluy dep tүsinu Al shetel tiline engen sozder sozdiginde deportaciya kylmystyk zhәne әkimshilik zhaza retinde memleketten kuylu koshiru zher audaru dep korsetilgen 1920 1950 zhyldary turgyndardy kүshtep koshiru stalindik kugyn sүrginnin negizgi kuramdas bir boligine ajnaldy Zhalpy KSRO da deportaciyaga ushyragandardyn sany 1920 zhyldan 1949 zhylga dejin 3 2 mln adamga zhetti KSRO da en kop oryn algan zhappaj kugyn sүrgindik koshi kondardyn tomendegidej tүrleri koldanyldy etnostyn belgileri bojynsha deportaciya zhazalangan halyktar shekaralardy tazalau senimsiz halyktar әleumettik taptyk belgileri bojynsha deportaciya 1934 zhylga dejingi kulaktardy zher audaru kezinde kelgenderdi arnajy koshirilgender specpereselency dep atady sayasi mүdde negizindegi 1934 1944 zhyldary koshirilgenderdi enbek konystaryndagylar dep atady 1944 zhyldan bastap arnajy konys audarylgandar degen atau koldanyldy Zhogaryda atalgan kүshtep zhүrgizilgen deportaciyalardyn ishinde merzimi zhagynan bolsheviktik әleumettik taptyk genocid birinshi bolyp zhүzege asyryldy Kuban kazaktary ziyalylar dini adamdar algashky bolsheviktik tәzhiribenin kurbanyna ajnaldy Odan kejin kulaktar men bajlardy tap retinde zhoyu bastaldy Olardy үsh sanatka boldi Solardyn ishinen ekinshi sanatka zhatatyndardy KSRO nyn alys audandaryna zher audaru kozdeldi Zhosparly tүrde әkimshilik kүshpen alyp kelip konystandyrudyn mundaj aukymy etnostardyn gendik koryna nuksan keltirdi milliondagan sharualar uzhymdastyru zhyldarynda ashtan kyryldy Zhappaj atu zhazalaryna ushyrady zhәne lager kapastaryna kamaldy Қazakstandagy bajlardy tәrkileu barysynda shamamen 5500 otbasy syrtka koshirilse Қazakstanga Orta zhәne Tomengi Edil bojy Ortalyk karatopyrakty zhәne Mәskeu oblystary Soltүstik Kavkaz onirinen 1932 1933 zhyldary myndagan adamdar zher audaryldy Қazakstan Sibir sozinin sinonimine ajnaldy Osylajsha halyktardy kүshtep koshiru sogyska dejingi kezende bastalyp әr tүrli әleumettik toptar men soslovielerdi etnostyk toptardy KSRO nyn ortalyk audandarynan 20 30 zhyldary Қazakstan Oral Ortalyk Aziya Sibir Қiyr Shygyska zhappaj koshirip kondyru kyzu zhүrgizilip zhatty Kulak dep atalgan milliondagan tandauly sharualardyn kozin kurtkan etnodemografiyalyk dagdarys halyktarga zor ziyanyn tigizdi Қazakstanda uzhymdastyru kezinde zher audarylgan kulaktardan turatyn arnajy koshirilgenderdin 100 ge tarta konystary boldy Olar arnajy komendaturalarda esepte turdy GULAG kyzmeti zhүjesine kүshpen tartylyp komir ondiru metall ondirisi temir zhol men elektrostanciyalar NKVD Ishki ister Halyk Komissariaty kurylys obektilerinde makta osiru kyzylsha kant ondiristerinde zhәne t b zhumys kүshi retinde pajdalanyldy Arnajy konys audarylgandardyn azamattyk kukygy saktaldy konystangan әkimshilik audan koleminde zhүrip turuyna etildi Birak konystangan zherinen ketuge kukygy bolmady Olardyn turmystyk sharuashylyk mәselelerin sheshu NKVD nyn GULAG basshylaryna zhүkteldi 1930 zhyldardyn ortasynda zhappaj sayasi kugyn sүrginnin terendeuine Stalinnin Trockij Zinovev toptarymen zhәne onshyl opportunistermen kүresi tүrtki boldy Ortalyktagy bolyp zhatkan bul okigalar ult respublikasynda olkelerde turgyndardy zhappaj sayasi kudalauga zhol ashyp berdi Osy үlgimen munda da halyk zhaularyn ultshyl fashisterdi koldan ujymdastyryldy Elde stalindik zhappaj kugyn sүrginnin ken etek aluyna negiz kalandy Қazakstanga kүshtep konys audarylgandar 1936 zhyly KSRO HKK kupiya kaulylarynyn negizinde Batys Ukrainadan Қazak AKSR ne 15 myn polyak zhәne nemis sharuashylyktaryn koshirip konystandyru bastaldy Olardyn kop boligi Soltүstik Қazakstanga kalgany Ontүstik Қazakstan oblystaryna ornalastyryldy Resejdin ishki audandarynan Ukrainadan Belarus men baska respublikalardan arnajy konys audarylgandardyn zhalpy sany 1936 zhylga karaj 360 myn adamga zhetti Edil oniri nemisterin Sibirge deportaciyalau ideyasy 1915 zhyly tusa da ony zhүzege asyruda koptegen kedergiler kezdesti Al 1937 1938 zhyldary nemisterdin ulttyk mәselesi kajta zhandana bastady Patsha zhүzege asyra almagan ideyany kolga aluga yngajly kezen tugandaj edi Қazakstandagy Kishi Қazan naukany kezinde bosap kalgan zherlerge korejlerdi finder men polyaktardy ornalastyrgannan kejin kezek nemisterge de keldi Sogystyn aldynda Қazakstan aumagyna tagy da polyak ulty okilderinin ekinshi tolkyny koshirilip әkelindi 1939 1940 zhyldary Gitler armiyasynyn Polynaga basyp kiruine bajlanysty Batys Ukraina Belarusdagy polyaktar kosymsha kashyp kele bastady 1940 1941 zhyldary polyaktardyn osy boligi Қazakstanga konystandyryldy Degenmen 1936 zhylgy koshirilgender men 1940 1941 zhyldary koshirilgen polyak azamattarynyn kukyk zhagynan boldy Songy kelgender polyak osadnikteri men boskyndary retinde omir sүrdi Kenes үkimeti KSRO aumagyna kelgen polyaktardan armiya kuryp gitlerlik Germaniyaga karsy koyu zhagyn da ojlastyrgan edi 1940 1941 zhyldary 200 myndaj polyak Akmola Aktobe Қostanaj Pavlodar Soltүstik Қazakstan Taldykorgan Zhambyl Almaty oblystaryna ornalastyryldy Polyak kenes paktisine kol kojylgannan kejin olardyn kop boligi Vladislav Anders bastagan polyak armiyasynyn katarynda oskeri katysty Anders armiyasyna engisi kelmegenderdin bir boligi Қazakstan aumagynda kaldy Sogystan kejin olardyn kopshiligi eline kajtkanymen 30 zhyldarda deportaciyalangan boligi kalyp kojdy Totalitarlyk tәrtiptin kursauyna algashkylardyn biri bolyp kiyrshygystyk korejler ilikti Olardyn kejbir belsendi boligin 1935 1936 zhyldary kүshtep әkimshilik konys audaru bastaldy Zhalpy zhappaj koshirip konystandyru eki kezennen tүrdy Onyn algashkysy 1937 zhyldyn kүzinen 1938 zhyldyn koktemine dejin sozyldy zhyldyn kyrkүjek ajynyn sonynan bastap algashky eshelondarmen birge Қazakstandagy korejlerdin tarihy bastaldy Zhapon shpiony dep zhala zhabylgan korejlikterdi kazaktar karsy alyp olardyn ayanyshty halderine tүsinistikpen karady kushagyn zhajyp karsy alyp kiyn zhagdajda kol ushyn beruden tajyngan zhok 1938 zhyldyn kokteminde korejlerdi koshirudin ekinshi kezeni bastaldy Endi olar turakty ornalastyryldy Negizgi boligi zhojylyp ketken kensharlar men igerilmegen zherlerge ornalaskandyktan turgyn үj zhumyspen enbek kuraldarymen kamtu zhagy zhetispedi Zhappaj kүshpen konys audaru korej halkyn ozinin tarihi otany Koreyadan kop zhyldarga katynasyn үzip bilim til mәdeniet salasynda orny tolmajtyn shygynga үshyratty 1938 zhyly 1 kyrkүjekte barlyk korej tilindegi mektepter Қazakstandagy pedagogikalyk uchilishe 1939 zhyly Қyzylordadagy korej pedagogikalyk instituty zhabyldy korej tilindegi okulyktar zhojyldy 70 korej uzhymsharlary respublikanyn 8 oblysynda Қyzylordada Almaty Soltүstik Қazakstan Atyrau Қaragandy Қostanaj Aktobe Ontүstik Қazakstanda ornalasty Olar balyk kәsipshiligimen zhone auyl sharuashylygymen ajnalysty KSRO nyn ult sayasatynda 30 zhyldardagy kugyn sүrginge iran ulty da ilikti Tүrikmenstan Әzirbajzhan Gruziya zhәne Armeniya audandarynda turyp zhatkan irandyktar 1938 zhyly kazan karasha ajlarynda Almaty Ontүstik Қazakstan oblysyna koshirildi Kenes azamattygyn algan 6 myn adam arnauly kauly negizinde 1710 sharuashylyk otbasy Ontүstik Қazakstan oblysy audandaryna 300 sharuashylyk Almaty oblysy audandaryna ornalastyryldy Kүrdilerdin Қazakstanga deportaciyasy da sogyska dejingi kezennen bastalady Birinshi dүniezhүzilik sogystan kejin Kavkaz onirindegi kүrdilerdin az boligi Resej imperiyasynyn kol astyna karady Kenes okimeti ornagannan kejin Әzirbajzhan kүramynda 1923 zhyly Kүrdistan avtonomiyaly respublikasy kurylgandygy belgili Alajda 1936 zhyly kүrdilerdin gasyrlar bojgy armany ayak asty etilip ozderi senimsiz halyktar kataryna zhatkyzyldy 1937 zhyldan bastap eshbir negizsiz 7 3 myn kүrdiler Armeniya Әzirbajzhan aumagynan koshirilip Ortalyk Aziya men Қazakstanga konystandyryldy Kүrdilerdin ozyk ojly demokratiyalyk boligi tүtkyndalyp atu zhazasyna bujyryldy Kүrdilerdi koshirmes buryn olardyn dүnie mүlki maldary tәrkilenip alyndy Өzderi NKVD nyn katan bakylauynda zhүk vagondarymen әkelinip oblys pen audandarga bolip ornalastyryldy Sogys zhyldaryndagy sayasi kugyn sүrgin zhәne halyktar deportaciyasy Ekinshi dүniezhүzilik sogys bastalgan son izin ala Baltyk zhagalauy Batys Ukraina Batys Belarus Bessarabiyadan zhagymsyz elementterdi kүshtep koshirip konystandyru kolga alyndy Eger sogyska dejin bul әreket memleket kauipsizdigin kүshejtu kazhettigimen tүsindirilse sogys kezinde ulttyk aumaktyk avtonomiyalary bar tutas halyktar kugyn sүrginge ushyrady Sojtip totalitarizmnin taptyk sayasaty zhana sapalyk dengejge otken edi 1941 zhyly 28 tamyzda barlyk nemisterdi zhappaj diversiyalyk zhәne shpiondyk әreketterge katysty dep ajyptady Baska halyktar da dәl osyndaj logikalyk aktilermen deportaciyaga үshyrady Bas kezinde olardyn kejbireulerinin nemese kopshilik boliginin oz satkandygy atap otildi artynan atalgan halyktardy tүtastaj shygys onirlerge koshiru turaly sheshim kabyldandy Dol osyndaj scenarijmen karashaj kalmak sheshen ingush balkar zhon6 t b Soltүstik Kavkaz Gruziya Қyrym onirinen halyktar koshirilip ulttyk avtonomiyalar zhojyldy Baskasha ajtkanda olardan ulttyk memlekettiligi tartyp alyndy 30 40 zhyldardagy halyktar deportaciyasy kogamdyk әleumettik formanyn zhosparly akciyasyna adam psihikasyna әser ete otyryp halykty ulttyk tamyrynan ajyrudy ojlastyrgan tagylyk eksperiment galamdy kajta kuru tәzhiribesine ajnaldy Kүshtep konys audaru kezinde zhol bojynda zhәne arnajy lagerler men turakzhajlarda bul halyktardyn zhartysyna opat boldy Olardy bir tugan zherinen ajyryp mal siyakty zhүk vagondarymen Қazakstanga әkelip 24 sagattyn ishinde bүtindej halyktardy koshirip ornalastyryp үlgerdi Stalindik kugyn sүrgin kezinde osy halyktardyn aldyngy katarly ziyalylaryna karsy үlken terror zhasaldy ulttyn betke ustarlary tup tamyrymen zhojyldy Zher zherlerde ulttyk mektepter gazet zhurnaldar zhabyldy Soltүstik Kavkaz Gruziya Қyrym Қalmak onirlerine kүshpen zhүrgizilgen deportaciyalar ozinin kolemi zhagynan aukymdy boldy 1942 zhyldyn kүzine karaj kenes әskerleri shygyska karaj shegine otyryp Edil zhagalauy men Үlken Kavkaz kyraty alkabyna zhakyndady bir boligi sondaj ak karashaj balkar kalmaktar mekendejtin ajmak zhau kolynda kaldy Tek pen tүbinde Gitler armiyasyn talkandagannan kejin gana Soltүstik Kavkaz oniri zhaudan azat etildi Alajda zhaudan azat etu ayaktala salysymen fashistik baskynshylarmen zhakyndasty degen zheleumen bul halyktarga sayasi kugyn sүrgin bastaldy 1943 zhyly avtonomiyaly respublikasy zhojylyp karashajlardy koshiru turaly kauly kabyldandy Zhalpy sany 45 5 myn adam Қazakstannyn Zhambyl zhәne Tүrkistan oblystaryna ornalastyryldy Қalgan otbasy Қyrgyzstanga Өzbekstanga attandyryldy Deportaciyanyn kajgyly kasireti balkarlarga da kelip zhetti 1936 zhyly kurylgan AKSR nan 1944 zhyly nauryz ajynda 650 myndaj sheshen ingush kalmak karashajlar koshirildi Bүkil tehnika NKVD kuramalary men armiya bolimderinen 19 myndaj oficer men әskerler katystyrylgan bul operaciyany Ishki ister halyk komissary Beriyanyn ozi baskardy Zhalpy sany 40 myndaj balkarlardan Soltүstik Kavkaz tүgeldej tazartyldy 46 6 myn balkar otbasy ontүstik oblystarga konystandyryldy Қalgandary Қyrgyzstanga zhoneltildi Balkarlardy koshirgennen kejin respublika Kabardin AKSR i bolyp atala bastady 1944 zhyldyn akpan ajynan kejin Қyzyl Armiyadan bosatylgan sheshen zhәne ingush ultynyn әskeri adamdary NKVD nin arnajy konystarynyn karamagyna otti Dәl osyndaj zhagdaj majdanda zhүrgen deportaciyalangan halyktardyn barlygyna katysty boldy Olardyn barlygy ozderinin tugan tuystary turyp zhatkan konystarga nemese Oral Sibir onerkәsip ondirisine zhiberildi KSRO nyn baska NKVD lagerlerindegi sheshender men ingushter Қaragandy lagerine auystyryldy Dagystan AKSR da Gruziyada Әzirbajzhanda Krasnodar olkesi Dondagy Rostov Astrahan oblysynda turyp zhatkan sheshender men ingushtar da deportaciya karmagynan aman kalgan zhok koshi kon 1945 zhyldyn sonyna dejin zhalgasty 1945 zhylga karaj Қazakstanga koshirilgen sheshender men ingushtardyn zhalpy sany 406 3 myn adamga zhetti 1944 zhyly 7 nauryzdagy KSRO Zhogargy Kenesinin bujrygymen Sheshen ingush AKSR i zhojyldy Barlyk audannyn attary ozgertildi Sheshen ingush AKSR inin ornyna Groznyj oblysy kүryldy Oblyska dejin barlyk zhergilikti halyktyn 58 yn kuragan sheshen men ingush halky osylajsha tugan zherlerinen kol үzdi Groznyj oblysyna ondagan myn orystar men avarlar osetinder ukraindar әkelindi 1944 zhyly Ortalyk Aziya men Қazakstanga Gruziyadagy kүrdilerdin ekinshi tolkyny 1948 1950 zhyldary үshinshi tolkyny kүshtep koshirildi Әzirbajzhanda kalgan kүrdilerdin biraz boligi kugyn sүrginge ushyrau kaupinen korkyp kuzhattaryn ozgertip ozirbajzhan bolyp zhazyluga mәzhbүr boldy Ekinshi dүniezhүzilik sogys ayaktalgannan kejin majdannan kajtkan majdanger kүrdiler oz tugandaryn taba almaj әure sarsanga tүsti Olardyn ozi 50 zhyldardyn sonyna dejin arnajy konystardagy NKVD organdaryna ajyna 2 ret belgilenip turuga boldy 1943 zhylgy 28 kazandagy bujryk negizinde Қalmak AKSR inen 2 2 myn adam Қyzylorda oblysyna ornalastyryldy Fashistik Germaniya basyp alyngan aumaktar azat etilgen sajyn sol zherlerdegi halyktardy deportaciyalau isi de zhalgasa berdi 1944 1945 zhyldary azat etilgen Ukraina Belarus zhәne onirinde burynnan mekendep kele zhatkan nemister Sibir men Қazakstanga koshirildi 1945 zhyldyn sonyna karaj Қazakstanga 9 myn nemis otbasy ornalastyryldy El basshylygyndagy shovinistik pigyldardyn ult sayasatyndagy belgileri zhekelegen halyktar men ult azshylyktaryn zhagymsyz element retinde koshirudin belen aluynan korindi Әngime birinshi kezekte Қyrym zhәne Gruziya audandaryndagy halyktardy tarihi Otandarynan koshiru turaly bolyp otyr 1921 zhyly kurylgan Қyrym AKSR inde orystar ukraindar kyrym tatarlary grekter bolgarlar armyandar mekendedi 1944 zhyly Beriyanyn bujrygymen Қyrymdy kenesterge karsy elementterden tazartuga 2000 zhүk mashinasy ozirlendi 1944 zhyly mamyrda 50 eshelonga tielgen tatar ulty okilderi tүgeldej Қyrym AKSR inen kuyldy Deportaciya barysynda Қazakstanga 4501 tatar 7 myn bolgar men grekter әkelindi Deportaciyaga ilingen meshettik tүrikter Gruziyanyn ontүstik batys audandarynan 1944 zhyly karashada Қazakstanga okelindi Zhalpy 1943 1944 zhyldary Қazak KSR ine 109 3 myn otbasy arnajy konystandyryldy Ekinshi dүniezhүzilik sogystyn halyk sanyna tigizgen әseri Enbek armiyalary Ekinshi dүniezhүzilik sogystyn dauylynan Қazakstan aumagyna koship kelushiler taskyny artty Қazakstanga eldin batys boliginen 536 myn adam koship keldi Majdanda 410 myn kazakstandyk zhauyngerlerdin mert boluy men 125 myn adamdardyn habar osharsyz ketui konclagerlerde azappen koz zhumuy siyakty sogystyn әkelgen zardaby orasan zor boldy Belgili demograf M Tәtimovtyn bolzhamy bojynsha mundaj sogystyn zardaby 125 zhylga dejin sozylady eken Myndagan otbasylardyn shanyragy ortasyna tүsip balalar zhetim kaldy Қazak balalarynyn tabigi tuuy men osiminin karkyny tomendep ketti Sogys zhyldarynda Қazakstannan 1 mln 200 myn adam majdanga shakyryldy Bulardyn 630 myny algashky attangandar boldy Sondaj ak enbek kolonnalaryna shakyrudy kospaganda Ekinshi dүniezhүzilik sogys zhyldarynda majdanga әrbir besinshi kazakstandyk shakyryldy Sogys bastalgan kezden bastap 1941 zhyldyn sonyna dejin 1942 zhyldyn zhazy men kүzinde әskeri kimyldar bolyp zhatkan ajmaktardan shygyska onerkosip oryndary men uzhymshar kenshar MTS in dүnie mүlki men maly 312 onerkәsip ondirisi men zharty millionnan astam adam Қazakstanga koshirip әkelindi Bul ondiris oryndarynyn 142 si gana iske kosyldy Өnerkәsip ondirisindegi enbek armiyalary baska respublikalardan kelgendermen katar sogyska dejingi arnajy konystangandar men Қazakstanga deportaciyalangan halyk okilderi kontingentimen tolyktyrylyp turdy Tutastaj alganda moraldyk sayasi belgileri bojynsha majdanga shakyrylmagan halyk okilderinen enbek armiyasy kuraldy Enbek armiyasynyn arnajy zhumys kolonnalary nemis fin rumyn korej halyk okilderinen turdy Sogys zhyldarynda enbek armiyasyna 121 myn nemis 30 myn okilderi shakyryldy Enbek armiyasynda tek arnajy konystandyrylgandar gana bolgan zhok negizgi boligi uzhymshar turgyndary bolyp tabylatyn 200 myndaj kazaktar da shakyryldy Olardyn barlygy Oral zhone Sibir zauyttary men Akmola Pavlodar Қaragandy Akmola Orynbor Arys Baskunshak Makat temir zhol kurylysynda enbek etti Myndagan tutkyndar Dossor Astrahan Or Қandyagash munaj kubyrlary kүrylysyna terin tokti Sogys zhyldarynda barlygy 700 mynnan astam kazaktar nemister ukraindar zhәne t b enbek kolonnalaryna shakyryldy Sogystyn songy 1 5 zhylynda enbek armiyasynyn kataryna Soltүstik Kavkaz Gruziya Қyrym Қalmak elderinen koshirip konystandyrylgan boligi kosyldy Enbek armiyasyndagy adamdardyn turmystyk materialdyk zhagdajy ote auyr boldy Arnajy konystandyrylgandardyn kop boligi auru men ashtyktan kyryldy Sonymen enbek kolonnalarynda eki kategoriyadan turatyndar birinshileri azamattyk turgyndardan turatyn enbek armiyasy ekinshileri tutkyn zhagdajyndagy arnajy konystandyrylgandar boldy Ekinshi dүniezhүzilik sogys zhyldarynda majdanga zhәne korganys onerkәsibine әrbir tortinshi kazakstandyk alyndy Ekinshi dүniezhүzilik sogys majdanynda 350 myn kazak zhauyngerleri kaza tapty 150 myn adam zhau kolynda tutkynda boldy nemese habar osharsyz ketti Sogystyn auyr zhyldarynda demografiyalyk depopulyaciyalyk zholmen tuudyn tomendep olimnin artuy 100 myn adamga kemidi Sojtip Ekinshi dүniezhүzilik sogys tek kazak halkynyn gana 600 myn adamga azayuyna әkelip sokty 1939 zhylgy bojynsha Қazakstanda 6 9 mln adam tursa sogys ayaktalgan son koship kelgen zhәne deportaciyalangan halyktar esebinen bul korsetkish shamamen 7 5 mln boldy Zhergilikti halyktyn үles salmagy 1939 zhylmen salystyrganda 38 dan 30 ga dejin kemip ketti Tipten kejbir ajmaktarda kazaktardyn үles salmagy 2 esege azajdy Stalin kajtys bolgannan kejin 1954 1956 zhyldary zansyz kugyn sүrginge ushyragan halyktar taptar zhәne baska kenes azamattaryn aktau bastaldy Hronografiya Buryngy Kenes odagynda 1920 1940 zhyldary tutas halyktar deportaciyaga ushyragan Olarga zhalgan ajyptar tagyp atamekenderinen kүshpen zher audardy 1928 1936 zhyldary Қazakstanga Resej Ukraina Belarusdan 360 myndaj adam zher audaryldy 1937 zhyly Қiyr Shygystagy memlekettik shekaranyn kauipsizdigin kamtamasyz etu degen syltaumen onda turatyn korej halkyn Қazakstan men Orta Aziyadagy ozge de respublikalarga әkeldi Onyn ishinde 20141 otbasy 95421 adam Қazakstanga ornalastyryldy 1940 1941 zhyldary polyaktar konys audaryldy II dүniezhүzilik sogys zhyldary olardyn sany 105 mynga zhetti KSRO Zhogargy Kenesi Toralkasynyn 1941 zhyly 28 tamyzdagy Edil zhagalauynda turatyn nemisterdi koshiru turaly 21 160 zharlygyna sәjkes 1941 zhyly kүzde 1 mln 120 myndaj nemis Edil bojynan koshirilip Қazakstanga 420 myny ornalastyryldy 1943 zhyly 12 kazanda zhojyldy da 14 kazanda KSRO HK K i karashajlardy zher audaru zhoninde kupiya kauly kabyldady Sonyn negizinde karashajlardyn 11711 otbasy 45529 adam Қazakstanga konys tepti 1944 zhyly 7 nauryzda Sheshen Ingush in zhoyu turaly zharlyk shykty Қazakstanga 89901 otbasy 406375 adam ornalastyryldy 1944 zhyly 5 nauryzda balkarlardyn tagdyry da osylaj sheshilip 4660 otbasy 21150 adam Қazakstannan birak shykty Osyndaj kauly zhargylardyn saldarynan 1944 zhyly kalmaktar 2668 adam tүrikter 13260 adam kүrdter 5530 adam ata konystarynan alastatyldy Kүshtep koshiru sogystan kejingi zhyldary da zhalgasyn tapty 1946 zhyly basynda Қazakstanga tek Soltүstik Kavkazdan Gruziyadan konys audarylgandardyn zhalpy sany 107272 otbasy 412191 adam boldy 1954 zhyly 1 kantardagy esep bojynsha Қazakstanga konys audargandardyn sany 2 mln adamga zhetti Deportaciyaga ushyragan halyktardyn zhagdajy ote nashar boldy Azyk tүlik turgyn үj kiim keshek kat boldy Suyktan ashtyktan zhukpaly indetterden adam olimi kobejdi KSRO ishki ister baskarmasynyn 1944 zhyly esebi bojynsha konys audarylgandardan 144704 adam onyn ishinde Қazakstanda 101036 adam olgen Deportaciyaga ushyragan halyktar zhana konystangan zherlerinde katal tekseruden otip turdy Olar ruksatsyz eshkajda da bara almady Tipti korshi auyldardagy tugan tuystarymen aralasuga tyjym salyndy Қazak halky eriksiz konys audarylyp kelgenderge barynsha kamkorlyk zhasady 1956 zhyly Stalinnin zheke basyna tabynudy ajyptap sayasi kugyn sүrgin kurbandaryn aktau bastalgan kezende gana deportaciyalangan halyktar tagdyryna on ozgerister ene bastady 1955 1956 zhyldary zandy tүrde kukyktyk shekteuler alynyp sheshen kalmak halkynyn okilderi oz tarihi otandaryna kajtuga mүmkindik aldy Tagy karanyzDemografiya Depopulyaciya Ekstradiciya RepatriaciyaDerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 Қazakstan tarihy Asa manyzdy kezenderi men gylymi mәseleleri Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk M Қojgeldiev Ә Toleubaev Zh Қasymbaev t b Almaty Mektep baspasy 2007 304 bet suretti ISBN 9965 36 106 1 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Deportirovannye v Kazahstan narody Almaty 1998 Bugaj N F Iosif Stalin Lavrentij Beriya Ih nado deportirovat Moskva 1992