Кіші жүз Қазақстанның батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы Қазақ халқының этникалық құрамына енеді Кіші жүз

Кіші жүз – Қазақстанның батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы. Қазақ халқының этникалық құрамына енеді.

Кіші жүз
Қазақ хандығының еншісіндегі жер
1731 жылдан бастап Ресей империясының құрамында

←

1718 — 1824

→

XX ғасырдың басындағы көшпенді Ұлы жүздердің қоныстанған жерлері. Кіші жүз картада жасыл түспен белгіленген

Астанасы

1704–1730 Қарнақ
1730–1786 Ырғыз
1786–1824 Орынбор

Тіл(дер)і

қазақ тілі, араб тілі

Халқы

қазақтар

Мирасқорлық

← Қазақ хандығы
Ресей империясы →

Ежелгі Қазақстан тарихы
Қазақстан тарихы

Тас дәуірі Қола дәуірі Темір дәуірі Сақтар • Үйсіндер • Қаңлылар • Ғұндар
Қазақстанның ерте орта ғасырлардағы мемлекеттері
Түркі қағанаты (552—603) Батыс Түрік қағанаты (603—704) Шығыс Түрік қағанаты (682—744) Түргеш қағанаты (704—756) Қарлұқ қағанаты (756—940) • Қимақ мемлекеті ІХ ғ.соңы -ХІ ғ.басы • Оғыз мемлекеті ІХ ғ.соңы -ХІ ғ.басы

Қарахан мемлекеті (942-1212) жж. • Қарақытай мемлекеті (1128-1213) жж. • Қыпшақ хандығы Моңғол империясы (1206—1291) Жошы ұлысы (1224—1481) Шағатай қағанаты (1222—1370) Орда-Ежен ұлысы (1242—1446) Шайбани ұлысы (1243 — ?) Ақ Орда (XIII—XV ғғ.) Көк Орда • Әбілқайыр хандығы (1428—1468) Ноғай ордасы (1440—1634) Моғолстан (1348—1514) Ташкент хандығы (1501—1627)
Қазақ хандығы дәуірі
Қазақ хандығы (1465—1847) Ұлы жүз (1715—1822) Орта жүз (1715—1822) Кіші жүз (1715—1824)
Ресей империясы құрамындағы Қазақстан
Бөкей Ордасы (1801—1872)

Алаш автономиясы (1917—1920) Түркістан автономиясы (1917—1918) Қырғыз (Қазақ) АКСР-і (1920—1925) Қазақ АКСР-і (1925—1936) Қазақ КСР-і (1936—1991)
Тәуелсіз Қазақстан тарихы
Қазақстан (1991—қазір)
к • т • ө Портал «Қазақстан» Санат «Қазақстан тарихы»

Тағы қараңыз: Қазақ жүздері

Тарихы

Кіші жүздің 1755 жылғы ландскартаға сәйкес қоныстануы

Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде маңғыт немесе ноғайлы тайпалар одағы өмір сүрген болатын. Ноғай Ордасынан бөлінген алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Соған байланысты олар ел арасында “Кіші жүз – алшын” деп атанған. Оның құрамына үш бірлестік кіреді:

Байұлы (Адай, Алтын, Алаша, Байбақты, Беріш, Жаппас, Масқар, Таз, Тана, Есентемір, Ысық, Қызылқұрт, Шеркеш)
Қаракесек (Байсары, Әлім, Шөмен)
Жетіру (Табын, Тама, Кердері, Керейт, Жағалбайлы, Телеу, Рамадан) тайпалары енеді.

15–17 ғасырларда ру-тайпалық топтар Бұрындық, Қасым, Ақназар, Тәуекел, Есім және Тәуке хандардың иеліктерінде болды. Тәуке хан тұсында Кіші жүзге Әбілқайыр хан сайланды (1710).
1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы қазақ даласын үлкен апатқа ұшыратып, бұл кезең “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” аталды. Басқыншылардың шабуылына төтеп бере алмай Кіші жүздің бірқатар рулары Сауранды айналып өтіп, Хиуа мен Бұхарға беттеді. Бірақ мұнда да тұрақтай алмай, Жайыққа қарай ығысты. Ықпалды хан деп саналғанмен, Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Кейіннен Кіші жүзде Нұралы, Ерәлі, Есім, Айшуақ және Шерғазы хандар билік құрды. Қазақтардың Ресей қол астына алынғанына жарты ғасыр өткенде, империялық езгіге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Оны Сырым Датұлы басқарды. Бұл күрес қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы Еділ мен Жайық аралығына көшіп, 1801 жылы Бөкей ордасын (Ішкі Бөкей ордасы) құрды.

Осы уақытта Бөкей ордасына Астрахан маңайын мекендеген ноғайлар Бөкей ханның қолдауымен көше бастайды. Әлі күнге дейін Кіші жүз қазақтарының арасында руға кірмейтін Ноғай-Қазақ руы бар.

1824 жылы патша өкіметі Кіші жүзде хандық басқаруды жойып, оның орнына жекелеген аймақтарды билейтін басқарушы сұлтандар тағайындауға кірісті.
1845 жылы Жәңгір хан өлген соң патша өкіметі Бөкей ордасындағы хан билігін де жойды.

Кіші жүз құрамына енген тайпалар мен рулар 15 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында, негізінен, Қазақстанның батыс өңірін мекендеп, қазақ халқының этногенезіне ұйытқы болды. Әр кезеңдегі дүрбелеңді оқиғалар, қоғамдық сілкіністер (жаугершілік жорықтар, “Ақтабан шұбырынды”, Отан қорғау, ұлт-азаттық соғыстар, әсіресе, 20-шы ғасырдағы большевизм асыра сілтеулерінен туындаған қуғын-сүргін, ашаршылықтар мен толқулар, т.б.) салдарынан жекелеген рулар мен аталар Орта жүз бен Ұлы жүздің тарихи аймақтарына, яғни Қазақстанның түкпір-түкпіріне, сондай-ақ, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Ресей және алыс шет елге (Иран, Ауғанстан, т.б.) көшіп барып қоныстанды. Осындай көші-қон, араласулар нәтижесінде тайпалық одақтардың алғашқы құрылған кездегі мәні жойылып, біртұтас қазақ халқының қалыптасуын объективті ақиқатқа айналдырды.

Қоныстану аймағы

Сырдария аймағы , Арал теңізінің жағалауы, Каспий теңізі айналасы, қазіргі Батыс Қазақстан өңірі (Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары) жерлерін мекендейді.

Құрамы

Кіші жүздің рулық-тайпалық құрамы төмендегідей:

Тайпа бірлестігі	Алшын		Жетіру
Тайпа	Әлімұлы	Байұлы	Жетіру
Рулар	шекті қаракесек қарасақал кете төртқара шөмекей	шеркеш адай алаша алтын байбақты беріш есентемір жаппас қызылқұрт масқар таз тана ысық	тама Табын кердері керейіт телеу рамадан жағалбайлы

Саны

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Кіші жүз қазақтарының саны шамамен 1 млн. 100 мың адамға жететін. Мұхамеджан Тынышбаевтың 1925 жылы Ташкентте жарық көрген еңбегіне сәйкес алшындар қазақ халқының 2/5 бөлігін құрайтын.

Әлімұлының саны Қазан төңкерісіне дейін 350-400 мың адамды құрайтын. Оның ішінде: шекті - 60-80 мың, шөмекей 150 мыңнан аса, төртқара - 50-60 мың, кете - 50-60 мың, қаракесек - 20-25 мың, қарасақал - 10-15 мың.
Байұлы 500-550 мың, оның ішіндегі адай - 80-150 мың, байбақты - 40 мың, беріш - 45 мың, таз - 20 мың, шеркеш - 45 мың, масқар - 20 мың, тана - 25 мың, қызылқұрт - 40 мың, алтын - 70 мың, жаппас - 50 мың, ысық - 20 мың, есентемір - 20 мың, алаша - 45 мың.
Жетіру 270-300 мың, оның ішіндегі табын - 80 мың, жағалбайлы - 70 мың, керейіт - 30 мыңға дейін, тама - 45 мыңға дейін, телеу - 20 мыңға дейін, кердері - 20 мыңға дейін, рамадан - 5 мыңға дейін.

Хандары

Кіші жүздің халық сайлаған билеушілері

Әбілқайыр хан (1731-1748)
Батыр хан II (1748-1771)
Байрамұқ (1785-1790)
Есім хан ІІ (1790-1791)
Әбілғазы хан (1791-1806)
Қаратай хан (1806-1816)
Арынғазы хан (1816-1821)

Кіші жүздің жеке сайланған билеушілері

Барақ хан (1731-1747)
Пиралы хан (1770-1805)
Батырұлы Қайып хан (1786-1791)
Бөлекей хан (1797-1806)
Темір хан (1809-1824)
Қасым хан ІІІ (1809-1824)
Жаңғазы хан (1819-1823)

Кіші жүз Бөкей Орданың билеушілері

Бөкей хан І (1801-1815)
Шығай хан ІІ (1815-1823)
Жәңгір хан ІІ (1823-1845)
Сахыб хан (1845-1847)
Әділ хан (1847-1872)

Тағы қараңыз

Әбілқайыр хан

Дереккөздер

“Балалар Энциклопедиясы”, V-том
Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named autogenerated1

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[source1-1] “Балалар Энциклопедиясы”, V-том

[2] Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8

[autogenerated1-3] Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named autogenerated1