Жантөре Айшуақұлы (1759 – 2 қараша, 1809) — мемлекет қайраткері, дипломат, Кіші жүз ханы (1805–1809). Ресейдің қазақ жеріне ықпалын тежеу саясатын ұстанды.
Жантөре хан | ||
Лауазымы | ||
---|---|---|
| ||
1805 — 1809 | ||
Ізашары | Айшуақ хан | |
Ізбасары | Шерғазы хан | |
Өмірбаяны | ||
Дүниеге келуі | 1759 | |
Қайтыс болуы | 1809 | |
Әкесі | Айшуақ хан | |
өңдеу |
Өмірбаяны
Хан сайланған алғашқы айлардан бастап-ақ билікке таласқан бәсекелестерінің қарсылығына тап болды. Әсіресе, өзінің нағашысы Қаратай сұлтанның оны хан ретінде танудан бас тартуы Кіші жүздегі саяси ахуалды шиеленістірді. Алғашқы кезде сөз жүзінде хандық кеңестің төрағасы болып есептелінген, алайда Ішкі орданы билеген Бөкей де Жантөренің жаулары Қаратайды, Орманды, хандық кеңестің мүшесі қолдап, Жантөреге кедергі жасады. Жантөре осындай қарсылық жағдайында, Жетіру бірлестігіне арқа сүйеп, шебер дипломатиялық саясатымен қарсыластарының арасына іріткі салды. Байұлының бір бөлігі Жантөреге қолдау көрсетті. Жантөре бес жылға жуық хандық билігі тұсында Кіші жүз арқылы өтетін Ресей мен Хиуа, Бұхар хандықтары арасындағы транзиттік керуен саудасының қазақтар үшін пайдалы екенін түсініп, оны қолдады. Сауда керуендерінен баж салығын үстемелеп алып, хандық қазынаны молайтты. Кіші жүз қазақтарының Орынбор және басқа қалалармен керуен саудасына жағдай жасауға тырысты. Керуендерді тонауға қатысқан ру басыларын, старшындарды жазаға тартты. Жантөре хандық соттың, кеңестің құқықтық жағдайын қалпына келтіруге тырысты. Алайда, орнына хандық кеңестің төрағасы болып сайланған Орман Жантөреге қарсылығын тоқтатпады. Жантөре өзінің туған інілері Шерғазы, , Арыстан және басқа беделді сұлтандарға арқа сүйеп, хандық билікті күшейтуге тырысты. Жантөренің беделінің күшеюінен сескенген Ресей үкіметі өлкені отарлауды жеделдету мақсатында әр түрлі әскери-саяси шаралар арқылы Жантөренің билігін шектеуге тырысып бақты. 1806 жылы 31 мамырда император І “Кіші жүздегі хандық кеңестің ережелері” атты жаңа заң қабылдады. Осы заң сот, әкімшілік басқару жүйесінде ханның құқықтарын бірқатар шектеді. Орынбордың әскери губернаторы князь Жантөре жөнінде екі ұшты саясат жүргізді. Бір жағынан, халық өкілдері сайлаған ханмен санаспауға бата алмай, оның саясатына қолдау көрсеткен болды. Екінші жағынан, Жантөренің күш алып кетуінен сескеніп, оның қарсыластары — сұлтандар Қаратайды, Орманды ханға қарсы жасырын айтақтап отырды. Жантөре дипломат ретінде старшындардың және сұлтандардың біраз бөлігіне иек артып, Кіші жүзде өз саясатын дәйекті іске асырып отырды. Хиуа хандығымен, Бұхар әмірлігімен байланыстарын бірқалыпты деңгейде ұстады. Хиуа билеушілерінің Қаратайды қолдауына қарамастан, бұл хандықтармен сауда, саяси қарым-қатынастарын үзбеді. 1807 жылы Кіші жүзді бұрын болып көрмеген табиғи апат — жұт жайлады. Малдың қырылып қалуы, мыңдаған жандардың аштыққа ұшырауына себепші болды. Жасөспірімдерді өлім апатынан сақтау үшін Жантөре бірқатар шараларды іске асырды. Хан бұл арада осалдық та көрсетті. Көптеген қазақ балалары мен қыздары Ресейде дініне жазылды, Хиуа мен әмірліктерінде өзбектермен араласып, ұлттық нышандарын жоғалтты. Ханның жаулары осы ахуалды өздерінің ықпалын күшейту үшін ұтымды пайдаланып кетті. 1808 жылдың соңына қарай Жантөренің жағдайы қиындады. Кіші жүз шын мәнінде бұрынғы тұтастығынан айрылды. Өлкенің батыс өңірін Ішкі Орданың билеушісі өзіне бағындыруға тырысты, Хиуа шекарасымен іргелес рулар Қаратайдың қол астына топтасты. Орман сұлтан болса Волконскиймен ауыз жаласып, оның қазақ елін “бөліп алда билей бер” саясатына су бүрікті. Осындай жағдайда Кіші жүздің тұтастығын қайтадан қалпына келтіру үшін Жантөре 1808 жылы 2 шілдеде қазақ сұлтандары, билері, беделді старшындарының арнайы құрылтайын шақыртты. Хандық кеңестің төрағасы Орман құрылтайды ханға қарсы бағыттауға күш салды. Хан билігінің күшеюінен қауіптенген губернатор Волконский ханға қарсы іріткі салу мақсатында өзінің өкілі Скрыпинді жіберді. Бұл саясатты дер кезінде түсінген Жантөре қазақтарда сақталған демеу етіп Скрыпинді құрылтайға қатыстырмады. Алайда Жантөре мақсатына жете алмады, құрылтай нәтижесіз аяқталды. Бөкейдің үгіт-насихатымен Жантөренің билігіндегі қазақ ауылдарының бір бөлігі Жайықтың оң жағасына, Нарын құмдарына өтіп кетті. 1 000 адамдық сарбаздарымен Қаратай да ханның ауылдарына шабуылдарын жиілетті. Бірте-бірте билігі әлсіреген Жантөре Ресей үкіметінен қолдау табу мақсатымен Жайық шебіне жақындап қоныстанды. Алғашында Мерген форпосты төңірегінде, кейіннен маңына орнығып, күш жинай бастады. 1809 жылы 2 қарашада ханның өз сақшыларын және төлеңгіттерін түнде ауылдарына таратып жіберетінін біліп қалған Қаратай 200 жігітпен кенеттен Жантөренің ауылына шабуыл жасады. 27 ауыр жарақат алған Жантөре қаза тапты.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhantore Ajshuakuly 1759 2 karasha 1809 memleket kajratkeri diplomat Kishi zhүz hany 1805 1809 Resejdin kazak zherine ykpalyn tezheu sayasatyn ustandy Zhantore hanLauazymyKishi zhүz hany1805 1809Izashary Ajshuak hanIzbasary Shergazy hanӨmirbayanyDүniege kelui 1759 1759 Қajtys boluy 1809 1809 Әkesi Ajshuak hanondeu ӨmirbayanyHan sajlangan algashky ajlardan bastap ak bilikke talaskan bәsekelesterinin karsylygyna tap boldy Әsirese ozinin nagashysy Қarataj sultannyn ony han retinde tanudan bas tartuy Kishi zhүzdegi sayasi ahualdy shielenistirdi Algashky kezde soz zhүzinde handyk kenestin toragasy bolyp eseptelingen alajda Ishki ordany bilegen Bokej de Zhantorenin zhaulary Қaratajdy Ormandy handyk kenestin mүshesi koldap Zhantorege kedergi zhasady Zhantore osyndaj karsylyk zhagdajynda Zhetiru birlestigine arka sүjep sheber diplomatiyalyk sayasatymen karsylastarynyn arasyna iritki saldy Bajulynyn bir boligi Zhantorege koldau korsetti Zhantore bes zhylga zhuyk handyk biligi tusynda Kishi zhүz arkyly otetin Resej men Hiua Buhar handyktary arasyndagy tranzittik keruen saudasynyn kazaktar үshin pajdaly ekenin tүsinip ony koldady Sauda keruenderinen bazh salygyn үstemelep alyp handyk kazynany molajtty Kishi zhүz kazaktarynyn Orynbor zhәne baska kalalarmen keruen saudasyna zhagdaj zhasauga tyrysty Keruenderdi tonauga katyskan ru basylaryn starshyndardy zhazaga tartty Zhantore handyk sottyn kenestin kukyktyk zhagdajyn kalpyna keltiruge tyrysty Alajda ornyna handyk kenestin toragasy bolyp sajlangan Orman Zhantorege karsylygyn toktatpady Zhantore ozinin tugan inileri Shergazy Arystan zhәne baska bedeldi sultandarga arka sүjep handyk bilikti kүshejtuge tyrysty Zhantorenin bedelinin kүsheyuinen seskengen Resej үkimeti olkeni otarlaudy zhedeldetu maksatynda әr tүrli әskeri sayasi sharalar arkyly Zhantorenin biligin shekteuge tyrysyp bakty 1806 zhyly 31 mamyrda imperator I Kishi zhүzdegi handyk kenestin erezheleri atty zhana zan kabyldady Osy zan sot әkimshilik baskaru zhүjesinde hannyn kukyktaryn birkatar shektedi Orynbordyn әskeri gubernatory knyaz Zhantore zhoninde eki ushty sayasat zhүrgizdi Bir zhagynan halyk okilderi sajlagan hanmen sanaspauga bata almaj onyn sayasatyna koldau korsetken boldy Ekinshi zhagynan Zhantorenin kүsh alyp ketuinen seskenip onyn karsylastary sultandar Қaratajdy Ormandy hanga karsy zhasyryn ajtaktap otyrdy Zhantore diplomat retinde starshyndardyn zhәne sultandardyn biraz boligine iek artyp Kishi zhүzde oz sayasatyn dәjekti iske asyryp otyrdy Hiua handygymen Buhar әmirligimen bajlanystaryn birkalypty dengejde ustady Hiua bileushilerinin Қaratajdy koldauyna karamastan bul handyktarmen sauda sayasi karym katynastaryn үzbedi 1807 zhyly Kishi zhүzdi buryn bolyp kormegen tabigi apat zhut zhajlady Maldyn kyrylyp kaluy myndagan zhandardyn ashtykka ushyrauyna sebepshi boldy Zhasospirimderdi olim apatynan saktau үshin Zhantore birkatar sharalardy iske asyrdy Han bul arada osaldyk ta korsetti Koptegen kazak balalary men kyzdary Resejde dinine zhazyldy Hiua men әmirlikterinde ozbektermen aralasyp ulttyk nyshandaryn zhogaltty Hannyn zhaulary osy ahualdy ozderinin ykpalyn kүshejtu үshin utymdy pajdalanyp ketti 1808 zhyldyn sonyna karaj Zhantorenin zhagdajy kiyndady Kishi zhүz shyn mәninde buryngy tutastygynan ajryldy Өlkenin batys onirin Ishki Ordanyn bileushisi ozine bagyndyruga tyrysty Hiua shekarasymen irgeles rular Қaratajdyn kol astyna toptasty Orman sultan bolsa Volkonskijmen auyz zhalasyp onyn kazak elin bolip alda bilej ber sayasatyna su bүrikti Osyndaj zhagdajda Kishi zhүzdin tutastygyn kajtadan kalpyna keltiru үshin Zhantore 1808 zhyly 2 shildede kazak sultandary bileri bedeldi starshyndarynyn arnajy kuryltajyn shakyrtty Handyk kenestin toragasy Orman kuryltajdy hanga karsy bagyttauga kүsh saldy Han biliginin kүsheyuinen kauiptengen gubernator Volkonskij hanga karsy iritki salu maksatynda ozinin okili Skrypindi zhiberdi Bul sayasatty der kezinde tүsingen Zhantore kazaktarda saktalgan demeu etip Skrypindi kuryltajga katystyrmady Alajda Zhantore maksatyna zhete almady kuryltaj nәtizhesiz ayaktaldy Bokejdin үgit nasihatymen Zhantorenin biligindegi kazak auyldarynyn bir boligi Zhajyktyn on zhagasyna Naryn kumdaryna otip ketti 1 000 adamdyk sarbazdarymen Қarataj da hannyn auyldaryna shabuyldaryn zhiiletti Birte birte biligi әlsiregen Zhantore Resej үkimetinen koldau tabu maksatymen Zhajyk shebine zhakyndap konystandy Algashynda Mergen forposty tonireginde kejinnen manyna ornygyp kүsh zhinaj bastady 1809 zhyly 2 karashada hannyn oz sakshylaryn zhәne tolengitterin tүnde auyldaryna taratyp zhiberetinin bilip kalgan Қarataj 200 zhigitpen kenetten Zhantorenin auylyna shabuyl zhasady 27 auyr zharakat algan Zhantore kaza tapty DerekkozderҚazak enciklopediyasy Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet