Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді Тексерілмеген мақалалардағы мәліметтер сенімсіз болуы мүмкін Тексерушілерге нұсқаулықт

Африканың бөлінуі, сондай-ақ Африка үшін жарыс немесе Африка үшін күрес (ағыл. Scramble for Africa, фр. Partage de l'Afrique, порт. Partilha de África) — Африканың бөлінуі, сонымен қатар Африка үшін жарыс немесе Африка үшін күрес - бұл XIX ғасырдың ортасынан бастап бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына дейін Еуропадағы империалистік державалардың Африкада зерттеу және әскери операциялар жүргізу үшін қарқынды бәсекелестік кезеңі, сайып келгенде, отаршылдық аумақтарды басып алуға бағытталған. Еуропалық отарлаушылардың көптеген себептері болды, соның ішінде бүкіл континентте қол жетімді құнды ресурстарға ұмтылу, ұлттық билікті нығайту, еуропалық державалар арасындағы шиеленіс, діни миссионерлік құлшыныс және Африка елдерінің ішкі саясаты. ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде Африканы бөлу кезінде еуропалық империялар арасындағы саяси және экономикалық бәсекелестік еуропалықтарға оған байланысты тікелей соғыстардан аулақ болуға мүмкіндік берді. XIX ғасырдың кейінгі жылдарында әскери ықпал мен экономикалық үстемдік арқылы" бейресми империализмнен " отаршылдық империализмге алып келген тікелей басқаруға көшу болды.

Еуропалық отаршыл державалар бақылайтын Африканың аймақтары (Бельгия, Британия, Француз, Германия, Италия, Португалия және Испания империялары)

Тарихы

1840 жылға қарай еуропалық державалар Африка жағалауында шағын сауда бекеттерін құрды, бірақ олар теңіз жағасында болуды жөн көріп, құрлықты саудаға сирек пайдаланды. XIX ғасырдың ортасында еуропалық зерттеушілер Шығыс және Орталық Африканың аудандарын картаға түсірді.

1870 жылдары Батыс Еуропа мемлекеттері Африка континентінің он пайызын ғана бақылап отырды және олардың барлық территориялары жағалауға жақын орналасқан. Ең маңызды иеліктер Португалияға тиесілі Ангола мен Мозамбик болды; Ұлыбританияға тиесілі ; Франция ұстаған Алжир.

Технологиялық жетістіктер еуропалықтардың сыртқы экспансиясына ықпал етті. Индустрияландыру көлік және байланыс саласында, әсіресе пароходтар, теміржолдар және телеграфтар түрінде қарқынды прогреске әкелді. Медициналық жетістіктер, әсіресе тропикалық ауруларға қарсы дәрі-дәрмектер де маңызды рөл атқарды. дамуы — безгектің тиімді емі — еуропалықтар үшін тропиктің кең кеңістігін қол жетімді етті.

1872 жылы Ұлыбритания Португалияға тиесілі шығанағының оңтүстік жартысына және 1823 жылы британдық капитан Оуэн мен басшыларының бірі арасында жасалған келісімге сүйене отырып, іргелес аралдарға наразылық білдірді. Бірақ арбитраж судьяларға сайланған 1875 жылы делагоаны португалдықтар үшін мойындады. Ұлыбритания Португалия үкіметін 1880 жылы Лоренс-Маркиштегі келісім бойынша Делагоадан бас тартуға көндіре алды; бірақ Португалиядағы осы келісімнен туындаған тәртіпсіздіктер үкіметті одан бас тартуға мәжбүр етті.

1884 жылы Африканы бөлу үшін күреске кірісті. Ол Оранж өзенінен Португалия Анголасымен (Германияның Оңтүстік-Батыс Африка) шекарасына дейінгі территорияны протекторат деп жариялады. 1884 жылдың шілдесінде Германия Испания Гвинеясының солтүстік шекарасынан Калабарға дейінгі жағалауға протекторат жариялады және өзінің иеліктерін кеңейте бастады, неміс Камерунын құрды, сонымен қатар Тогоға протекторат құрды. 1884-1885 жылдары Германияның Шығыс Африка компаниясы жергілікті тайпалармен келісім жасасып, Тана өзенінің сағасынан Гвардафуй мүйісіне дейінгі 1800 шақырымдық жағалаудың үстінен, оның ішінде Тананың төменгі ағысындағы Виту Сұлтанатының үстінен протекторатын жариялады. Ұлыбританияның бастамасымен осы территорияларды талап еткен тәуелді Занзибар сұлтаны наразылық білдірді, бірақ ол қабылданбады. Осыдан кейін Шығыс Африканың жағалауларының бөліктерін асығыс басып ала бастаған Императорлық британдық шығыс Африка компаниясы құрылды.

Африканы отарлау ертерек болғанына қарамастан, ең күшті бәсекелестік жаңа империализм кезеңінде, әсіресе 1885 жылы Берлин конференциясының Бас заңы қабылданғаннан кейін дамыды.

Оңтүстік Африкада 1880 жылдардың аяғынан бастап С.Родстың Британдық Оңтүстік Африка компаниясы Каирге теміржол салу идеясын алға тартқан кеңейтуді жүзеге асырды. 1888-1893 жылдары бұл рота Оңтүстік Родезия колониясын құра отырып, машона мен матабеле жерлерін жаулап алды; 1889 жылы солтүстігі жаулап алынды, ол деп аталды. Португалияда Ангола мен Мозамбикті біртұтас отарлық империяға біріктіру үшін Африка континентінің континентальды аймақтары арқылы үздіксіз отарлық иеліктердің «көпірін» құру жоспары болған, бірақ 1890 жылғы Британдық ультиматум Португалияны осы жобаны жүзеге асырудың келесі жоспарларынан бас тартуға мәжбүр етті.

1890 жылы Германия мен Ұлыбритания арасында осы екі державаның Африкадағы отарлық мүдделерін реттейтін Занзибар шарты жасалды.

Британия-Бельгия келісімшартына сәйкес 1894 жылы 12 мамырда «Конго еркін мемлекеті» Нілдің сол жағалауын Фашодаға дейін алды, бірақ Франция мен Германияның қысымымен Франциямен 14 тамызда келісімге отырып, 1894 ж., оған солтүстікке қарай - сызығымен шектелуге тура келді.

1890 жылы 5 тамызда Батыс Африкада британдық-француздық келісімнен айыру туралы келісім жасалды, бұл британдықтардың Нигериядан солтүстікке қарай кеңеюіне шек қойды. Того шекарасы 1886 жылы 28 шілдеде және 1899 жылы 14 қарашада ағылшын-герман келісімдері және 1898 жылы 27 шілдеде француз-герман келісімімен белгіленді.

Германияның Камеруннан шығысқа қарай ілгерілеуі 1893 жылы 15 қарашада ағылшын-неміс шартымен және 1894 жылы 4 ақпанда француз-герман келісімімен тоқтатылды.

«Африка үшін күрестің» шарықтау шегі болып 1898 жылы Ұлыбритания мен Францияны соғыс қарсаңына алып келген Фашода оқиғасы саналады.

ХІХ ғасырдың аяғында «қара құрлықты» ресурстар көзі деп санайтын жас Италия мемлекеті Африканың бөлінуіне қосылды. Ол әсіресе әлсіреп жатқан Осман империясының африкалық иеліктері мен әлсіз мұсылман сұлтандықтары орналасқан Африка Мүйізінің территориясын қызықтырды (қараңыз: мен Италияндық Ливия).

1902 жылға қарай еуропалық державалар Африканың 90% бақылауында болды. Сахараның оңтүстігінде Африкадан тәуелсіздігін итальяндықтардан қорғаған Либерия (АҚШ қамқорлығымен) және Эфиопия ғана тәуелсіздігін сақтап қалды.

1910 жылы Бельгия королі 1908 жылы Бельгия мемлекетіне сатқаннан кейін, өтті.

Африканың отарлық бөлінуі Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған жылы Англия Египетті ресми түрде қосып алған кезде аяқталды. Екі жыл бұрын Марокко бойынша бөлініп, ал Италия Италия-Түрк соғысы нәтижесінде Ливияны бақылауға алды. 1914 жылға қарай бүкіл континентте Эфиопия мен Либерия ғана еуропалықтардың бақылауынан тәуелсіз болды.

Карталар

1880 және 1913 жылдардағы Африканы салыстыру

Метрополиядағы Африка колониялары (1900 жылғы жағдай бойынша)

Бельгия

 (1908 жылдан бастап , қазіргі Конго Демократиялық Республикасы)

Франция

 Алжир Тунис Марокко Француздық Батыс Африка Мавритания Сенегал (қазіргі Мали) Гвинея Нигер (қазіргі Буркина-Фасо) (қазіргі Бенин) Француз Экваторлық Африка Габон Орта Конго (қазіргі Конго Республикасы) (қазіргі Орталық Африка Республикасы) Чад Француз Сомалиі (қазіргі Джибути) Мадагаскар Комор аралдары

Германия (1919 жылға дейін)

 Германдық Шығыс Африка (1919 жылдан бастап Бельгия мандаты, қазіргі Бурунди және Руанда) Танганьика (1919 жылдан бастап Британия мандаты, қазір Танзания бөлігі) Германияның Оңтүстік-Батыс Африка (1919 жылдан бастап Оңтүстік Африка Одағының мандаты, қазіргі Намибия) Германияның Батыс Африка Неміс Камеруны (1919 жылдан бастап Франция мандаты, қазіргі Камерун) (1919 ж. Франция мен Ұлыбритания арасындағы бөліну, қазіргі Того)

Италия

 Итальяндық Солтүстік Африка (1934 жылдан бастап Ливия) Эритрея Итальяндық Сомали (қазір ресми түрде Сомалиге кіреді)

Португалия

 Ангола () - қазір Анголаның эксклавы (қазіргі Мозамбик) (қазіргі Гвинея-Бисау) Кабо-Верде аралдары (қазіргі Кабо-Верде) Сан-Томе және Принсипи

Испания

 Испан Сахарасы (қазіргі Батыс Сахара - БҰҰ шешімдеріне қайшы, Марокконың бөлігі) Испандық Марокко Сеута Испандық Оңтүстік Марокко () Ифни (қазіргі Экваторлық Гвинея материгі) (қазіргі , Экваторлық Гвинеяның оқшауланған бөлігі)

Ұлыбритания

 Британдық Шығыс Африка Кения Уганда Занзибар (қазір Танзанияның бөлігі) Британдық Сомали (қазір ресми түрде Сомалиге кіреді) Оңтүстік Родезия (қазіргі Зимбабве) (қазіргі Замбия) (қазіргі Малави) Британдық Оңтүстік Африка (қазір Оңтүстік Африканың бөлігі) (қазір Оңтүстік Африканың бөлігі) (қазір Оңтүстік Африканың бөлігі) колониясы (қазір Оңтүстік Африканың бөлігі) (қазіргі Ботсвана) (қазіргі Лесото) Свазиленд Гамбия Сьерра-Леоне Маврикий Нигерия (қазіргі Гана) Египет

Тәуелсіз мемлекеттер

 Либерия (Эфиопия)

Халықаралық аймақ (1923-1956)

Танжер, Ұлыбритания, Франция, Германия және (1928 жылдан) Италия (қазіргі Марокконың бөлігі) бірлесіп басқарды.

Дереккөздер

R. Robinson, J. Gallagher and A. Denny, Africa and the Victorians, London, 1965, p. 175.
Kevin Shillington, History of Africa. Revised second edition (New York: Macmillan Publishers Limited, 2005), 301.
Thomas Pakenham, The Scramble for Africa: White Man’s Conquest of the Dark Continent from 1876 to 1912 (1991) ch 1
https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Делагоа_или_Далагоа // https://ru.wikipedia.org/wiki Энциклопедический_словарь_Брокгауза_и_Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

[1] R. Robinson, J. Gallagher and A. Denny, Africa and the Victorians, London, 1965, p. 175.

[2] Kevin Shillington, History of Africa. Revised second edition (New York: Macmillan Publishers Limited, 2005), 301.

[3] Thomas Pakenham, The Scramble for Africa: White Man’s Conquest of the Dark Continent from 1876 to 1912 (1991) ch 1

[4] ttps://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Делагоа_или_Далагоа // https://ru.wikipedia.org/wiki Энциклопедический_словарь_Брокгауза_и_Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.