Кения (ағылш. Kenya), Кения Республикасы (ағылш. Republіc of Kenya) — Шығыс Африкада орналасқан мемлекет. Жер көлемі – 582,6 мың км². Халқы 55 143 353 адам. Халқының этникалық құрамы топтарына жататын кикуйю (21% шамасында), (14%), (13%), календжин (11%), камба (11%), т.б. тайпалардан және 165 мыңнан аса , араб елдерінен келгендерден тұрады. Ресми тілдері ағылшын тілі мен суахили тілі. Тұрғындарының кейбіреулері дәстүрлі наным-сенімдерін, кейбіреулері дінінің католик және тармақтарын, енді біреулері ислам дінін ұстанады. Астанасы – Найроби қаласы.Кения – Британ достастығына кіретін республика. 1969 жылы қабылданған конституциясы бойынша елді жалпыхалықтық сайлауда 5 жылға сайланған президент басқарады (1978 жылдан ). Жоғары заң шығарушы орган – бір палаталы Ұлттық жиналыс. Әкімшілік жағынан 7 провинцияға және астаналық округке бөлінеді. Ұлттық мерекесі 12 желтоқсан – (1963). Ақша бірлігі – . Кения Шығыс Африка таулы үстіртінің солтүстік-шығыс шетін алып жатыр. Жерінің орталық бөлігінен экватор сызығы өтеді. Саванналық өсімдіктер көп. Орталығы мен тау беткейлерінде — тропиктік ормандар, тау басында шалғынды өсімдіктер өседі.
Кения Республикасы Jamhuri ya Kenya Republic of Kenya | |||||
| |||||
Ұран: «Harambee (Бірге жұмыс істеу)» | |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 12 желтоқсан 1963 жыл (Ұлыбританиядан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілдері | ағылшын тілі, суахили | ||||
Елорда | Найроби | ||||
Ірі қалалары | Найроби, Момбаса | ||||
Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Президенті Вице-президенті | |||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 48-ші орын 580 367 км² 2,3 | ||||
Жұрты • Сарап (2017) • Санақ (2009) • Тығыздығы | ▲ 49 125 325 адам (28-ші) 38 610 097 адам 78 адам/км² (124-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 92,338 млрд. $ 3,896 $ | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 98,264 млрд. $ 1,991 $ | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,590 (орташа) (142-ші) | ||||
Валютасы | |||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | KE | ||||
ХОК коды | KEN | ||||
Телефон коды | +254 | ||||
Уақыт белдеулері | +3 |
Кен байлықтары
Көмірлі натрий тұзы, кианит, , гипс, торий, , алтын және полиметалл кентастары. Климаты субэкваторлық: қаңтардағы орташа температура 14 — 24°С; шілдеде 12 — 25°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден (солтүстік-шығыс) 2000 мм-ге (батыс) дейін. Өзендері шағын келеді. Ірілері Тана мен Үнді мұхитына құяды. Көлдері — , , , , , т.б. Жерінде , Мара, , қорықтары және , Найроби, , т.б. ұлттық саябақтар орналасқан. Оларда піл, жираф, зебр, буйвол, арыстан, қабылан, маймыл, түйеқұс, т.б. бар. Өзендерінде қолтырауын, бегемоттар кездеседі.
Табиғаты
Кения таулы үстіртінің солтүстік-шығыс шетін алып жатыр. Жерінің орталық бөлігінен экватор сызығы өтеді. Жері қызыл, , шалғынды келеді. Саванналық өсімдіктер көп. Орталығы мен тау беткейлерінде – ормандар, тау басында шалғынды өсімдіктер өседі. Кен байлықтары: көмірлі натрий тұзы, , алтын және полиметалл кентастары. Климаты : қаңтардағы орташа температура 14 – 24С; шілдеде 12 – 25С, жылдық жауын-шашын мөлш. 250 мм-ден (солтүстік-шығыс) 2000 мм-ге (батыс) дейін. Өзендері шағын келеді. Ірілері Тана мен Үнді мұхитына құяды. Көлдері – , т.б. Жерінде қорықтары және , т.б. ұлттық саябақтар орналасқан. Оларда , т.б. бар. Өзендерінде кездеседі.
Тарихы
Кениядағы жергілікті халықтар, негізінен, басқа жақтардан көшіп келгендер. арасында жағалауына грек, мысыр, қытай, , араб теңіз жиһанкездері жиі-жиі келіп-кетіп жүреді. 7 – 8 ғасырларда мұнда арабтар мен суахильдер қоныстары пайда болды. 11 ғасырда жағалаулар мен ішкі аймақтарда қала-мемлекеттер құрылды. аяғынан бастап елге португалдар келіп, арабтарды ығыстыра ұстады. бірнеше араб сұлтандықтары құрылып, кейіннен көпшілігі көршілес Занзибар сұлтанына бағынды. 19 ғасырда Кенияны Ұлыбритания мен Германия мемлекеттері отарлай бастады. 1890 жылы ел толығымен ағылшындардың бақылауына өтіп, Шығыс Африка протектораты болып құрылды және елдің көп бөлігі ағылшын тағының меншігі болып жарияланды. Отаршылдар 1904, 1915, 1939 жылы арнайы заңдар шығарып, жергілікті халықтарды жақсы жерлерден ығыстырды, нәсілшілдік кемсітушілікке ұшыратты. Жергілікті әкімшіліктерге негрлер жұмысқа алынбады. Дегенмен 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында () жергілікті еуропалықтармен бірге негрлер де әскерге алынып, Германияға қарсы соғысқа араласты. Соғыстан кейін Кенияға еуропалықтар ағылып келе бастады. Алғашқы саяси ұйымдар пайда болды. 2-дүниежүзілік соғыста () Ұлыбритания Кения әскерлерін Таяу Шығыс пен Бирмадағы соғысқа пайдаланды. Соғыстан кейін жергілікті халық арасынан нәсілшілдікті жоюды талап еткен саяси ұйымдар құрыла бастады. 1952 жылы отаршылар үкіметі саяси ұйым басшыларын жазаға тартты. Жауап ретінде отаршыларға қарсы қарулы көтеріліс басталды. көтеріліс басып жаншылды. Бірақ әр жерде ұсақ көтерілістер болып тұрды. үкімет төтенше жағдайды жоюға келісіп, кейбір реформалар жүргізді. Сол жылы жаңадан құрылған Африкалықтардың ұлттық одағы () үкіметпен Кенияға тәуелсіздік беру жөнінде келіссөз жүргізе бастады. парламент сайлауында жеңіске жетіп, тұңғыш рет африкалық үкімет құрды. Кения тәуелсіз республика болып жарияланды. КАНУ басшылары арасында елді дамыту жолдары жайында алауыздық туды. өте күшті ішкі саяси дағдарыс болды. Елдегі әр түрлі этникалық топтар арасында қақтығыстар басталды. Оны басу үшін саяси партияларға тыйым салынып, елде тек КАНУ партиясының билігі орнады. үкімет этникалық толқуларды күшпен басты. саяси тұтқындарға бостандық берілді. үкімет көппартиялыққа көшіп, оппозициядағы партиялар құруға рұқсат етті. елде демократиялық реформалар жүргізу жөнінде халықтың жаппай бас көтерулері болып өтті. Найробидегі АҚШ елшілігінде жарылыс болып, 230-дан астам адам қазаға ұшырады, 5000-дай адам жараланды.
Экономикасы
Кения экономикасы нашар дамыған ел. Халқының 80%-ы ауыл шаруашылығында, 7%-ы – өнеркәсіпте, 13%-ы қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді. Елдегі жұмыссыздар саны – 16%. Елдің жылдық ұлттық өнімі – 9,3 млрд. АҚШ долл-ы шамасында. Шетке: шығарады. Елге сырттан: шикі мұнай, машиналар, өнеркәсіп тауарлары, химия өнімдері, тұрмысқа қажетті заттар әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Уганда, Ұлыбритания, Танзания, Германия, Жапония,, т.б.
Кениядағы жергілікті халықтар, негізінен, 14 — 19 ғасырларда басқа жақтардан көшіп келгендер. Біздің заманымыздан бұрынғы 5-ғасыр мен біздің заманымыздың 6-ғасыры арасында жағалауына грек, мысыр, қытай, үнді, араб теңіз жиһанкездері жиі-жиі келіп-кетіп жүреді. 7 — 8-ғасырларда мұнда арабтар мен суахилилер қоныстары пайда болды. 11-ғасырда жағалаулар мен ішкі аймақтарда қала-мемлекеттер құрылды. 15-ғасырдың аяғынан бастап елге португалдар келіп, арабтарды ығыстыра бастады. Олар жағалауларды толықтай басып алып, 18-ғасырға дейін өз бақылауларында ұстады. 18-ғасырда бірнеше араб сұлтандықтары құрылып, кейіннен көпшілігі көршілес Занзибар сұлтанына бағынды. 19-ғасырда Кенияны Ұлыбритания мен Германия мемлекеттері отарлай бастады. 1890 ж. ел толығымен ағылшындардың бақылауына өтіп, 1895 ж. Шығыс Африка протектораты болып құрылды және елдің көп бөлігі ағылшын тағының меншігі болып жарияланды. Отаршылдар 1904, 1915, 1939 ж. арнайы заңдар шығарып, жергілікті халықтарды жақсы жерлерден ығыстырды, нәсілшілдік кемсітушілікке ұшыратты. Жергілікті әкімшіліктерге негрлер жұмысқа алынбады. Дегенмен 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында (1914 — 18) жергілікті еуропалықтармен бірге негрлер де әскерге алынып, Германияға қарсы соғысқа араласты. Соғыстан кейін Кенияға еуропалықтар ағылып келе бастады. 2-дүниежүзілік соғыста (1939 — 45) Ұлыбритания Кения әскерлерін Таяу Шығыс пен Бирмадағы соғысқа пайдаланды. Соғыстан кейін жергілікті халық арасынан нәсілшілдікті жоюды талап еткен саяси ұйымдар құрыла бастады. 1963 ж. 12-желтоқсанда Кения тәуелсіз республика болып жарияланды.
Кения экономикасы нашар дамыған ел. Халқының 80%-ы ауыл шаруашылығында, 7%-ы — өнеркәсіпте, 13%-ы қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді. Шетке: шай, кофе, мұнай өнімдері, жеміс-жидектер шығарады. Елге сырттан: шикі мұнай, машиналар, өнеркәсіп тауарлары, химия өнімдері, тұрмысқа қажетті заттар әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Уганда, Ұлыбритания, Танзания, Германия, Жапония, Біріккен Араб Әмірлігі, т.б.
Дереккөздер
- Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density. United Nations Statistics Division. 2012. http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2012/Table03.pdf. Retrieved 4 September 2017.
- United Nations Statistics Division - Demographic and Social Statistics.
- countrymeters.info Kenya population 2017 – Current population of Kenya.
- Kenya 2009 Population and housing census highlights. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 тамыз 2013. Тексерілді, 22 мамыр 2011.
- Report for Selected Countries and Subjects (valuation of Kenya GDP). International Monetary Fund.
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
Сыртқы сілтемелер
- Republic of Kenya General Info Мұрағатталған 31 тамыздың 2009 жылы. (ағылш.)
- Kenya from the (ағылш.)
- Карта Кении (орысша)
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 0 24 00 o e 37 51 00 sh b 0 40000 o e 37 85000 sh b 0 40000 37 85000 G O Ya Keniya agylsh Kenya Keniya Respublikasy agylsh Republic of Kenya Shygys Afrikada ornalaskan memleket Zher kolemi 582 6 myn km Halky 55 143 353 adam Halkynyn etnikalyk kuramy toptaryna zhatatyn kikujyu 21 shamasynda 14 13 kalendzhin 11 kamba 11 t b tajpalardan zhәne 165 mynnan asa arab elderinen kelgenderden turady Resmi tilderi agylshyn tili men suahili tili Turgyndarynyn kejbireuleri dәstүrli nanym senimderin kejbireuleri dininin katolik zhәne tarmaktaryn endi bireuleri islam dinin ustanady Astanasy Najrobi kalasy Keniya Britan dostastygyna kiretin respublika 1969 zhyly kabyldangan konstituciyasy bojynsha eldi zhalpyhalyktyk sajlauda 5 zhylga sajlangan prezident baskarady 1978 zhyldan Zhogary zan shygarushy organ bir palataly Ұlttyk zhinalys Әkimshilik zhagynan 7 provinciyaga zhәne astanalyk okrugke bolinedi Ұlttyk merekesi 12 zheltoksan 1963 Aksha birligi Keniya Shygys Afrika tauly үstirtinin soltүstik shygys shetin alyp zhatyr Zherinin ortalyk boliginen ekvator syzygy otedi Savannalyk osimdikter kop Ortalygy men tau betkejlerinde tropiktik ormandar tau basynda shalgyndy osimdikter osedi Keniya Respublikasy Jamhuri ya Kenya Republic of KenyaҰran Harambee Birge zhumys isteu Әnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 12 zheltoksan 1963 zhyl Ұlybritaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi agylshyn tili suahiliElorda NajrobiIri kalalary Najrobi MombasaҮkimet tүri Prezidenttik respublikaPrezidenti Vice prezidentiGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 48 shi oryn 580 367 km 2 3Zhurty Sarap 2017 Sanak 2009 Tygyzdygy 49 125 325 adam 28 shi 38 610 097 adam 78 adam km 124 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 92 338 mlrd 3 896 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 98 264 mlrd 1 991 ADI 2017 0 590 ortasha 142 shi ValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody KEHOK kody KENTelefon kody 254Uakyt beldeuleri 3Ken bajlyktaryKomirli natrij tuzy kianit gips torij altyn zhәne polimetall kentastary Klimaty subekvatorlyk kantardagy ortasha temperatura 14 24 S shildede 12 25 S zhyldyk zhauyn shashyn molsheri 250 mm den soltүstik shygys 2000 mm ge batys dejin Өzenderi shagyn keledi Irileri Tana men Үndi muhityna kuyady Kolderi t b Zherinde Mara koryktary zhәne Najrobi t b ulttyk sayabaktar ornalaskan Olarda pil zhiraf zebr bujvol arystan kabylan majmyl tүjekus t b bar Өzenderinde koltyrauyn begemottar kezdesedi TabigatyKeniya tauly үstirtinin soltүstik shygys shetin alyp zhatyr Zherinin ortalyk boliginen ekvator syzygy otedi Zheri kyzyl shalgyndy keledi Savannalyk osimdikter kop Ortalygy men tau betkejlerinde ormandar tau basynda shalgyndy osimdikter osedi Ken bajlyktary komirli natrij tuzy altyn zhәne polimetall kentastary Klimaty kantardagy ortasha temperatura 14 24S shildede 12 25S zhyldyk zhauyn shashyn molsh 250 mm den soltүstik shygys 2000 mm ge batys dejin Өzenderi shagyn keledi Irileri Tana men Үndi muhityna kuyady Kolderi t b Zherinde koryktary zhәne t b ulttyk sayabaktar ornalaskan Olarda t b bar Өzenderinde kezdesedi TarihyTolyk makalasy Keniyadagy zhergilikti halyktar negizinen baska zhaktardan koship kelgender arasynda zhagalauyna grek mysyr kytaj arab teniz zhiһankezderi zhii zhii kelip ketip zhүredi 7 8 gasyrlarda munda arabtar men suahilder konystary pajda boldy 11 gasyrda zhagalaular men ishki ajmaktarda kala memleketter kuryldy ayagynan bastap elge portugaldar kelip arabtardy ygystyra ustady birneshe arab sultandyktary kurylyp kejinnen kopshiligi korshiles Zanzibar sultanyna bagyndy 19 gasyrda Keniyany Ұlybritaniya men Germaniya memleketteri otarlaj bastady 1890 zhyly el tolygymen agylshyndardyn bakylauyna otip Shygys Afrika protektoraty bolyp kuryldy zhәne eldin kop boligi agylshyn tagynyn menshigi bolyp zhariyalandy Otarshyldar 1904 1915 1939 zhyly arnajy zandar shygaryp zhergilikti halyktardy zhaksy zherlerden ygystyrdy nәsilshildik kemsitushilikke ushyratty Zhergilikti әkimshilikterge negrler zhumyska alynbady Degenmen 1 dүniezhүzilik sogys zhyldarynda zhergilikti europalyktarmen birge negrler de әskerge alynyp Germaniyaga karsy sogyska aralasty Sogystan kejin Keniyaga europalyktar agylyp kele bastady Algashky sayasi ujymdar pajda boldy 2 dүniezhүzilik sogysta Ұlybritaniya Keniya әskerlerin Tayau Shygys pen Birmadagy sogyska pajdalandy Sogystan kejin zhergilikti halyk arasynan nәsilshildikti zhoyudy talap etken sayasi ujymdar kuryla bastady 1952 zhyly otarshylar үkimeti sayasi ujym basshylaryn zhazaga tartty Zhauap retinde otarshylarga karsy karuly koterilis bastaldy koterilis basyp zhanshyldy Birak әr zherde usak koterilister bolyp turdy үkimet totenshe zhagdajdy zhoyuga kelisip kejbir reformalar zhүrgizdi Sol zhyly zhanadan kurylgan Afrikalyktardyn ulttyk odagy үkimetpen Keniyaga tәuelsizdik beru zhoninde kelissoz zhүrgize bastady parlament sajlauynda zheniske zhetip tungysh ret afrikalyk үkimet kurdy Keniya tәuelsiz respublika bolyp zhariyalandy KANU basshylary arasynda eldi damytu zholdary zhajynda alauyzdyk tudy ote kүshti ishki sayasi dagdarys boldy Eldegi әr tүrli etnikalyk toptar arasynda kaktygystar bastaldy Ony basu үshin sayasi partiyalarga tyjym salynyp elde tek KANU partiyasynyn biligi ornady үkimet etnikalyk tolkulardy kүshpen basty sayasi tutkyndarga bostandyk berildi үkimet koppartiyalykka koship oppoziciyadagy partiyalar kuruga ruksat etti elde demokratiyalyk reformalar zhүrgizu zhoninde halyktyn zhappaj bas koteruleri bolyp otti Najrobidegi AҚSh elshiliginde zharylys bolyp 230 dan astam adam kazaga ushyrady 5000 daj adam zharalandy EkonomikasyKeniya ekonomikasy nashar damygan el Halkynyn 80 y auyl sharuashylygynda 7 y onerkәsipte 13 y kyzmet korsetu salalarynda zhumys istejdi Eldegi zhumyssyzdar sany 16 Eldin zhyldyk ulttyk onimi 9 3 mlrd AҚSh doll y shamasynda Shetke shygarady Elge syrttan shiki munaj mashinalar onerkәsip tauarlary himiya onimderi turmyska kazhetti zattar әkelinedi Negizgi sauda seriktesteri Uganda Ұlybritaniya Tanzaniya Germaniya Zhaponiya t b Keniyadagy zhergilikti halyktar negizinen 14 19 gasyrlarda baska zhaktardan koship kelgender Bizdin zamanymyzdan buryngy 5 gasyr men bizdin zamanymyzdyn 6 gasyry arasynda zhagalauyna grek mysyr kytaj үndi arab teniz zhiһankezderi zhii zhii kelip ketip zhүredi 7 8 gasyrlarda munda arabtar men suahililer konystary pajda boldy 11 gasyrda zhagalaular men ishki ajmaktarda kala memleketter kuryldy 15 gasyrdyn ayagynan bastap elge portugaldar kelip arabtardy ygystyra bastady Olar zhagalaulardy tolyktaj basyp alyp 18 gasyrga dejin oz bakylaularynda ustady 18 gasyrda birneshe arab sultandyktary kurylyp kejinnen kopshiligi korshiles Zanzibar sultanyna bagyndy 19 gasyrda Keniyany Ұlybritaniya men Germaniya memleketteri otarlaj bastady 1890 zh el tolygymen agylshyndardyn bakylauyna otip 1895 zh Shygys Afrika protektoraty bolyp kuryldy zhәne eldin kop boligi agylshyn tagynyn menshigi bolyp zhariyalandy Otarshyldar 1904 1915 1939 zh arnajy zandar shygaryp zhergilikti halyktardy zhaksy zherlerden ygystyrdy nәsilshildik kemsitushilikke ushyratty Zhergilikti әkimshilikterge negrler zhumyska alynbady Degenmen 1 dүniezhүzilik sogys zhyldarynda 1914 18 zhergilikti europalyktarmen birge negrler de әskerge alynyp Germaniyaga karsy sogyska aralasty Sogystan kejin Keniyaga europalyktar agylyp kele bastady 2 dүniezhүzilik sogysta 1939 45 Ұlybritaniya Keniya әskerlerin Tayau Shygys pen Birmadagy sogyska pajdalandy Sogystan kejin zhergilikti halyk arasynan nәsilshildikti zhoyudy talap etken sayasi ujymdar kuryla bastady 1963 zh 12 zheltoksanda Keniya tәuelsiz respublika bolyp zhariyalandy Keniya ekonomikasy nashar damygan el Halkynyn 80 y auyl sharuashylygynda 7 y onerkәsipte 13 y kyzmet korsetu salalarynda zhumys istejdi Shetke shaj kofe munaj onimderi zhemis zhidekter shygarady Elge syrttan shiki munaj mashinalar onerkәsip tauarlary himiya onimderi turmyska kazhetti zattar әkelinedi Negizgi sauda seriktesteri Uganda Ұlybritaniya Tanzaniya Germaniya Zhaponiya Birikken Arab Әmirligi t b DerekkozderDemographic Yearbook Table 3 Population by sex rate of population increase surface area and density United Nations Statistics Division 2012 http unstats un org unsd demographic products dyb dyb2012 Table03 pdf Retrieved 4 September 2017 United Nations Statistics Division Demographic and Social Statistics countrymeters info Kenya population 2017 Current population of Kenya Kenya 2009 Population and housing census highlights Basty derekkozinen muragattalgan 10 tamyz 2013 Tekserildi 22 mamyr 2011 Report for Selected Countries and Subjects valuation of Kenya GDP International Monetary Fund 2018 Human Development Report United Nations Development Programme 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Syrtky siltemelerRepublic of Kenya General Info Muragattalgan 31 tamyzdyn 2009 zhyly agylsh Kenya from the agylsh Karta Kenii oryssha Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet