Алжир (араб.: الجزائر әл-Джазаир), толық атауы Алжир Халық Демократиялық Республикасы (араб.: الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية әл-Джумхурия әл-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шаабия) — Жерорта теңізінің батыс жағалауында орналасқан Солтүстік Африка мемлекеті. Жер көлемі жағынан Африкадағы ең ірі мемлекеттердің қатарына кіреді. Батысында Мароккомен, Батыс Сахарамен, оңтүстігінде Нигериямен, шығысында Ливия және Тунис мемлекеттерімен шектеседі. Жер көлемі - 2 381 740 км² (континентте көлемі жөнінен 2-ші орында). Халқының саны 34 млн. адам (2018). Халқының басым бөлігі алжирліктер — 14,8 млн адам (тұтас халықтың 98,4%-і). Халықтың 99%-ін суннит мұсылмандар құрайды. Мемлекеттік тілі — араб тілі. Ірі қалалары мен порттары: Алжир, Оран, Константина, Аннаба, . Астанасы — Алжир қаласы 15 әкімшілік уәлаятқа бөлінеді.
Алжир Халық Демократиялық Республикасы араб.: الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية (аль-Джумхурия аль-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шааби́я) Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Taɣerfant (бербер тілінде) | |||||
| |||||
Ұран: «من الشعب و للشعب (Халықтың атынан және халық үшін)» | |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 5 шілде 1962 жыл (Франциядан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілдері | араб тілі және бербер тілі | ||||
Елорда | Алжир | ||||
Ірі қалалары | Алжир, Константина, Оран, Сетиф, Беджая, Аннаба | ||||
Үкімет түрі | Парламенттік республика | ||||
спикері спикері | |||||
Мемлекеттік діні | Ислам Әһл әс-Сунна бағыты | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы | Әлем бойынша 10-шы орын 2 381 740 км² | ||||
Жұрты • Сарап (2018) • Санақ (2016) • Тығыздығы | ▲ 42 200 000 адам (32-ші) 40 400 000 адам 15,9 адам/км² | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 718,964 млрд. $ (36-шы) 16,085 $ (84-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 200,171 млрд. $ (54-ші) 4,645 $ (110-шы) | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,754 (жоғары) (85-ші) | ||||
Этнохороним | алжирлік, | ||||
Валютасы | |||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | DZ | ||||
ХОК коды | ALG | ||||
Телефон коды | +213 | ||||
Уақыт белдеулері | UTC+1:00 |
Табиғаты
Алжирдің солтүстік жағалауын Жерорта теңізі, ал орталық бөлігін Алжир Сахарасы, оңтүстігін алып жатыр. Жер бедеріне қарай (2310 м), Сахара Атласы (2330 м) тау жоталары, оңтүстік шығысында таулы қыраты болып бөлінеді. Кен байлықтарынан мұнай, табиғи газ, темір, қорғасын, мырыш, , сынап өндіріледі. Басты өзені: (700 км). Тұзды көлдер көптеп кездеседі (Шотт-аш-Шерги, Шотт-әл-Ходна т.б.) Жерорта теңізінің тау беткейлерінде мәңгі жасыл ормандар, ал атырабының қалған бөлігінде шөл, шөлейт өсімдіктері өседі.
Климаты
Теңіз жағалауында субтропиктік климат қалыптасқан. Қаңтар айының орташа температурасы — 5-120С, шілдеде — 250С, орталығы мен оңтүстігінің шөлді өңірінде 350С-қа жетеді. Жауын-шашын мөлшері оңтүстігінде 100-200 мм, солтүстігінде 500-1200 мм-ден аспайды.
Тарихы
Алжир аймағында алғашқы адамдар бұдан 400-500 мың жыл бұрын өмір сүрген. Б.з.б. 12 ғасырда Алжир жерінде тұңғыш финикиялық қоныстар пайда болып, сауда, қала өмірі қалыптасқан. Олардың ең белгілі мемлекеті Карфаген б.з.б. 3 ғасырда Жерорта теңіз аймағында үстемдік орнату мақсатымен Риммен көп жылдарға созылған соғыстарда жеңіліске ұшырады. Сол кездерде Алжир жерінде тайпалық одақтар қалыптасқан (массилдер, мазазилдер т.б.). Олардың негізінде б.з.б. 3 ғасырдың ақырында Нумидия мемлекеті құрылды. Б.з.б. 46 жылы Нумидия Римге бағынышты болды. Б.з. 5 ғасырда Алжирді вандалдар басып алды. 6 ғасырда Византия үстемдігі орнады. 7 ғасырда бұл аймақ арабтардың қолына өтті. 14 ғасырдың ортасында Алжир Осман сұлтандарының қолына өтті. 1711 жылы жергілікті әскери-феодалдық топтар ел билігін өз қолдарына алу үшін күрес жүргізді. 18 ғасырда Алжир бірнеше иеліктерге ыдырап кетті. Соны пайдаланған Франция 1830 жылы Алжирді басып алды. бастаған Алжир халқының отаршылдарға қарсы күресі 1881 жылға дейін созылды. 1-дүние жүзілік соғыс жылдарында ұлт-азаттық қозғалысы қайтадан өріс алды. Елде кәсіптік, саяси ұйымдар құрылды.
2-дүние жүзілік соғыстан кейінгі жылдары да елдің тәуелсіздігі үшін күрес тоқтамады. 1954 жылы наурызда Алжирде “Революциялық бірлік пен қимыл комитеті” құрылды. Ол сол жылдың ақырында “Алжир ұлт-азаттық майданы” () болып жарияланып, 1 қарашада қарулы көтеріліс ұйымдастырды. ҰАМ-ды негізгі саяси, қоғамдық топтар, бұқара халық қолдады. Көтерілісті басу үшін Францияның 1 млн-ға жуық әскерлері елді мекендерді бақылауға алды.
8 жылға созылған соғыста 1,5 млн. адам қаза тапты, 2 млн. адам абақтыға қамалып, босқындар көбейді. Голль үкіметі 1959 жылы Алжирдің тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болғанымен 1962 жылдың көктеміне дейін соғысты жалғастырып келді. Ақырында 1962 жылы 18 наурызда соғысты тоқтату жөніндегі келісімге қол қойып, референдум арқылы Алжирдің өзін-өзі билеу мәселесін шешу, екі ел арасындағы экономика, мәдени байланыстарын дамыту туралы уағдаласты. Сол жылғы шілденің басында өткен референдум нәтижесінде ҰАМ саяси бюросын бастаған Бен Белла көпшілік дауысқа ие болды. 1962 жылы 5 шілдеде Алжир — Халықтық демократиялық республика болып жарияланды. Тәуелсіз Алжирде табиғи ресурстар өнеркәсіп, көлік және банктер национализацияланып, қысқа мерзімнің ішінде қазіргі заманғы индустрия негізі қаланды. 1965 ж. 19 маусымдағы әскери төңкеріс нәтижесінде өкімет Қорғаныс министрі Х. Бумедьен басқарған революция кеңес қолына өтті.
Әлеуметтік қиыншылықтармен бірге саяси жүйедегі бір партиялық тәртіп (ҰАМ-ның үстемдік етуі) қоғам өмірінде наразылық туғызды. 1989 жылы Жаңа конституция қабылданып, саяси ассоциациялар мен саяси партиялар қызметіне жол ашу туралы заң жарияланды. Тез арада көптеген партиялар өмірге келіп, олардың саны 60-тан асып кетті. 1992 жылдың басында президент отставкаға кетті де, билік Жоғары мемлекеттік кеңеске өтті. 1994 жылы қаңтарда Кеңес ел президенті етіп тағайындады. Ол 1995 жылы 16 қарашада өткен президенттік сайлауда жеңіп шықты. Өкімет басшысы болып тағайындалды (1996, қаңтар). Алжирдің жаңа басшылығы күрделі ішкі саяси ахуал жағдайында елде тұрақты мемлекеттік институттарды қалыптастыруға бағытталған шаралар жүргізуде. 1989 жылы қабылданған конституцияда (1976 жылы Негізгі заңмен салыстырғанда) елде социализм орнату, партияның жетекші рөлі, мемлекеттік меншіктің басым дамуы жөніндегі баптар алынып тасталды. 1992 жылы Ислам құтқару партиясының жұмысына тиым салынып, террорлық әрекеттерге қарсы батыл шаралар іске асырылуда.
Экономикасы
Шаруашылығының дамуы жағынан Алжир Африка құрлығында 2-орын алатын аграрлы ел болып саналады. Астық, жүзім шаруашылығымен қатар теңіз жағалауында цитрус жемістері мен көкөніс өнімдерін егу кең өріс алған. Елдің таулы және шөлейт аудандарында мал шаруашылығы өркендеген. Қалаларда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу (, , темекі, ) дамыған. Ел экономикасында өнеркәсіптің үлесі артып келеді. Оның жетекші саласы — мұнай (1995 жылы — 35 млн. т) және табиғи газ (163 млрд. м3) өндіру. Металлургия комбинаты, трактор және дизель моторларын жасау зауыты бар. Алжир территориясында дүние жүзінде маңызы бар мұнай және табиғи газ қорлары зерттелген. Алжирдің Африка құрлығы бойынша сауда құрылымындағы қазіргі үлесі 9% шамасында болса, дүние жүзіндегі ішкі жиынтық өнімдегі үлесі 0,46% (1995). Экспорты — 10240 млн. доллар, импорты — 10250 млн. доллар құрайды. 80-жылдардың аяқ кезінен Алжир басшылығы шаруашылықты нарықтық экономика арнасына көшіруге бағытталған реформалар жүргізе бастады.
Көрсеткіштер
2015 жылғы бағалау бойынша ЖІӨ өсімі құрады 3 % (2014 — 3,8 %, 2013 — 2,8 %). Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ 2015 жылы — $14,4 мың, 2003-2015 жылдары жұмыссыздық деңгейі 24% - дан 11% - ға дейін төмендеді. Инфляция 2015 жылы - 5,1%. 2015 жылы экспорт көлемі — $36,3 млрд, импорт — $53,65 млрд, 2015 жылы мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 11,2% - ын құрады.
Халықаралық экономикалық ұйымдарға мүшелік
Алжир ОПЕК, ДСҰ(бақылаушы), Африка одағының мүшесі болып табылады. Қыркүйек айында 2005 Еуропалық Одақтың қауымдастырылған мүшесі мәртебесін алды.
Мұнай және газ салалары
2010 жылдардың басында Алжир табиғи газ қоры бойынша әлемде бесінші орын алды және Ресейге бірінші орын бере отырып, шикізаттың осы түрінің екінші әлемдік экспорттаушысы болды. Бұл нарықтағы негізгі ойыншы-Sonatrach мемлекеттік мұнай-газ компаниясы, ол елдің ЖҰӨ-нің 30% - ын береді.
Алжирде 1964 жылы Shell технологиясы бойынша алғашқы сұйылту және газ экспорты зауыты салынды. Содан кейін 1970 жылдан 1980 жылға дейін тағы екі зауыт іске қосылды. Олардың барлығы Жерорта теңізінің жағалауында орналасқан және олардың қуаты 20,6 миллион тонна сұйытылған табиғи газды (СТГ) құрайды. Негізгі тұтынушылар-ЕО елдері, ең үлкені — Италия (2022 жылдың сәуіріне жылына 21 млрд м3 газ), Сондай — ақ 2010 жылы 6,27 млрд текше метр СТГ жеткізілген Франция.
Бүгінгі таңда Алжир Африкадағы ең ірі СТГ өндірушісі болып табылады және оның әлемдік СТГ нарығындағы үлесі 8 %
Мұнай қоры бойынша Алжир әлемде 16-шы орында.
Энергетика
UNSD (The United Nations Statistics Division) - UNdata және EES EAEC мәліметтеріне сәйкес 2019 жылдың соңында Алжир энергетикасы келесі негізгі көрсеткіштермен сипатталады. Органикалық отын өндірісі-257869 мың. Жалпы жеткізу - 139949 мың. Электр станциялары мен жылыту қондырғыларын өзгертуге 23561 мың теңге немесе жалпы жеткізілімнің 16,8% жұмсалды. Белгіленген қуаты – электр станцияларының нетто-21653 МВт, оның ішінде: органикалық отын жағатын жылу электр станциялары (ЖЭС) - 96,8%, жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) - 3,2 %. Электр энергиясын өндіру-брутто - 81533 млн .кВт∙сағ , оның ішінде: ЖЭС - 99,0 % , ЖЭК-1,0%. Электр энергиясын түпкілікті тұтыну - 62184 млн.кВт * сағ, оның ішінде: өнеркәсіп - 35,3 %, көлік - 2,0 %, тұрмыстық тұтынушылар - 42,7 %, ауыл, орман шаруашылығы және балық аулау - 2,1 %, басқа тұтынушылар-18,0%. Энергия тиімділігі көрсеткіштері: 2019 жылы душ қабылдау.
Ауыл шаруашылығы
Ауыл шаруашылығы ЖІӨ-нің шамамен 8% құрайды. Бидай, сұлы, сондай-ақ жемістер, атап айтқанда цитрус жемістері мен көкөністерді өсіру дамыған. Елдің агроөнеркәсіптік кешені өз сұранысын қанағаттандыра алмайды, соның салдарынан Алжир азық-түлік импорттауға мәжбүр.
Теңіз балық аулау
Жылына 20 мың тоннадан астам балық және теңіз өнімдерін аулау. Алжир суларында сардиндер, скумбриялар және тіпті спраттар ұсталады. Жаңа піскен балық Францияға, кептірілген және консервіленген - Испанияға, Италияға және басқа да еуропа елдеріне экспортталады.
Қарулы Күштер
2004 жылғы тамыздағы басты оқиға Алжир Ұлттық Халық армиясы Бас штабының бастығы, корпус генералы Мұхаммед Ламаридің отставкаға кетуі болды. Президент, Жоғарғы Бас қолбасшы және қорғаныс министрі Абделазиз Бутефлика бұл лауазымға бұрын Алжир Құрлық әскерлерінің қолбасшысы болған генерал-майор Салах Ахмед Гаидті тағайындады.
Генерал-майор Ахсен Тафер Құрлық әскерлерінің қолбасшысы лауазымына тағайындалды. Генерал-майор Ахмед Сенхаджи Алжир Қорғаныс министрлігінің Бас хатшысы болды.
4-ші әскери округтің (Уаргла, оңтүстік-батыс) қолбасшысы генерал-майор Сахеб Маджид, 6-шы әскери округтің (Таманрассет, төтенше Оңтүстік) қолбасшысы генерал-майор Бен Али Бенали, әуе күштерінің қолбасшысы генерал-майор Мұхаммед Бенслимани, Әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы генерал-майор Мохаммед Тахар Яла, жандармерия қолбасшысы өз лауазымдарын сақтап қалды генерал Ахмед Бустейла, Республикалық ұланның қолбасшысы генерал Али Джамай, барлау және қауіпсіздік қызметінің директоры генерал-майор Мохаммед Медиен (Тауфик), қарсы барлау қызметінің басшысы генерал-майор Смаин Ламари, Шершеллидегі әскери академияның директоры генерал Мохаммед Шибани.
Қарулы Күштер құрамы
Құрлық әскерлері - Ресей 185 Т-90С танкін, үш с-300пму-2 зениттік зымыран жүйесін және "Карапас-С1"ЗРПК жеткізді. 2011-2012 жылдары Алжир Германияға жүгініп, жоспарланған 1200 БТР-дан 54 бірлік көлемінде tpz 1 Fuchs бронетранспортерлерінің бірінші партиясына тапсырыс берді.
Әскери-теңіз күштері - Ресей 636 жобасының екі дизельді сүңгуір қайығын жеткізді. Қытайда үш F-22A фрегатына тапсырыс берілді. 2011-2012 жылдары Алжир Германияға MEKO-A200 типті екі фрегатқа тапсырыс берді.
Әскери-әуе күштері - Ресей Алжирге 44 көп мақсатты су-30мка жойғышын жеткізді.
Әдебиеті мен өнері
Алжир халқының әдебиеті араб, , француз тілдерінде дамыған. Отаршылық қамытынан құтылуға ұмтылған халықтың өр рухына оның биік азаматтық пафосы сәйкес келеді. Халық ақындары () азаттық үшін қарулы күреске үндеді (Абду-л-Қадыр, Саид Абдолла, Мұхаммед Белкаир т.б.). 20 ғасырдың басында араб мәдениетін жаңарту жолындағы қозғалыс басталды. Патриоттық лирика өрістеді. (Мұхаммед әл-Ид, Мұхаммед әл-Лакхани). Алжир халқының 50-60 жылдары поэзиясындағы жетекші тақырыбы ұлт-азаттық күресі (Әбу-ль-Касым Саадалла Муфди Закария). Прозада бұл әсіресе ат-Пахир Ваттар, Фадил Масуди әңгімелерінде айқын көрінді. Араб тілді Алжир әдебиетінде әңгіме жанрының негізін салған Ахмед Рида-Хуху араб тіліндегі алғашқы отандық романның да авторы болды (“Меккеден келген қыз”, 1947).
40 — 50 жылдары француз тілді Алжир әдебиеті дами бастады. , , сияқты ақын, жазушылар өз шығармаларында ұлттық сананың оянуын бейнеледі. (“Алжир” трилогиясы), (“Кедей баласы” романы), (“Әділет ұйықтап жатқанда”), т.б. жазушылардың реалистік шығармалары жарық көрді. , ]]Маргерит Гаос]] әйелдердің рухани жетілуін, сезім тәрбиесі мәселесін көтерді. Аңыз бен тарих, миф пен шындық туындыларында өзгеше үйлесім, өрнек тапты (“Жазалау шеңбері” драмалық тетралогиясы, “Неджма” романы). 60 — 90 жылдар әдебиетінде , , , , , , , , т.б. шығармалары көрнекті орын алады.
Алжир архитектуралық ескерткіштерге бай. 10-13 ғасырда Алжир, Тлемсен, кейінірек Константина қалаларында айтарлықтай архитектуралық құрылыстар (Тлемсеннің үлкен мешіті, 12 ғасыр, Сиди мешіт-медресесі, Мұстафа паша сарайы, т.б.) салынды. 1830 жылы елді басып алған француздар Алжирдің жаңа құрылысына Парижбен ұқсастық беруге тырысты. Ұлттық би ансамблі, музыка мен мәнерлеп оқу консерваториясы, Ұлттық музыка институты бар.
Дереккөздер
- Démographie (French) (30 Dec 2018).
- World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
- 2017 Human Development Report. United Nations Development Programme (2017). Тексерілді, 14 қыркүйек 2017.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 27 15 00 s e 3 27 00 sh b 27 25000 s e 3 45000 sh b 27 25000 3 45000 G O Ya Alzhir arab الجزائر әl Dzhazair tolyk atauy Alzhir Halyk Demokratiyalyk Respublikasy arab الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية әl Dzhumhuriya әl Dzhazairiya ad Dimukratiya ash Shaabiya Zherorta tenizinin batys zhagalauynda ornalaskan Soltүstik Afrika memleketi Zher kolemi zhagynan Afrikadagy en iri memleketterdin kataryna kiredi Batysynda Marokkomen Batys Saharamen ontүstiginde Nigeriyamen shygysynda Liviya zhәne Tunis memleketterimen shektesedi Zher kolemi 2 381 740 km kontinentte kolemi zhoninen 2 shi orynda Halkynyn sany 34 mln adam 2018 Halkynyn basym boligi alzhirlikter 14 8 mln adam tutas halyktyn 98 4 i Halyktyn 99 in sunnit musylmandar kurajdy Memlekettik tili arab tili Iri kalalary men porttary Alzhir Oran Konstantina Annaba Astanasy Alzhir kalasy 15 әkimshilik uәlayatka bolinedi Alzhir Halyk Demokratiyalyk Respublikasy arab الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية al Dzhumhuriya al Dzhazairiya ad Dimukratiya ash Shaabi ya Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Taɣerfant berber tilinde BajrakҰran من الشعب و للشعب Halyktyn atynan zhәne halyk үshin Әnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 5 shilde 1962 zhyl Franciyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi arab tili zhәne berber tiliElorda AlzhirIri kalalary Alzhir Konstantina Oran Setif Bedzhaya AnnabaҮkimet tүri Parlamenttik respublikaspikeri spikeriMemlekettik dini Islam Әһl әs Sunna bagytyGeografiyasyZher aumagy Barlygy Әlem bojynsha 10 shy oryn 2 381 740 km Zhurty Sarap 2018 Sanak 2016 Tygyzdygy 42 200 000 adam 32 shi 40 400 000 adam 15 9 adam km EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 718 964 mlrd 36 shy 16 085 84 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 200 171 mlrd 54 shi 4 645 110 shy ADI 2017 0 754 zhogary 85 shi Etnohoronim alzhirlik ValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody DZHOK kody ALGTelefon kody 213Uakyt beldeuleri UTC 1 00 Baska magynalar үshin Alzhir ajryk degen betti karanyz TabigatyAlzhirdin soltүstik zhagalauyn Zherorta tenizi al ortalyk boligin Alzhir Saharasy ontүstigin alyp zhatyr Zher bederine karaj 2310 m Sahara Atlasy 2330 m tau zhotalary ontүstik shygysynda tauly kyraty bolyp bolinedi Ken bajlyktarynan munaj tabigi gaz temir korgasyn myrysh synap ondiriledi Basty ozeni 700 km Tuzdy kolder koptep kezdesedi Shott ash Shergi Shott әl Hodna t b Zherorta tenizinin tau betkejlerinde mәngi zhasyl ormandar al atyrabynyn kalgan boliginde shol sholejt osimdikteri osedi KlimatyTeniz zhagalauynda subtropiktik klimat kalyptaskan Қantar ajynyn ortasha temperaturasy 5 120S shildede 250S ortalygy men ontүstiginin sholdi onirinde 350S ka zhetedi Zhauyn shashyn molsheri ontүstiginde 100 200 mm soltүstiginde 500 1200 mm den aspajdy TarihyAlzhir ajmagynda algashky adamdar budan 400 500 myn zhyl buryn omir sүrgen B z b 12 gasyrda Alzhir zherinde tungysh finikiyalyk konystar pajda bolyp sauda kala omiri kalyptaskan Olardyn en belgili memleketi Karfagen b z b 3 gasyrda Zherorta teniz ajmagynda үstemdik ornatu maksatymen Rimmen kop zhyldarga sozylgan sogystarda zheniliske ushyrady Sol kezderde Alzhir zherinde tajpalyk odaktar kalyptaskan massilder mazazilder t b Olardyn negizinde b z b 3 gasyrdyn akyrynda Numidiya memleketi kuryldy B z b 46 zhyly Numidiya Rimge bagynyshty boldy B z 5 gasyrda Alzhirdi vandaldar basyp aldy 6 gasyrda Vizantiya үstemdigi ornady 7 gasyrda bul ajmak arabtardyn kolyna otti 14 gasyrdyn ortasynda Alzhir Osman sultandarynyn kolyna otti 1711 zhyly zhergilikti әskeri feodaldyk toptar el biligin oz koldaryna alu үshin kүres zhүrgizdi 18 gasyrda Alzhir birneshe ielikterge ydyrap ketti Sony pajdalangan Franciya 1830 zhyly Alzhirdi basyp aldy bastagan Alzhir halkynyn otarshyldarga karsy kүresi 1881 zhylga dejin sozyldy 1 dүnie zhүzilik sogys zhyldarynda ult azattyk kozgalysy kajtadan oris aldy Elde kәsiptik sayasi ujymdar kuryldy 2 dүnie zhүzilik sogystan kejingi zhyldary da eldin tәuelsizdigi үshin kүres toktamady 1954 zhyly nauryzda Alzhirde Revolyuciyalyk birlik pen kimyl komiteti kuryldy Ol sol zhyldyn akyrynda Alzhir ult azattyk majdany bolyp zhariyalanyp 1 karashada karuly koterilis ujymdastyrdy ҰAM dy negizgi sayasi kogamdyk toptar bukara halyk koldady Koterilisti basu үshin Franciyanyn 1 mln ga zhuyk әskerleri eldi mekenderdi bakylauga aldy 8 zhylga sozylgan sogysta 1 5 mln adam kaza tapty 2 mln adam abaktyga kamalyp boskyndar kobejdi Goll үkimeti 1959 zhyly Alzhirdin tәuelsizdigin mojyndauga mәzhbүr bolganymen 1962 zhyldyn koktemine dejin sogysty zhalgastyryp keldi Akyrynda 1962 zhyly 18 nauryzda sogysty toktatu zhonindegi kelisimge kol kojyp referendum arkyly Alzhirdin ozin ozi bileu mәselesin sheshu eki el arasyndagy ekonomika mәdeni bajlanystaryn damytu turaly uagdalasty Sol zhylgy shildenin basynda otken referendum nәtizhesinde ҰAM sayasi byurosyn bastagan Ben Bella kopshilik dauyska ie boldy 1962 zhyly 5 shildede Alzhir Halyktyk demokratiyalyk respublika bolyp zhariyalandy Tәuelsiz Alzhirde tabigi resurstar onerkәsip kolik zhәne bankter nacionalizaciyalanyp kyska merzimnin ishinde kazirgi zamangy industriya negizi kalandy 1965 zh 19 mausymdagy әskeri tonkeris nәtizhesinde okimet Қorganys ministri H Bumeden baskargan revolyuciya kenes kolyna otti Әleumettik kiynshylyktarmen birge sayasi zhүjedegi bir partiyalyk tәrtip ҰAM nyn үstemdik etui kogam omirinde narazylyk tugyzdy 1989 zhyly Zhana konstituciya kabyldanyp sayasi associaciyalar men sayasi partiyalar kyzmetine zhol ashu turaly zan zhariyalandy Tez arada koptegen partiyalar omirge kelip olardyn sany 60 tan asyp ketti 1992 zhyldyn basynda prezident otstavkaga ketti de bilik Zhogary memlekettik keneske otti 1994 zhyly kantarda Kenes el prezidenti etip tagajyndady Ol 1995 zhyly 16 karashada otken prezidenttik sajlauda zhenip shykty Өkimet basshysy bolyp tagajyndaldy 1996 kantar Alzhirdin zhana basshylygy kүrdeli ishki sayasi ahual zhagdajynda elde turakty memlekettik instituttardy kalyptastyruga bagyttalgan sharalar zhүrgizude 1989 zhyly kabyldangan konstituciyada 1976 zhyly Negizgi zanmen salystyrganda elde socializm ornatu partiyanyn zhetekshi roli memlekettik menshiktin basym damuy zhonindegi baptar alynyp tastaldy 1992 zhyly Islam kutkaru partiyasynyn zhumysyna tiym salynyp terrorlyk әreketterge karsy batyl sharalar iske asyryluda EkonomikasySharuashylygynyn damuy zhagynan Alzhir Afrika kurlygynda 2 oryn alatyn agrarly el bolyp sanalady Astyk zhүzim sharuashylygymen katar teniz zhagalauynda citrus zhemisteri men kokonis onimderin egu ken oris algan Eldin tauly zhәne sholejt audandarynda mal sharuashylygy orkendegen Қalalarda auyl sharuashylygy onimderin ondeu temeki damygan El ekonomikasynda onerkәsiptin үlesi artyp keledi Onyn zhetekshi salasy munaj 1995 zhyly 35 mln t zhәne tabigi gaz 163 mlrd m3 ondiru Metallurgiya kombinaty traktor zhәne dizel motorlaryn zhasau zauyty bar Alzhir territoriyasynda dүnie zhүzinde manyzy bar munaj zhәne tabigi gaz korlary zerttelgen Alzhirdin Afrika kurlygy bojynsha sauda kurylymyndagy kazirgi үlesi 9 shamasynda bolsa dүnie zhүzindegi ishki zhiyntyk onimdegi үlesi 0 46 1995 Eksporty 10240 mln dollar importy 10250 mln dollar kurajdy 80 zhyldardyn ayak kezinen Alzhir basshylygy sharuashylykty naryktyk ekonomika arnasyna koshiruge bagyttalgan reformalar zhүrgize bastady Korsetkishter 2015 zhylgy bagalau bojynsha ZhIӨ osimi kurady 3 2014 3 8 2013 2 8 Halyktyn zhan basyna shakkandagy ZhIӨ 2015 zhyly 14 4 myn 2003 2015 zhyldary zhumyssyzdyk dengeji 24 dan 11 ga dejin tomendedi Inflyaciya 2015 zhyly 5 1 2015 zhyly eksport kolemi 36 3 mlrd import 53 65 mlrd 2015 zhyly memlekettik byudzhet tapshylygy ZhIӨ nin 11 2 yn kurady Halykaralyk ekonomikalyk ujymdarga mүshelik Alzhir OPEK DSҰ bakylaushy Afrika odagynyn mүshesi bolyp tabylady Қyrkүjek ajynda 2005 Europalyk Odaktyn kauymdastyrylgan mүshesi mәrtebesin aldy Munaj zhәne gaz salalary 2010 zhyldardyn basynda Alzhir tabigi gaz kory bojynsha әlemde besinshi oryn aldy zhәne Resejge birinshi oryn bere otyryp shikizattyn osy tүrinin ekinshi әlemdik eksporttaushysy boldy Bul naryktagy negizgi ojynshy Sonatrach memlekettik munaj gaz kompaniyasy ol eldin ZhҰӨ nin 30 yn beredi Alzhirde 1964 zhyly Shell tehnologiyasy bojynsha algashky sujyltu zhәne gaz eksporty zauyty salyndy Sodan kejin 1970 zhyldan 1980 zhylga dejin tagy eki zauyt iske kosyldy Olardyn barlygy Zherorta tenizinin zhagalauynda ornalaskan zhәne olardyn kuaty 20 6 million tonna sujytylgan tabigi gazdy STG kurajdy Negizgi tutynushylar EO elderi en үlkeni Italiya 2022 zhyldyn sәuirine zhylyna 21 mlrd m3 gaz Sondaj ak 2010 zhyly 6 27 mlrd tekshe metr STG zhetkizilgen Franciya Bүgingi tanda Alzhir Afrikadagy en iri STG ondirushisi bolyp tabylady zhәne onyn әlemdik STG narygyndagy үlesi 8 Munaj kory bojynsha Alzhir әlemde 16 shy orynda Energetika UNSD The United Nations Statistics Division UNdata zhәne EES EAEC mәlimetterine sәjkes 2019 zhyldyn sonynda Alzhir energetikasy kelesi negizgi korsetkishtermen sipattalady Organikalyk otyn ondirisi 257869 myn Zhalpy zhetkizu 139949 myn Elektr stanciyalary men zhylytu kondyrgylaryn ozgertuge 23561 myn tenge nemese zhalpy zhetkizilimnin 16 8 zhumsaldy Belgilengen kuaty elektr stanciyalarynyn netto 21653 MVt onyn ishinde organikalyk otyn zhagatyn zhylu elektr stanciyalary ZhES 96 8 zhanartylatyn energiya kozderi ZhEK 3 2 Elektr energiyasyn ondiru brutto 81533 mln kVt sag onyn ishinde ZhES 99 0 ZhEK 1 0 Elektr energiyasyn tүpkilikti tutynu 62184 mln kVt sag onyn ishinde onerkәsip 35 3 kolik 2 0 turmystyk tutynushylar 42 7 auyl orman sharuashylygy zhәne balyk aulau 2 1 baska tutynushylar 18 0 Energiya tiimdiligi korsetkishteri 2019 zhyly dush kabyldau Auyl sharuashylygy Auyl sharuashylygy ZhIӨ nin shamamen 8 kurajdy Bidaj suly sondaj ak zhemister atap ajtkanda citrus zhemisteri men kokonisterdi osiru damygan Eldin agroonerkәsiptik kesheni oz suranysyn kanagattandyra almajdy sonyn saldarynan Alzhir azyk tүlik importtauga mәzhbүr Teniz balyk aulau Zhylyna 20 myn tonnadan astam balyk zhәne teniz onimderin aulau Alzhir sularynda sardinder skumbriyalar zhәne tipti sprattar ustalady Zhana pisken balyk Franciyaga keptirilgen zhәne konservilengen Ispaniyaga Italiyaga zhәne baska da europa elderine eksporttalady Қaruly Kүshter2004 zhylgy tamyzdagy basty okiga Alzhir Ұlttyk Halyk armiyasy Bas shtabynyn bastygy korpus generaly Muhammed Lamaridin otstavkaga ketui boldy Prezident Zhogargy Bas kolbasshy zhәne korganys ministri Abdelaziz Buteflika bul lauazymga buryn Alzhir Қurlyk әskerlerinin kolbasshysy bolgan general major Salah Ahmed Gaidti tagajyndady General major Ahsen Tafer Қurlyk әskerlerinin kolbasshysy lauazymyna tagajyndaldy General major Ahmed Senhadzhi Alzhir Қorganys ministrliginin Bas hatshysy boldy 4 shi әskeri okrugtin Uargla ontүstik batys kolbasshysy general major Saheb Madzhid 6 shy әskeri okrugtin Tamanrasset totenshe Ontүstik kolbasshysy general major Ben Ali Benali әue kүshterinin kolbasshysy general major Muhammed Benslimani Әskeri teniz kүshterinin kolbasshysy general major Mohammed Tahar Yala zhandarmeriya kolbasshysy oz lauazymdaryn saktap kaldy general Ahmed Bustejla Respublikalyk ulannyn kolbasshysy general Ali Dzhamaj barlau zhәne kauipsizdik kyzmetinin direktory general major Mohammed Medien Taufik karsy barlau kyzmetinin basshysy general major Smain Lamari Shershellidegi әskeri akademiyanyn direktory general Mohammed Shibani Қaruly Kүshter kuramy Қurlyk әskerleri Resej 185 T 90S tankin үsh s 300pmu 2 zenittik zymyran zhүjesin zhәne Karapas S1 ZRPK zhetkizdi 2011 2012 zhyldary Alzhir Germaniyaga zhүginip zhosparlangan 1200 BTR dan 54 birlik koleminde tpz 1 Fuchs bronetransporterlerinin birinshi partiyasyna tapsyrys berdi Әskeri teniz kүshteri Resej 636 zhobasynyn eki dizeldi sүnguir kajygyn zhetkizdi Қytajda үsh F 22A fregatyna tapsyrys berildi 2011 2012 zhyldary Alzhir Germaniyaga MEKO A200 tipti eki fregatka tapsyrys berdi Әskeri әue kүshteri Resej Alzhirge 44 kop maksatty su 30mka zhojgyshyn zhetkizdi Әdebieti men oneriAlzhir halkynyn әdebieti arab francuz tilderinde damygan Otarshylyk kamytynan kutyluga umtylgan halyktyn or ruhyna onyn biik azamattyk pafosy sәjkes keledi Halyk akyndary azattyk үshin karuly kүreske үndedi Abdu l Қadyr Said Abdolla Muhammed Belkair t b 20 gasyrdyn basynda arab mәdenietin zhanartu zholyndagy kozgalys bastaldy Patriottyk lirika oristedi Muhammed әl Id Muhammed әl Lakhani Alzhir halkynyn 50 60 zhyldary poeziyasyndagy zhetekshi takyryby ult azattyk kүresi Әbu l Kasym Saadalla Mufdi Zakariya Prozada bul әsirese at Pahir Vattar Fadil Masudi әngimelerinde ajkyn korindi Arab tildi Alzhir әdebietinde әngime zhanrynyn negizin salgan Ahmed Rida Huhu arab tilindegi algashky otandyk romannyn da avtory boldy Mekkeden kelgen kyz 1947 40 50 zhyldary francuz tildi Alzhir әdebieti dami bastady siyakty akyn zhazushylar oz shygarmalarynda ulttyk sananyn oyanuyn bejneledi Alzhir trilogiyasy Kedej balasy romany Әdilet ujyktap zhatkanda t b zhazushylardyn realistik shygarmalary zharyk kordi Margerit Gaos әjelderdin ruhani zhetiluin sezim tәrbiesi mәselesin koterdi Anyz ben tarih mif pen shyndyk tuyndylarynda ozgeshe үjlesim ornek tapty Zhazalau shenberi dramalyk tetralogiyasy Nedzhma romany 60 90 zhyldar әdebietinde t b shygarmalary kornekti oryn alady Alzhir arhitekturalyk eskertkishterge baj 10 13 gasyrda Alzhir Tlemsen kejinirek Konstantina kalalarynda ajtarlyktaj arhitekturalyk kurylystar Tlemsennin үlken meshiti 12 gasyr Sidi meshit medresesi Mustafa pasha sarajy t b salyndy 1830 zhyly eldi basyp algan francuzdar Alzhirdin zhana kurylysyna Parizhben uksastyk beruge tyrysty Ұlttyk bi ansambli muzyka men mәnerlep oku konservatoriyasy Ұlttyk muzyka instituty bar DerekkozderDemographie French 30 Dec 2018 World Economic Outlook Database October 2018 International Monetary Fund 2017 Human Development Report United Nations Development Programme 2017 Tekserildi 14 kyrkүjek 2017 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet