Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Алтай деген бетті қараңыз.Координаттар: 50°55′ с. е. 86°55′ ш. б. / 50.917° с. е. 86.917° ш. б. (G) (O) (Я)
Алтай Республикасы (алт. -Алтай Республика-) — Ресей Федерациясының құрамындағы субъектісі, республика. Әкімшілік орталығы – Таулы Алтай қаласы.
| Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
| Алтай Республикасы | |||||
| |||||
|
| |||||
| Елордасы | Таулы Алтай | ||||
| Барлығы | 92 903км² | ||||
|
| |||||
| Барлығы | ▲208 425 (2012) 2.24 адам/км² | ||||
|
|
| ||||
| Барлығы, ағым. баға | 21.6 млрд руб. (2010) 90,2 мың руб. | ||||
| Сібір | |||||
| алтай тілі, орыс тілі, қазақ тілі | |||||
| Басшысы | |||||
| Ел Құрылтай төрағасы | Владимир Тюлетин | ||||
|
| 04 | ||||
|
| RU-AL | ||||
| () | |||||
| Ресми сайты: | altai-republic.com | ||||
Алтай Республикасы Қазақстан, Қытай, Моңғолия жерімен, сондай-ақ Ресей Федерациясының Тыва, Хакасия республикаларымен, , Алтай өлкесімен шектеседі.
Жер аумағы 92,902 шаршы километр, халық саны 210,924 (2021) адамға тең. Батысынан шығысына дейін – 360 км, оңтүстігінен солтүстіке дейін – 480 км.[дереккөзі?]Ресми тілі – орыс, қазақ және алтай тілдері.
Жергілікті халқы — түркі алтайлықтар ұлты, халықтың 37% (2021) алып тұр.
География
Алтай Республикасы қазақ даласына, Моңғолия шөлейті мен Сібір тайгасына ұласып жатқан Алтай тауларының солтүстік бөлігінде орналасқан. Ең биік шыңы – Мұзтау (4506 метр). Жер бедері әркелкі: биік тау жоталарының (Қатын, Солтүстік және Оңтүстік Шу) арасын “дала” деп аталатын жазықтық не ауқымды қазан шұңқырлар (Абай, Оймын, Шу) бөліп жатыр.
Климаты континенттік: қаңтар айының орташа температурасы – 12 – 31,80С, шілдеде 9 – 180С. Жылдық жауын - шашын мөлшері тауаралық қазан шұңқырларда – 100 мм-ге, солтүстік – батыс бөлігінде 1000 мм-ге жетеді. Ең ірі көлі – Алтынкөл, оның көлемі – 230,8 км, тереңдігі – 325 м. Өзендері энергия қорына өте бай. Республиканың солтүстік – батыс жағындағы мен – қара топырақты, қалған жерлері таулық топырақты келеді.
Жерінің 25%-ын орман (балқарағай, самырсын, шырша, қайың) алып жатыр. Өсімдіктердің 212 түрі кездеседі. Дала мен шөлейттің аң – құстары: зерен елік, қарсақ, суыр, , зорман, қосаяқ, бозторғай, құзғын мен бүркіт; биік таулы аудандарға тән жануарлар: арғалы (), (тауешкі), (ірбіс) пен бүркіт мекендейді. Қазба байлықтары: темір, алтын, вольфрам, қалайы, жез, т.б. Талдыдүрген кен орнынан қоңыр көмірдің (шамамен 68 миллион тонна) қоры табылған. Алтай жері әсіресе асыл тастарға бай. Құрылыс материалдары мәрмәрдің, саздың, құмның, әктастың, кесек тастың қоры мол.
Тарихы
Алтай жерін адамдар ерте замандарда – төменгі және жоғарғы палеолит дәуірінен қоныстанған. Б.з.б. III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басында Алтай тауларын тайпаларының арғы атасы – ғұндар жайлап, жергілікті ұлыстардың көбісін өзіне бағындырды. Б.з. IV – VI ғасырларында қазіргі алтайлықтар мен басқа да халықтарының арғы тегі – осы аймақта тұрды, 552 жылы Алтай түркілері өз мемлекетін құрып, астанасын өзеніне көшірді. Үлкен Кавказға дейінгі аралықта үстемдік жүргізген солтүстік шекарасы Байкалға дейін созылып, Енесай (Енисей) мен Таулы Алтайды қамтыды, оңтүстік шекарасы қорғанына, Тибет жеріне тірелді. 581 жылы екіге: Шығыс және Батыс бөлінді.
Қазіргі Алтай Республикасын қамтыған Шығыс Түрік қағандығы қытай шеріктерімен, араб сарбаздарымен, т.б. ұлыс - тайпалармен арадағы үздіксіз соғыстардың салдарынан VIII ғасырда күйреп тынды. Одан көптеген тарихи - мәдени ескерткіштер: балбалдар, кейпіндегі шекіме бұйымдар, әшекейлер, былғары киім жұрнақтары, алтын белдіктер, сондай - ақ әліпбиімен ойылған жазба мұрағаттар сақталып жеткен. IX – XII ғасылар аралығында бұл өңірде қырғыздары, , моңғолдар, т.б. кезек - кезек билік құрды. 13 ғасырдан бастап алтайлықтар Шыңғыс хан негізін қалаған - моңғол ұлыстарының құрамына кірді. XVII – XVIII ғасыларда олардың негізгі бөлігі жоңғар хандығына бағынды. XVIII ғасырдың басында кейбір тайпалар қабылдай бастады.
Бұл процесс 1755 – 57 жылы болған Қытай мен арасындағы жойқын соғыстан кейін күшейе түсті. Қырғыннан қашқан алтайлықтар Ресей өкіметіне бағынды. Бір бөлігі Қытайдың қол астында қалып қойды. Жалпы, алтайлық сөзі Таулы Алтайдағы және ішінара жиынтық атауы. Солтүстік алтайлықтарға (“”) өзенінің солтүстік жағалауы мен Телес көлінің солтүстік - батыс жағалауын мекендеген (тубалар), челкандар, ( өзенінің аңғары) және құмандындар ( өзенінің орта ағысы) жатады. “”, “алтайлықтар”, “”, “”, т.б. аталатын оңтүстік алтайлықтарға алтай , төлеңгіттер (), мен телеуіттер жатады. 19 ғасырда алтайлықтар Ресей империясының отарлық езгісінде болды.
Шұрайлы жерлер тартып алынып, Ішкі Ресейден келген орыс шаруалары қоныстандырылды. Жерінен айрылған, зорлап шоқындырудан қашқан жергілікті халық тауға қашты және тайганы паналады. 1918 – 22 жылдары аралығында Таулы Алтай жеріне Кеңес өкіметі орнады. 1922 жылы 1 маусымда РКФСР құрамында құрылды. Ол 1948 жылы 7 қаңтарда РКФСР-дың Алтай өлкесіндегі “Таулы Алтай автономиялық облысы” деп аталды.
Астанасы 1928 жылға дейін – Ұлала ауылы, кейін – Ойрат-Тура, 1948 жылдан бастап – Таулы Алтай қаласы болды. 1990 жылы 25 қазанда Таулы Алтай халық депутаттарының облысы кеңесі Таулы Алтай АКСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады және ол Алтай өлкесінің құрамынан бөлініп шықты. 1993 жылы қазанда елдің жоғары заң шығарушы органы – (мемлекеттік жиналыс) мемлекеттік рәміздеменің қажетті атрибуттарын – жалау мен елтаңбаны қабылдап, республиканың қазіргі ресми атауын заң жүзінде бекітті.
Экономика
Алтай Республикасында экономиканың жетекші саласы саналып, ел аумағының шамамен 75%-ы жайылым болды. Бірақ 1991 – 95 жылдары аралығында республикада мал басы күрт кеміді. 1996 жылдан бастап мемлекеттік сектордағы базасының орнына жеке шаруа қожалықтары пайда бола бастады. Әсіресе, әлемдік жоғары сұранысқа ие тауар – марал мен теңбіл бұғы пантасын өндіруге сұраныс күшейді. Өнеркәсібі нашар дамыған, өндіріс ауқымы жөнінен кейін қалып келеді. Өнеркәсіп салаларының арасында құрылыс индустриясы мен жергілікті шикізаттан дәрілік препараттар өндірісі ғана тиімді қызмет атқарып, пайда түсіруде.
Республика көлемінде жергілікті индустрияның шикізаттық сипатынан дайын өнім шығаруға көшіп, кен өндіруші саланы (алтын мен молибден, полиметалл, күміс) дамытуға басымдық беру, табиғи құрылыс материалдарын (ағаш, тас, мәрмәр, гранит) жете өңдеу, сондай-ақ елдің туристік желісін жетілдіру арқылы экономиканы өркендету шаралары белгіленген. Негізгі көлік магистралы – Таулы Алтай – автомобиль жолы (ұзындығы 621 км) Бийск мен Моңғолия шекарасын жалғап жатыр.
Әкімшілік-аумақтық бөлініс
Алтай Республикасының Конституциясына сәйкес өңір елді мекендерден тұратын 1 қала (республикалық маңызы бар) және 10 ауданға (аймаққа) бөлінеді. «Алтай Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Алтай Республикасының Заңына сәйкес РФ субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірліктер кіреді: 1 қала, 10 аудан (аймақ) және олардың құрамына кіретін 91 ауылдық елді мекен.
Республиканың муниципалдық құрылымы шеңберінде Алтайдың әкімшілік-аумақтық бірлігі шекарасында 102 муниципалитет құрылды: 1 қалалық аудан және 10 ауылдық аудан, оған 91 ауылдық елді мекен кіреді.
- Қала (қалалық аймақ) және аудандар (муниципалды аудандар):
![image]()
Алтай Республикасы аудандары
| № | Қазақша атауы | Алтайша атауы | Тұрғындар, адам | Аумақ, мың км² | Әкімшілік орталық | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Қала / қалалық аудан | |||||||||
| I | Таулы Алтай | Туулу Алтай | 64 464 | 0,096 | |||||
| Аудандар (аймақтар) / муниципалды аудандар | |||||||||
| 1 | Қосағаш ауданы (аймақ) | Кош-Агаш аймак | 19 188 | 20,0 | Қосағаш ауылы | ||||
| 2 | Майма ауданы (аймақ) | Майма аймак | 33 939 | 1,4 | ауылы | ||||
| 3 | Оңдай ауданы (аймақ) | Оҥдой аймак | 14 312 | 11,7 | ауылы | ||||
| 4 | Туражақ ауданы (аймақ) | Турачак аймак | 12 389 | 11,0 | ауылы | ||||
| 5 | Ұлаған ауданы (аймақ) | Улаган аймак | 11 574 | 18,4 | ауылы | ||||
| 6 | Қан ауданы (аймақ) | Кан-Оозы аймак | 14 685 | 6,3 | ауылы | ||||
| 7 | Көксу ауданы (аймақ) | Кöк-Суу Оозы аймак | 16 317 | 12,9 | ауылы | ||||
| 8 | Шибалы ауданы (аймақ) | Шебалин аймак | 13 735 | 3,9 | ауылы | ||||
| 9 | Самал ауданы (аймақ) | Чамал аймак | 10 395 | 3,0 | ауылы | ||||
| 10 | Шоя ауданы (аймақ) | Чой аймак | 8315 | 4,5 | ауылы | ||||
Мәдениет
Алтайлықтардың бай ауыз әдебиеті бар. Оны ертегішілер () мен жыршылар () жаттап алып, ұрпақтан ұрпаққа таратып келді. Ауыз әдебиеті нұсқалары 19 ғасырдың 2-жартысынан қағаз бетіне түсіріле бастады. Эпос үлгілерінің 7 томы – “” жарық көрді. 20 ғасырдың бас кезінде М.В. Мундус – “Келін” (1927 жылы), “” (1928 жылы) аталатын алғашқы пьесалар жазды. Алтай тұрғындарының тағдыры, бастан өткерген тарихи кезеңдері П.А. Чагат - Строевтың “” (1926 жылы), “” (1929 жылы) поэмаларында, П.В. Кучияковтың “Күрес” (1932 жылы) пъесасында, “” (1945 жылы) повесінде, С.Сұразақовтың “” (1962 жылы) жинағында, Л.Қоқышевтың “” (1959 жылы) романында шынайы бейнеленген.
Алтайлықтар сан ғасырлар бойы киіз үйде тұрып келді. Дәстүрлі сән өнері – , , алаша, кілем тоқу, , , кәсібі әлі ұмытылмаған. Алтайлықтар тілінде “” (“”, 1922 жылдан) республикалық газет, т.б. басылымдар шығады.
Халқы
Ұлттық құрамы
2021 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша Алтай өлкесінің ұлттары:
| № | Ұлт | Халық саны | % |
|---|---|---|---|
| 1 | Орыстар | 106,258 | 50.37 |
| 2 | Алтайлықтар | 73,242 | 34.72 |
| 3 | Қазақтар | 12,647 | 0.059 |
| 4 | 1,037 | 0.0049 | |
| 5 | Армяндар | 496 | 0.0023 |
| 6 | Украиндар | 446 | 0.0021 |
Дереккөздер
- Административно-территориальное деление по субъектам Российской Федерации на 1 қаңтар 2010 ж.. Росстат (14 шілде 2010).xls
- Всероссийская перепись населения 2020 года (орыс.). Тексерілді, 10 шілде 2023.
- "Национальный состав населения" (орыс.). Тексерілді, 10 шілде 2023.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том
Сыртқы сілтемелер
- Алтай кімге қалады?
- Рудой А. Н., Кирьянова М. Р. Научное и рекреационное значение великих геологических памятников Алтая: к созданию Алтайского ледникового парка // Известия Русского географического общества, 2004. — Вып. 5. — С. 61-69. Мұрағатталған 22 мамырдың 2012 жылы.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Altai Republic |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Altaj degen betti karanyz Koordinattar 50 55 s e 86 55 sh b 50 917 s e 86 917 sh b 50 917 86 917 G O Ya Altaj Respublikasy alt Altaj Respublika Resej Federaciyasynyn kuramyndagy subektisi respublika Әkimshilik ortalygy Tauly Altaj kalasy Resej Federaciyasynyn subektisiAltaj Respublikasy orys Respublika Altaj alt Altaj Respublika Bajragy EltanbasyElordasy Tauly AltajZher aumagyBarlygy su beti 92 903km ZhurtyBarlygy Tygyzdygy 208 425 2012 2 24 adam km Barlygy agym baga Zhan basyna shakkanda 21 6 mlrd rub 2010 90 2 myn rub Federaldy okrug SibirEkonomikalyk audanMemlekettik tili altaj tili orys tili kazak tiliBasshysyEl Қuryltaj toragasy Vladimir TyuletinӘnurany source source 04RU ALUakyt beldeui Resmi sajty altai republic com Altaj Respublikasy Қazakstan Қytaj Mongoliya zherimen sondaj ak Resej Federaciyasynyn Tyva Hakasiya respublikalarymen Altaj olkesimen shektesedi Zher aumagy 92 902 sharshy kilometr halyk sany 210 924 2021 adamga ten Batysynan shygysyna dejin 360 km ontүstiginen soltүstike dejin 480 km derekkozi Resmi tili orys kazak zhәne altaj tilderi Zhergilikti halky tүrki altajlyktar ulty halyktyn 37 2021 alyp tur GeografiyaAltaj Respublikasy kazak dalasyna Mongoliya sholejti men Sibir tajgasyna ulasyp zhatkan Altaj taularynyn soltүstik boliginde ornalaskan En biik shyny Muztau 4506 metr Zher bederi әrkelki biik tau zhotalarynyn Қatyn Soltүstik zhәne Ontүstik Shu arasyn dala dep atalatyn zhazyktyk ne aukymdy kazan shunkyrlar Abaj Ojmyn Shu bolip zhatyr Klimaty kontinenttik kantar ajynyn ortasha temperaturasy 12 31 80S shildede 9 180S Zhyldyk zhauyn shashyn molsheri tauaralyk kazan shunkyrlarda 100 mm ge soltүstik batys boliginde 1000 mm ge zhetedi En iri koli Altynkol onyn kolemi 230 8 km terendigi 325 m Өzenderi energiya koryna ote baj Respublikanyn soltүstik batys zhagyndagy men kara topyrakty kalgan zherleri taulyk topyrakty keledi Zherinin 25 yn orman balkaragaj samyrsyn shyrsha kajyn alyp zhatyr Өsimdikterdin 212 tүri kezdesedi Dala men sholejttin an kustary zeren elik karsak suyr zorman kosayak boztorgaj kuzgyn men bүrkit biik tauly audandarga tәn zhanuarlar argaly taueshki irbis pen bүrkit mekendejdi Қazba bajlyktary temir altyn volfram kalajy zhez t b Taldydүrgen ken ornynan konyr komirdin shamamen 68 million tonna kory tabylgan Altaj zheri әsirese asyl tastarga baj Қurylys materialdary mәrmәrdin sazdyn kumnyn әktastyn kesek tastyn kory mol TarihyAltaj zherin adamdar erte zamandarda tomengi zhәne zhogargy paleolit dәuirinen konystangan B z b III gasyrdyn sony men II gasyrdyn basynda Altaj taularyn tajpalarynyn argy atasy gundar zhajlap zhergilikti ulystardyn kobisin ozine bagyndyrdy B z IV VI gasyrlarynda kazirgi altajlyktar men baska da halyktarynyn argy tegi osy ajmakta turdy 552 zhyly Altaj tүrkileri oz memleketin kuryp astanasyn ozenine koshirdi Үlken Kavkazga dejingi aralykta үstemdik zhүrgizgen soltүstik shekarasy Bajkalga dejin sozylyp Enesaj Enisej men Tauly Altajdy kamtydy ontүstik shekarasy korganyna Tibet zherine tireldi 581 zhyly ekige Shygys zhәne Batys bolindi Қazirgi Altaj Respublikasyn kamtygan Shygys Tүrik kagandygy kytaj sherikterimen arab sarbazdarymen t b ulys tajpalarmen aradagy үzdiksiz sogystardyn saldarynan VIII gasyrda kүjrep tyndy Odan koptegen tarihi mәdeni eskertkishter balbaldar kejpindegi shekime bujymdar әshekejler bylgary kiim zhurnaktary altyn beldikter sondaj ak әlipbiimen ojylgan zhazba muragattar saktalyp zhetken IX XII gasylar aralygynda bul onirde kyrgyzdary mongoldar t b kezek kezek bilik kurdy 13 gasyrdan bastap altajlyktar Shyngys han negizin kalagan mongol ulystarynyn kuramyna kirdi XVII XVIII gasylarda olardyn negizgi boligi zhongar handygyna bagyndy XVIII gasyrdyn basynda kejbir tajpalar kabyldaj bastady Bul process 1755 57 zhyly bolgan Қytaj men arasyndagy zhojkyn sogystan kejin kүsheje tүsti Қyrgynnan kashkan altajlyktar Resej okimetine bagyndy Bir boligi Қytajdyn kol astynda kalyp kojdy Zhalpy altajlyk sozi Tauly Altajdagy zhәne ishinara zhiyntyk atauy Soltүstik altajlyktarga ozeninin soltүstik zhagalauy men Teles kolinin soltүstik batys zhagalauyn mekendegen tubalar chelkandar ozeninin angary zhәne kumandyndar ozeninin orta agysy zhatady altajlyktar t b atalatyn ontүstik altajlyktarga altaj tolengitter men teleuitter zhatady 19 gasyrda altajlyktar Resej imperiyasynyn otarlyk ezgisinde boldy Shurajly zherler tartyp alynyp Ishki Resejden kelgen orys sharualary konystandyryldy Zherinen ajrylgan zorlap shokyndyrudan kashkan zhergilikti halyk tauga kashty zhәne tajgany panalady 1918 22 zhyldary aralygynda Tauly Altaj zherine Kenes okimeti ornady 1922 zhyly 1 mausymda RKFSR kuramynda kuryldy Ol 1948 zhyly 7 kantarda RKFSR dyn Altaj olkesindegi Tauly Altaj avtonomiyalyk oblysy dep ataldy Astanasy 1928 zhylga dejin Ұlala auyly kejin Ojrat Tura 1948 zhyldan bastap Tauly Altaj kalasy boldy 1990 zhyly 25 kazanda Tauly Altaj halyk deputattarynyn oblysy kenesi Tauly Altaj AKSR inin memlekettik tәuelsizdigin zhariyalady zhәne ol Altaj olkesinin kuramynan bolinip shykty 1993 zhyly kazanda eldin zhogary zan shygarushy organy memlekettik zhinalys memlekettik rәmizdemenin kazhetti atributtaryn zhalau men eltanbany kabyldap respublikanyn kazirgi resmi atauyn zan zhүzinde bekitti EkonomikaAltaj Respublikasynda ekonomikanyn zhetekshi salasy sanalyp el aumagynyn shamamen 75 y zhajylym boldy Birak 1991 95 zhyldary aralygynda respublikada mal basy kүrt kemidi 1996 zhyldan bastap memlekettik sektordagy bazasynyn ornyna zheke sharua kozhalyktary pajda bola bastady Әsirese әlemdik zhogary suranyska ie tauar maral men tenbil bugy pantasyn ondiruge suranys kүshejdi Өnerkәsibi nashar damygan ondiris aukymy zhoninen kejin kalyp keledi Өnerkәsip salalarynyn arasynda kurylys industriyasy men zhergilikti shikizattan dәrilik preparattar ondirisi gana tiimdi kyzmet atkaryp pajda tүsirude Respublika koleminde zhergilikti industriyanyn shikizattyk sipatynan dajyn onim shygaruga koship ken ondirushi salany altyn men molibden polimetall kүmis damytuga basymdyk beru tabigi kurylys materialdaryn agash tas mәrmәr granit zhete ondeu sondaj ak eldin turistik zhelisin zhetildiru arkyly ekonomikany orkendetu sharalary belgilengen Negizgi kolik magistraly Tauly Altaj avtomobil zholy uzyndygy 621 km Bijsk men Mongoliya shekarasyn zhalgap zhatyr Әkimshilik aumaktyk bolinisTolyk makalasy Altaj Respublikasynyn Konstituciyasyna sәjkes onir eldi mekenderden turatyn 1 kala respublikalyk manyzy bar zhәne 10 audanga ajmakka bolinedi Altaj Respublikasynyn әkimshilik aumaktyk kurylymy turaly Altaj Respublikasynyn Zanyna sәjkes RF subektisine kelesi әkimshilik aumaktyk birlikter kiredi 1 kala 10 audan ajmak zhәne olardyn kuramyna kiretin 91 auyldyk eldi meken Respublikanyn municipaldyk kurylymy shenberinde Altajdyn әkimshilik aumaktyk birligi shekarasynda 102 municipalitet kuryldy 1 kalalyk audan zhәne 10 auyldyk audan ogan 91 auyldyk eldi meken kiredi Қala kalalyk ajmak zhәne audandar municipaldy audandar Altaj Respublikasy audandary Қazaksha atauy Altajsha atauy Turgyndar adam Aumak myn km Әkimshilik ortalykҚala kalalyk audanI Tauly Altaj Tuulu Altaj 64 464 0 096Audandar ajmaktar municipaldy audandar1 Қosagash audany ajmak Kosh Agash ajmak 19 188 20 0 Қosagash auyly2 Majma audany ajmak Majma ajmak 33 939 1 4 auyly3 Ondaj audany ajmak Oҥdoj ajmak 14 312 11 7 auyly4 Turazhak audany ajmak Turachak ajmak 12 389 11 0 auyly5 Ұlagan audany ajmak Ulagan ajmak 11 574 18 4 auyly6 Қan audany ajmak Kan Oozy ajmak 14 685 6 3 auyly7 Koksu audany ajmak Kok Suu Oozy ajmak 16 317 12 9 auyly8 Shibaly audany ajmak Shebalin ajmak 13 735 3 9 auyly9 Samal audany ajmak Chamal ajmak 10 395 3 0 auyly10 Shoya audany ajmak Choj ajmak 8315 4 5 auylyMәdenietAltajlyktardyn baj auyz әdebieti bar Ony ertegishiler men zhyrshylar zhattap alyp urpaktan urpakka taratyp keldi Auyz әdebieti nuskalary 19 gasyrdyn 2 zhartysynan kagaz betine tүsirile bastady Epos үlgilerinin 7 tomy zharyk kordi 20 gasyrdyn bas kezinde M V Mundus Kelin 1927 zhyly 1928 zhyly atalatyn algashky pesalar zhazdy Altaj turgyndarynyn tagdyry bastan otkergen tarihi kezenderi P A Chagat Stroevtyn 1926 zhyly 1929 zhyly poemalarynda P V Kuchiyakovtyn Kүres 1932 zhyly pesasynda 1945 zhyly povesinde S Surazakovtyn 1962 zhyly zhinagynda L Қokyshevtyn 1959 zhyly romanynda shynajy bejnelengen Altajlyktar san gasyrlar bojy kiiz үjde turyp keldi Dәstүrli sәn oneri alasha kilem toku kәsibi әli umytylmagan Altajlyktar tilinde 1922 zhyldan respublikalyk gazet t b basylymdar shygady HalkyҰlttyk kuramy 2021 zhylgy Bүkilresejlik sanak bojynsha Altaj olkesinin ulttary Ұlt Halyk sany 1 Orystar 106 258 50 372 Altajlyktar 73 242 34 723 Қazaktar 12 647 0 0594 1 037 0 00495 Armyandar 496 0 00236 Ukraindar 446 0 0021DerekkozderAdministrativno territorialnoe delenie po subektam Rossijskoj Federacii na 1 kantar 2010 zh Rosstat 14 shilde 2010 xls Vserossijskaya perepis naseleniya 2020 goda orys Tekserildi 10 shilde 2023 Nacionalnyj sostav naseleniya orys Tekserildi 10 shilde 2023 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 X tomSyrtky siltemelerAltaj kimge kalady Rudoj A N Kiryanova M R Nauchnoe i rekreacionnoe znachenie velikih geologicheskih pamyatnikov Altaya k sozdaniyu Altajskogo lednikovogo parka Izvestiya Russkogo geograficheskogo obshestva 2004 Vyp 5 S 61 69 Muragattalgan 22 mamyrdyn 2012 zhyly Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar Altai Republic