Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Түріктер (өз атауы Türkler) — Түркияның негізгі халқы. Жалпы саны, әртүрлі деректер бойынша, 70 миллионнан 90 миллион адамға дейін. Түріктердің негізгі бөлігі Түркияда (60 миллионнан астам), сондай-ақ Батыс Еуропада (4 миллионнан астам), Болгарияда (шамамен 1 миллион), Кипрде (350 мың), Македонияда (80 мың), Австралияда (240 мың), Грекияда (90 мың), Румынияда (шамамен 32 мың) тұрады.
| Түріктер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 70-90 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Түркия | 65 000 000 — 70 000 000 |
 Германия | 2 852 000 — 3 500 000 |
 Сирия | 750 000 — 3 500 000 |
 Ирак | 500 000 — 3 000 000 |
 Болгария | 588 000 — 800 000 |
 АҚШ | 500 000 |
 Франция | 500 000 |
 Ұлыбритания | 500 000 |
 Нидерланд | 400 000 - 500 000 |
 Аустрия | 400 000 — 500 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| ислам дінінің сүннит тармағы | |
Тілі
Түрік тілі алтай тілдер отбасының түркі тобының батыс ғұн тармағының оғыз тобының оғыз-селжұқ ішкі тобының құрамына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Түрік тілінде ұ, ү әріптерімен байланысты сингармонизм ережесі жақсы сақталған. Kuruluş, Körünüş. Түрік тілінің жазуы бастапқыда араб жазуының модификациясы болды. XIII ғасырдағы ескі түрік тілінің ескерткіштері араб графикасында жазылған және бастапқыда шығыс түрік қарахан-ұйғыр әдеби тілінің ықпалымен ерекшеленді. Түрік әдеби тілі ХІХ ғасырдың ортасынан бастап қалыптасты.
1928 жылдан бастап К.Ататүріктің реформаторлық қызметінің арқасында латын графикасы негізінде түрік тілінің қазіргі заманғы жазуы құрылды. Түрік тілінде әзірбайжан тіліне ұқсас солтүстік-шығыс Анатолия диалектілері және Анатолияның қалған бөлігінің және шығыс Фракияның сөйленістері ерекшеленеді.
Діні
Дінге сенетін түріктер – ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы
Түрік тайпалары Түркия жеріне 2 бағыттан: 1) Kіші Азияға Иран мен Кавказ сырты арқылы; 2 ) Балкан түбегіне Шығыс Еуропа арқылы келді. Негізінен түріктердің этникалық құрамы екі топтан құралды. Олардың бастысы - салжұқтар тұсында, дәлірек айтұанда 11 ғасырдың 40-жылдарынан бастап ежелгі Тұран жерінен Иран арқылы Kіші Азияға қоныс аударған түркі тайпалары, , тайпалары Қара теңізден солтүстік Балкан арқылы Анадолы жеpінe өткен. Екіншісі Kіші Азияның жергілікті тұрғын халқы. Осылайша түрік этногенезінің қалыптасуына қарлық, қыпшақ, чигил, ұйғыр, құман, хазар тайпаларының, ішінара араб, курд, румын халыктарының да қатысы болған. 11 ғасырдың соңында қыпшақтардан ығысқан түрікмен және оғыз тайпалары Кіші Азияда салжұқ әулетінің басшылығымен өз мемлекетін құрды. 12 ғасырда түркі-салжұқтар Византиядан Кіші Азияны біржолата тартып алды. 1243 ж. Kiшi Азияны түркі-моңғолдар бағындырды. XIII ғасырдың соңында бұл өңірде тәуелсіз ұсақ иеліктер пайда болды.
XIV ғасырдың 20-30-жылдары Kіші Азияның солтүстік-батысында дербес иеліктерді бip орталыққа біріктірген Осман сұлтандығы қалыптасты. 14 ғасырдың 2-жартысында осман түріктері Шығыс Фракия, Болгария, Македонияны бағындырды. 15 ғасырдың бас кезінде Әмір Темірден жеңілгенімен көп ұзамай қайта күшейген түрік-османдар 1453 ж. Византияның орталығы - Константинопольды басып алып, Стамбул деген атпен өз астанасына айналдырды. 1450-70 ж. Сербия, Босния, Аттика, Трапезунд империясын, Қырым хандығын, Валахия мен Албанияны өзіне қаратты. 1514—17 жж. Осман сұлтандығы Месопотамияны, Сирия, Палестина. Египет, Хиджиз, 1519 ж. Алжирдің біршама бөлігін бағындырды. 16 ғасырда қуатты Осман флотына Жерорта теңіз бассейні қарады. 1540-50 ж. Эгей теңізіндегі аралдар Триполия, Алжир толығымен Осман сұлтандығының қарауына өтті. Сүлеймен сұлтан билеген кезде мемлекет өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы кезде ол Еуропа, Азия және Африка құрлықтарындағы аумақты (шамамен 8 млн км-) иеленді. Дегенмен, өзінің шекарасын жүз жыл бойы сақтап тұрды. Бірақ 1683 ж. Вена түбінде түрік армиясы Польша әскерлерінен жеңілді. 1684 ж. ұйымдасқан «Қасиетті лига» (Австрия, Польша, Венеция, 1686 жылдан Ресей) түріктердің билік кеңістігін тарылта бастады. Осман сұлтандығының толықтай құлау қаупі билік басындағыларды тиімді реформалар жүргізуге мәжбір етті. 1789-1807 ж. билік құрған Селим ІІІ сұлтан алғаш рет елеулі реформалар бастағанмен, тек 1826 ж. Махмут ІІ сұлтан тұсында жаңа әскер құрылып, қаржы, құқық, мәдениет саласында прогрестік шаралар жүзеге асты. Бірақ реформалар Осман сұлтандығын ыдыраудан құтқара алмады. Арабияның едәуір бөлігі (Мекке, Мединемен қоса) Египет иелігіне көшті. Сербия (1806) мен Грекия (1830) тәуелсіздік алып, Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейтілді.
Осындай жағдайда 1839 ж. жаңадан peформалаp жургізіліп, ол Түркия тарихында Танзимат деген атпен елдің қоғамдык-саяси тұрмысына ішінара өзгерістер енгізді. 19-ғасырдың соңында жас түріктер саяси күрес аренасына шықты. Негізінен офицерлер қауымына сүйенген жас түріктep 1908 ж. қарулы көтеріліс ұйымдастырып, Абдулхамид II сұлтанды парламент шақыруға мәжбір етті. Бірақ жас турікгердің, 1-дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуы олардың бүкіл қызметін жоққа шығарды. 1918 жылдың басында ағылшындар Палестина, француздар Македония майданында түрік армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман сұлтандығының соңғы күндері болды. Ел астанасы Стамбул мен одақтастар әскері басып алған басқа да аймақтар Антанта елдерінің уысына түсті. Мудрос уақытша бітіміне (1918) қол қойылғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге кіріп Мосул, Киликия, Анадолы, Измир жері басқыншылардың табанында қалды. Елде ұлт-азаттық қозғалыс күшейді. Түрік зиялылары, әcipecе, әскери элита өкілдері ел тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін күресті өз қолдарына алды. Оларды түрік патриоты Мұстафа Кемал Ататүрік басқарды. 1920 ж. Анкараға шақырылған Түркияның, ұлы ұлттык мәжілісі өзін елдегі бірден-бір заңды өкімет органы ретіндс жариялап, 1921—22 ж. шет ел басқыншыларынан бүкіл Анадолы жерін азат етті. 1923 ж. Түркия Республика болып жарияланды.
Мәдениеті
Ерлер киімі – аулары кең шалбар (дон), ішіне тігілген көйлек (гёмлек), кең белдік (кушак), қысқа жеңсіз күрте (ёлек) және күрте (хырқа). Әйелдер ұзын көйлек (энтари), сыртынан түймесіз желетке (энтари) киген, басына орамал таққан.
Халық арасында күнделікті киімдерінде еуропалық киім киген көптеген адамдарды кездестіруге болады, кейбіреулері ислам дәстүрлерін ұстанады, ұлттық костюмдер киеді. Негізгі гардероб элементтері - пиджак, галстук, жейделер.
Түрік асханасы ет тағамдарына толы. Түріктер тәттілерді жақсы көреді, тағамдарына көкөністерді көп қосады. Ең жиі қолданылатын майлар - зәйтүн және сары май. Таңғы асқа көп көңіл бөледі. Тағам міндетті түрде кофемен бірге жүреді, ал тағамның өзі швед үстелі түрінде ұсынылады. Таңғы ас жаңа піскен көкөністердің, ірімшіктердің көптеген түрлерін, зәйтүндерді, бал, тауық жұмыртқаларын қамтиды. Түркияда қуырылған жұмыртқалар сары маймен дайындалады, оған қызыл бұрыш, шұжық қосылады. Шұжықтар негізінен күркетауық, сиыр, тауық етінен дайындалады. Кейде балдың орнына жидек пайдаланылады. Соңында таңғы ас жаңа піскен нан ұсынылады. Бірінші тағам еуропалық тағамдардан өте ерекшеленеді, дәстүрлі түрік сорпалары көбінесе пюре болып табылады. Сиыр, қой, бұзау еті кең таралған. Көшелерде сатылатын қой етінен жасалған кәуаптарды жиі кездестіруге болады. Палау түрік асханасының ұлттық тағамы болып қала береді. Оған әдетте зәйтүн майы, азырақ сары май қосылады. Балық, теңіз өнімдері көп кездеседі. Тәтті өнімдерден түрік лукумы танымал. Деликатес қант шәрбатынан жасалған, оған раушан жапырақтары, пісте, жержаңғақ, кокос жаңғағы қосылған. Тағы бір тәттілердің түрі, бал сиропынан жасалған дәмді тағам- пахлава.
Түріктің музыкалық фольклоры түркі тектес халықтардың ұлттық саз өнерімен үндес. Түркияда кеманча, ребап, тамбур, уд, ковар, зурна, дэф, т.б. музыкалық аспаптар кең тараған.
Қазақстандағы түріктер
Қазақстандағы түрік диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 18 456 (1970),
- 25 820 (1979),
- 49 475 (1989),
- 75 933 (1999),
- 103 049 (2013) адам болды.
Дереккөздер
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 183-бет.
- ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 164-бет. ISBN 978-601-287-224-8
- Евгений Форов. Турки — удивительный во всех отношениях народ. https://travelask.ru/articles/turki-udivitelnyy-vo-vseh-otnosheniyah-narod
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tүrikter oz atauy Turkler Tүrkiyanyn negizgi halky Zhalpy sany әrtүrli derekter bojynsha 70 millionnan 90 million adamga dejin Tүrikterdin negizgi boligi Tүrkiyada 60 millionnan astam sondaj ak Batys Europada 4 millionnan astam Bolgariyada shamamen 1 million Kiprde 350 myn Makedoniyada 80 myn Avstraliyada 240 myn Grekiyada 90 myn Rumyniyada shamamen 32 myn turady TүrikterBүkil halyktyn sany70 90 mln En kop taralgan ajmaktar Tүrkiya65 000 000 70 000 000 Germaniya2 852 000 3 500 000 Siriya750 000 3 500 000 Irak500 000 3 000 000 Bolgariya588 000 800 000 AҚSh500 000 Franciya500 000 Ұlybritaniya500 000 Niderland400 000 500 000 Austriya400 000 500 000Tilderitүrik tiliDiniislam dininin sүnnit tarmagyTiliTүrik tili altaj tilder otbasynyn tүrki tobynyn batys gun tarmagynyn ogyz tobynyn ogyz selzhuk ishki tobynyn kuramyna kiredi tilderdin zhalgamaly agglyutinativti tүrine zhatady Tүrik tilinde u ү әripterimen bajlanysty singarmonizm erezhesi zhaksy saktalgan Kurulus Korunus Tүrik tilinin zhazuy bastapkyda arab zhazuynyn modifikaciyasy boldy XIII gasyrdagy eski tүrik tilinin eskertkishteri arab grafikasynda zhazylgan zhәne bastapkyda shygys tүrik karahan ujgyr әdebi tilinin ykpalymen erekshelendi Tүrik әdebi tili HIH gasyrdyn ortasynan bastap kalyptasty 1928 zhyldan bastap K Atatүriktin reformatorlyk kyzmetinin arkasynda latyn grafikasy negizinde tүrik tilinin kazirgi zamangy zhazuy kuryldy Tүrik tilinde әzirbajzhan tiline uksas soltүstik shygys Anatoliya dialektileri zhәne Anatoliyanyn kalgan boliginin zhәne shygys Frakiyanyn sojlenisteri erekshelenedi DiniDinge senetin tүrikter islam dininin sүnnit tarmagyn ustanady TarihyTүrik tajpalary Tүrkiya zherine 2 bagyttan 1 Kishi Aziyaga Iran men Kavkaz syrty arkyly 2 Balkan tүbegine Shygys Europa arkyly keldi Negizinen tүrikterdin etnikalyk kuramy eki toptan kuraldy Olardyn bastysy salzhuktar tusynda dәlirek ajtuanda 11 gasyrdyn 40 zhyldarynan bastap ezhelgi Turan zherinen Iran arkyly Kishi Aziyaga konys audargan tүrki tajpalary tajpalary Қara tenizden soltүstik Balkan arkyly Anadoly zhepine otken Ekinshisi Kishi Aziyanyn zhergilikti turgyn halky Osylajsha tүrik etnogenezinin kalyptasuyna karlyk kypshak chigil ujgyr kuman hazar tajpalarynyn ishinara arab kurd rumyn halyktarynyn da katysy bolgan 11 gasyrdyn sonynda kypshaktardan ygyskan tүrikmen zhәne ogyz tajpalary Kishi Aziyada salzhuk әuletinin basshylygymen oz memleketin kurdy 12 gasyrda tүrki salzhuktar Vizantiyadan Kishi Aziyany birzholata tartyp aldy 1243 zh Kishi Aziyany tүrki mongoldar bagyndyrdy XIII gasyrdyn sonynda bul onirde tәuelsiz usak ielikter pajda boldy Tәuelsizdik sogysy kezindegi tүrik zhayau әskeri 1922 zh XIV gasyrdyn 20 30 zhyldary Kishi Aziyanyn soltүstik batysynda derbes ielikterdi bip ortalykka biriktirgen Osman sultandygy kalyptasty 14 gasyrdyn 2 zhartysynda osman tүrikteri Shygys Frakiya Bolgariya Makedoniyany bagyndyrdy 15 gasyrdyn bas kezinde Әmir Temirden zhenilgenimen kop uzamaj kajta kүshejgen tүrik osmandar 1453 zh Vizantiyanyn ortalygy Konstantinopoldy basyp alyp Stambul degen atpen oz astanasyna ajnaldyrdy 1450 70 zh Serbiya Bosniya Attika Trapezund imperiyasyn Қyrym handygyn Valahiya men Albaniyany ozine karatty 1514 17 zhzh Osman sultandygy Mesopotamiyany Siriya Palestina Egipet Hidzhiz 1519 zh Alzhirdin birshama boligin bagyndyrdy 16 gasyrda kuatty Osman flotyna Zherorta teniz bassejni karady 1540 50 zh Egej tenizindegi araldar Tripoliya Alzhir tolygymen Osman sultandygynyn karauyna otti Sүlejmen sultan bilegen kezde memleket ozinin sharyktau shegine zhetti Osy kezde ol Europa Aziya zhәne Afrika kurlyktaryndagy aumakty shamamen 8 mln km ielendi Degenmen ozinin shekarasyn zhүz zhyl bojy saktap turdy Birak 1683 zh Vena tүbinde tүrik armiyasy Polsha әskerlerinen zhenildi 1684 zh ujymdaskan Қasietti liga Avstriya Polsha Veneciya 1686 zhyldan Resej tүrikterdin bilik kenistigin tarylta bastady Osman sultandygynyn tolyktaj kulau kaupi bilik basyndagylardy tiimdi reformalar zhүrgizuge mәzhbir etti 1789 1807 zh bilik kurgan Selim III sultan algash ret eleuli reformalar bastaganmen tek 1826 zh Mahmut II sultan tusynda zhana әsker kurylyp karzhy kukyk mәdeniet salasynda progrestik sharalar zhүzege asty Birak reformalar Osman sultandygyn ydyraudan kutkara almady Arabiyanyn edәuir boligi Mekke Medinemen kosa Egipet ieligine koshti Serbiya 1806 men Grekiya 1830 tәuelsizdik alyp Resejdin shekarasy Prutka dejin kenejtildi Osyndaj zhagdajda 1839 zh zhanadan peformalap zhurgizilip ol Tүrkiya tarihynda Tanzimat degen atpen eldin kogamdyk sayasi turmysyna ishinara ozgerister engizdi 19 gasyrdyn sonynda zhas tүrikter sayasi kүres arenasyna shykty Negizinen oficerler kauymyna sүjengen zhas tүriktep 1908 zh karuly koterilis ujymdastyryp Abdulhamid II sultandy parlament shakyruga mәzhbir etti Birak zhas turikgerdin 1 dүniezhүzilik sogyska Germaniyanyn odaktasy retinde katysuy olardyn bүkil kyzmetin zhokka shygardy 1918 zhyldyn basynda agylshyndar Palestina francuzdar Makedoniya majdanynda tүrik armiyasyn zhendi Is zhүzinde bul Osman sultandygynyn songy kүnderi boldy El astanasy Stambul men odaktastar әskeri basyp algan baska da ajmaktar Antanta elderinin uysyna tүsti Mudros uakytsha bitimine 1918 kol kojylgannan kejin Antantanyn sogys floty Қara tenizge kirip Mosul Kilikiya Anadoly Izmir zheri baskynshylardyn tabanynda kaldy Elde ult azattyk kozgalys kүshejdi Tүrik ziyalylary әcipece әskeri elita okilderi el tәuelsizdigi men tutastygy үshin kүresti oz koldaryna aldy Olardy tүrik patrioty Mustafa Kemal Atatүrik baskardy 1920 zh Ankaraga shakyrylgan Tүrkiyanyn uly ulttyk mәzhilisi ozin eldegi birden bir zandy okimet organy retinds zhariyalap 1921 22 zh shet el baskynshylarynan bүkil Anadoly zherin azat etti 1923 zh Tүrkiya Respublika bolyp zhariyalandy MәdenietiҰlttyk kiimdegi tүrik kyzy Erler kiimi aulary ken shalbar don ishine tigilgen kojlek gyomlek ken beldik kushak kyska zhensiz kүrte yolek zhәne kүrte hyrka Әjelder uzyn kojlek entari syrtynan tүjmesiz zheletke entari kigen basyna oramal takkan Halyk arasynda kүndelikti kiimderinde europalyk kiim kigen koptegen adamdardy kezdestiruge bolady kejbireuleri islam dәstүrlerin ustanady ulttyk kostyumder kiedi Negizgi garderob elementteri pidzhak galstuk zhejdeler Tүrik ashanasy et tagamdaryna toly Tүrikter tәttilerdi zhaksy koredi tagamdaryna kokonisterdi kop kosady En zhii koldanylatyn majlar zәjtүn zhәne sary maj Tangy aska kop konil boledi Tagam mindetti tүrde kofemen birge zhүredi al tagamnyn ozi shved үsteli tүrinde usynylady Tangy as zhana pisken kokonisterdin irimshikterdin koptegen tүrlerin zәjtүnderdi bal tauyk zhumyrtkalaryn kamtidy Tүrkiyada kuyrylgan zhumyrtkalar sary majmen dajyndalady ogan kyzyl burysh shuzhyk kosylady Shuzhyktar negizinen kүrketauyk siyr tauyk etinen dajyndalady Kejde baldyn ornyna zhidek pajdalanylady Sonynda tangy as zhana pisken nan usynylady Birinshi tagam europalyk tagamdardan ote erekshelenedi dәstүrli tүrik sorpalary kobinese pyure bolyp tabylady Siyr koj buzau eti ken taralgan Koshelerde satylatyn koj etinen zhasalgan kәuaptardy zhii kezdestiruge bolady Palau tүrik ashanasynyn ulttyk tagamy bolyp kala beredi Ogan әdette zәjtүn majy azyrak sary maj kosylady Balyk teniz onimderi kop kezdesedi Tәtti onimderden tүrik lukumy tanymal Delikates kant shәrbatynan zhasalgan ogan raushan zhapyraktary piste zherzhangak kokos zhangagy kosylgan Tagy bir tәttilerdin tүri bal siropynan zhasalgan dәmdi tagam pahlava Tүriktin muzykalyk folklory tүrki tektes halyktardyn ulttyk saz onerimen үndes Tүrkiyada kemancha rebap tambur ud kovar zurna def t b muzykalyk aspaptar ken taragan Қazakstandagy tүrikterҚazakstandagy tүrik diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 18 456 1970 25 820 1979 49 475 1989 75 933 1999 103 049 2013 adam boldy DerekkozderE D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Kitap Almaty Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 zh 183 bet ETNOSAYaSI SӨZDIK Қazakstan etnosayasaty men tәzhiribesinin terminderi men ugymdary Nur Sultan 2020 164 bet ISBN 978 601 287 224 8 Evgenij Forov Turki udivitelnyj vo vseh otnosheniyah narod https travelask ru articles turki udivitelnyy vo vseh otnosheniyah narod