Дүние жүзі тілдері

Дүние жүзі тілдері — Жер шары халықтары тілдерінің жиынтық атауы. “Халықаралық лингвистикалық энциклопедияның” (“The Іnternatіonal Encіclopedіa of Lіnguіstіcs”, 1992) дерегі бойынша, дүние жүзінде 1970 — 80 жылы 6604 тіл (оның ішінде 300 өлі тіл) болса, ал “Әлем тілдерінің атласы” (“Atlas of the World’s Languages”, 1994) әлемде 6796 тіл бар деп мәлімдеген. 20 ғасырдың 90-жылдарында дүние жүзінде 6 мыңдай тіл бар деу шындыққа неғұрлым сай келеді. Ethnologue бойынша 142 шоғырға кіретін 7151 тірі тіл бар деп хабарлайды. Осы санға өлі тілдер мен жақсы зерттелмеген тілдер жатпайды. Дегенмен, ғылымда Дүние жүзі тілдердінің ұзын саны 3000-нан 10000-ға дейінгі аралықта деген тұжырым да жоқ емес. Дүние жүзі тілдерінің санын анықтауда алшақтық болуының себептері мыналар:

• бүгінгі таңға дейін әлемнің лингвистикалық картасында жете зерттелмеген “ақтаңдақ” аймақтардың болуы. Мысалы; Трансамазонка жол жүйесі іске қосылғалы Амазонка өзенінің аңғарында өмір сүріп жатқан бұрын белгісіз халықтар және тілдер ашылуда, сондай-ақ, Орталық Африка, Жаңа Гвинея, т.б. жерлердегі тілдерді қайта тіркеу барысында да жаңа тілдер табылуда. Бұдан басқа, тіпті лингвистикалық зерттеулер жүргізілмеген де елдер бар;
• әлемде ортақ тілдердің қалыптасу процесі әлі жүріп жатыр (этникааралық тілдер, сол тілдердің лексикасы мен құрылымын жеңілдетіп, ортақ жақындығы арқылы бірегейлендіру, оның өзі халықтардың тарихи байланыста болуына да негізделеді);
• айқын өлшем болмағандықтан, тірі тіл мен өлі тілдің ара жігін ажырату қиын. Жалпы бір адам болса да, ана тілім деп тұрақты сөйлеген тіл ғана тірі тіл деп қабылданады. Тілдердің жер бетінен жылдам жоғалып кетуіне экон. және саяси шешімдер қатты ықпал етуде. Соның салдарынан шағын қауымдастық тілдері зардап шегеді. Мысалы, 19 ғасырда Бразилияда 1000-нан астам үндіс тілдері болса, бүгінде олардан тек 200 тіл қалды. Тілдің өлу процесін тежеп, көпке дейін сақтайтын — аға ұрпақ өкілдері. Тілдердің өлу процесінің бірінші көрсеткіші — монолингвистердің (тек қана ана тілінде сөйлейтіндер) азаюы. Соңғы жылдары Дүние жүзі тілдерінің төрттен бірі 1000 сөйлеушіге, тең жартысы 10 000 сөйлеушіге азайған (лингвистердің болжамы бойынша, бұл тілдер жақын арадағы 50 жылда жойылады), сонымен қатар 455 тілді ана тілім деп есептейтіндер саны 100 адамнан аспаса, 310 тіл өлі тіл ретінде танылып отыр;
• тіл мен диалектіге шекара қою қиын. Мысалы, Ұлыбритания, АҚШ, Жаңа Зеландия, т.б. жерлердегі ағылшын тілінің түрліше сөздік құрамы, сөйлеу, жазылу, айтылуы жөніндегі мәселелер әлі ортақ шешімін таппаған. Сондай-ақ, саяси, діни, әдеби алшақтықтар салдарынан хинди мен урду, бенгал мен , серб пен хорват тілдері жеке-жеке дара тіл деп танылды. Ал қытай тіліндегі диалектілердің бір-бірінен алшақтығы соншалық, сол диалектіні ана тілім деп қабылдап, иероглифті танитындар ғана бірін-бірі ұғады;
• Дүние жүзі тілдерінің қайсыбірінің арнайы атауы жоқ және кейбірінің атауы өзіне сай келмейді. Тілдер санын есептеу олардың атауларын есептеу арқылы жүрмейді. Мысалы, көптеген қауымдастық тілдерінің арнайы атаулары жоқ, атау ретінде сол тайпа өмір сүрген жердің, не өзеннің атауы, т.б. қолданылады. Дүние жүзі тілдерінде сөйлейтіндердің саны жайындағы мәлімет “Халықаралық лингивистикалық энциклопедияда” жинақталып берілген. Энциклопедияда көрсетілген 6604 тілдің ең үлкен тобын сол тілде сөйлейтін адам саны 1000-нан асатын 1631 тіл (25%) құрайды, ал ең аз тобын сол тілде сөйлейтін адам саны бір миллионнан асатын 283 тіл (4%) құрайды. Қазақ тілі миллиондық тіл тобына кіреді. 20 ғ-дың 80 — 90-жылдарындағы мәлімет бойынша, сөйлеушілерінің саны 15 млн-нан асатын тілдер саны 40-қа жетті. Дүние жүзі тілдерін жүйелеу мен сипаттау тілдердің жіктелімі түрінде жүргізіледі. Тілдердің жіктелімі генеалогиялық жіктелім және типологиялық жіктелім болып бөлінеді. Генеалогиялық жіктелім бойынша, Дүние жүзі тілдері өздерінің шығу тегінің бірлігіне, яғни туыстығына қарай тілдер шоғыры мен бөлінеді. Оған қатар де енеді.

Үндіеуропа тілдері шоғыры

Еуразиядағы ең ірі, жан-жақты зерттелген тілдер шоғыры — Үнді-Eуропа тілдері шоғыры. Оның құрамына енетіндердің өзі бірнеше топқа, топтар тармаққа бөлінеді. Атап айтқанда:

• тек қана өлі тілдерден тұратын хетто-лувий (анатолы) тілдері тобы. Бұл топқа сына жазулы және иероглифті ескерткіштері сақталған хетто тілі, сына жазулы ескерткіштері сақталған лувий, лидий, ликий, сидет, писидий, т.б. өлі тілдер жатқызылады;
• үнді тілдері. Оған веда, санскрит, месопотамдық, көнеүнді, пракрит, оның ішінде пали, т.б. (өлі тілдер) және хинд, бихар, маратх, ория, бенгал, ассам, сингал, синдх, раджастхан, гуджарат, бхил, кхандеш, непал, гархвал, парья, сыған (тірі тілдер) тілдері жатады;
• . Оған авеста (зенд), көне парсы, мидия, пехлеви, парфян, соғды, хорезм, бактрия, т.б. (өлі тілдер), парсы, тәжік, пушту, курд тілдері, лур және бақтияр диалектілері, белуж, тат, талыш, гилян, мазандеран, парач, ормур, кумзар, осетин, памир (оның ішінде, шуғнан, рушан, бартан, орошор, сарыкөл, жазғұлам, ішқашым, мұнжан, вахан, идг), т.б. тілдер жатады. Кейбір Еуропа ғалымдары ежелгі сақ тілін де осы топта болған өлі тілдер қатарына жатқызып жүр. Бірақ мұндай көзқарастың негізсіздігін соңғы жылдардағы зерттеулер көрсетіп отыр;
• тобы. Бұл топқа тохар А және тохар Б өлі тілдері жатады;
• армян тілі тобы. Оған армян тілі (грабар) жатады;
• тобы: (өлі тіл);
• тобы: (өлі тіл);
• тобы: иллир және мессапс тілдері (өлі тілдер);
• албан тілі тобы: албан тілі;
• тобы: (өлі тіл);
• тобы: көне грек және (өлі тілдер), жаңа грек тілі;
• тобы: латын және умбр тілдері (өлі тілдер);
• роман тілдері. Оған француз, окситан (провансал), испан, каталан, галлисий, португал, итальян, сард (сардин), ретороман, румын, молдаван, арумын (аромун, македон-румын), исторумын, мегленит (19 ғасырдың аяғынан өлі тіл қатарында), далматын тілдері жатқызылады;
• кельт тілдері тобы: галль және мэн (өлі тілдер), вали (уэль), бретон, ирлан, гэль (шотлан) тілдері;
• герман тілдері. Оған гот, жоғарғы неміс тілі, оның ішінде көне жоғарғы неміс және орта жоғарғы неміс (өлі тілдер) тілдері, неміс, идиш (жаңа еуропа), голланд (нидерлан), африкаанс (бур), исланд, дат, швед, норвег (риксмол және лансмол — екі әдеби тіл түрінде) тілдері жатқызылады;
• тобы. Оған парус, ятваж, голяд, шалау, курш, селон өлі тілдері және литва, латыш тілдері жатады;
• славян тілдері тобы. Оған ескі славян, полаб, жоғарғы лужа, төменгі лужа (өлі тілдер), болгар, македон, серб, хорват, словен (словин), чех, словак, поляк, кашуб, орыс, украин, беларусь тілдері жатады.

Алтай тілдері макрошоғыры

Дүние жүзі тілдерінің ішіндегі ірі тілдер шоғырының бірі — Алтай тілдері макрошоғыры. Бұл шоғыр шығу тегінің бірлігіне, туыстығына қарай түркі тілдерін, моңғол, тұнғыс-маньчжур тілдерін, сондай-ақ, аталған тілдерден алшақтап, тұйықталған корей және жапон тілдерін қамтиды: түркі тілдері — Қиыр Шығыстан Жер Орта тілі мен Үнді мұхитына дейінгі кең-байтақ өлкеде тұрып жатқан 40-тан астам туыс халықтардың тілі. Бұл тілдерде қазіргі таңда 160 млн-ға жуық адам сөйлейді (1992). Олар лексика, грамматика, фонетика құрылымы жағынан бір-біріне өте жақын. Тек чуваш, саха (якут) тілдері ғана басқа туыс тілдерден оқшаулау тұр. Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков түркі тілдерінің даму тарихын мынадай кезеңдерге бөледі:

• алтай дәуірі;
• ғұн дәуірі;
• көне түркі дәуірі (5 - 6 ғасырлар);
• орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының дамуы мен қалыптасу дәуірі;
• жаңа түркі дәуірі немсе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (16 - 19 ғасырлар);
• ең жаңа дәуір (20 ғасыр) немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі даму дәуірі. Түркітану ғылымында Баскаков жасаған түркі тілдерінің төмендегідей жіктелім үлгісі орныққан.

Батыс ғұн тілдері:

І. бұлғар тобы (солтүстік-батыс тобы). Оған қазіргі чуваш тілі жатады;

ІІ. оғыз тобы (оңтүстік-батыс тобы). Осы екі топтың араласуынан үш тармаққа бөлінген түркі тілдері таратылады:

1) оғыз-бұлғар тармағы:

• а) ғағауыз тілі,
• ә) балқан түркілерінің диалектілері;

2) оғыз-салжұқ тармағы:

• а) Әзірбайжан тілі,
• ә) түрік тілі;

3) оғыз-түрікмен тармағы:

• а) түрікмен тілі,
• ә) қорасан түркі тілі;

ІІІ. қыпшақ тобы (солтүстік-шығыс тобы).

1) Қыпшақ-бұлғар тармағы:

• а) татар тілі,
• ә) башқұрт тілі.

2) Қыпшақ-половец тармағы:

• а) қарашай-балқар тілі,
• ә) құмық тілі,
• б) қырымтатар тілі,
• д) қарайым тілі,
• г) қырымшақ тілі
• ғ) ұрым тілі.

3) Қыпшақ-ноғай тармағы:

• а) добруджа татар тілі,
• ә) ноғай тілі,
• б) қарақалпақ тілі,
• в) қазақ тілі;

ІV. қарлұқ тобы (оңтүстік-шығыс тобы):

• а) өзбек тілі,
• ә) ұйғыр тілі.

Шығыс ғұн тілдері:

І. ұйғыр-оғыз тобы (солт. тобы).

1) Ұйғыр-тукюй тармағы:

• а) тыва тілі,
• ә) тофа (қарағас) тілі,
• б) сойот тілі† ;

2) якут тармағы:

• а) хакас тілі,
• ә) саха тілі,
• б) шор тілі,
• в) шұлым тілі,
• г) (батыс) сары ұйғыр тілі;

ІІ. қырғыз-қыпшақ тобы (оңтүстік тобы):

• а) қырғыз тілі,
• ә) алтай тілі (қ. Түркі тілдері).

Моңғол тілдеріне: моңғол, бурят, қалмақ, моғол (Ауғанстан), дағұр (Солтүстік-Шығыс Қытай), монғор, дуньсян, баоань және (шығыс) сары ұйғыр (Қытайдың Ганьсу және Цинхау аймақтары) тілдері кіреді.

Тұңғыс-маньчжур тілдері:

• Еуен: эвенкі тілі, эвен тілі, негидаль, орочон, кили
• Удэгей: удэгей, ороч†,
• Нанай: нанай, ульч, орок,
• Шүршіттік: шүршіт†, манжұр, сибе, қытай кьякала†, бала†, алчука†.

Орал тілдері макрошоғыры

І. Угро-финн тілдері:

1) Фин-перм:

• Саами тілдері:
  • Батыс: оңтүстік, уме, пите, луле, солтүстік
  • Шығыс: кеми†, аккала†, инари, сколт, килдин, тер
• Балтық-финн тілдері тобы: финн, ижор, карел, людик?, веппс, эстон, солтүстік эстон?, вод, лив†;
• Мордва тобы: эрзя, мокша;
• Мари тілі
• Перм тілдері тобы: коми-зырян, коми-перм, ұдмұрт;

Тағы Муром†, Меря†, Мещера† тілдері жатады. Олардың финн тілдерінің ішіндегі орны анық емес.

2) Угор тілдері тобы:

• мажар,
• хант:
  • Солтүстік
  • Сургут
  • Вах-Васюган
  • Хандэй†
• манси:
  • Солтүстік,
  • Орталық: Шығыс† пен Батыс†
  • Оңтүстік†.

ІІ. Самоди тілдері тобы:

• Солтүстік: ненец (тундра мен орман тілдері), энец (тундра мен орман тілдері), юрац†, нганасан
• Оңтүстік: камасин†, солтүстік селькуп, оңтүстік селькуп, матор†.

Драуид тілдері шоғыры

телуг, тамиль, каннада, малаялам, брахуи, тулу, кодагу, кота, ирул, конд, т.б. тілдер енеді.

Афразия тілдері макрошоғыры

І. Семит тілдері:

1)Батыс Семит тілдері: аморей, угарит, көне еврей, финик-пуни, солтүстік араб тілдері, ескі арамей (өлі тілдер), араб (классикалық араб, атауи түбегі диалектісі, сонымен қатар, мысыр, сирия, судан, ирак, мағриб, хасанийа, шоа, мальта тілдері), иврит, арамей.

2)Шығыс Семит тілдері†: Аккад, Эблаит, Ассир;

3)Оңтүстік Семит тілдері:

• Көне Оңтүстік Арабия тілдері†:

сабей, хадрамаут, катабан, химьяр, аусан, минай(Маин)

• Қазіргі Оңтүстік Арабия тілдері:

сокотри, мехри, шехри, хобот, харсури, батхари

• Эфио-Семит тілдері:

геез†, амхар, тигринья(тигринья мен тиграй) тигре(және дахлик), аргобба, селти, зай, соддо, гафат†.

ІІ. Бербер тілдері:

• шығыс тілдер тобы: сиуа, ауджила, сохна, фоджаха тілдері;
• оңтүстік тілдер тобы: гхат, ахнет, тамахак, аир, тауллеммет, кель арокас, кель антессар тілдері;
• батыс тілдер тобы: зенага диалектісі;
• солтүстік тілдер тобы: тиндуфт, иглиуа, тазервальт, нтифа, сенхажа, шенуа, сиус, зуар. Чад тілдері тармағына: хауса, гвандар, ангас, сура, чип, герка, боккос, тангале (тангле), вардж, боггом, бад, тера, жар, марг, кильб, бана, бата, гуде, нзанги, ламанг, сукур, матакам, будума, гавар, маса (банана), нанчере, барейн.

ІІІ. Кушит тілдері:

• солтүстік кушит тобы: бедәуйе (беджа) тілі;
• орталық кушит тілдері тобы: агау тілдері;
• шығыс кушит тілдері тобы: сидамо, хадия, камбатта, алаба, сомали, байсо, бони, оромо, консо, гидоле, варази, цамай тілдері;
• оңтүстік кушит тілдер тобы: ираку, горов, алагва, нгомви, сань тілдері;
• батыс кушит тілдері тобы: ари-банн, шоко, дизи, каффа, моча, бваро, анфилло, воламо, бадитту тілдері.

ІV. Көне Мысыр тілдері мен Копт тілі (бәрі өлі тілдер)

Ибер-Кавказ тілдері шоғыры (гипотеза)

І. Картвел тілдері тобы: грузин, мегрел, лаз, сван тілдері;

ІІ. Абхаз-Адыг (Шеркес) тілдері тобы: абхаз (апсуа), абазин, убых†, адыг, (және кабарда?) тілдері;

ІІІ. Нах-Дағыстан тілдері тобы:

1)Нах тобы: шешен, ингуш, бацби;

2)Лак тілі;

3)Хиналуг тілі;

Келесі топтарда "тіл ме диалект пе" мәселесі әсіресе күрделі. Шын мәнінде одан да көп тіл болуы мүмкін.

4)Авар-Андо-Цез тілдері:

• авар,
• анди тілдері (анди, ботлих, багвал, годобер, ахвах, каратин, тиндин, чамалин),
• цез тілдері:
  • Батыс: цез, гинух, хварши, инхоквар?
  • Шығыс: бежти, гунзиб;

5)Дарғын тілдері: солтүстіктер (әдеби тіл қоса) мен мегеб, оңтүстіктер мен кубач, қайтағ, чираг;

6)Лезгин тілдері:

• Самурлық:
  • Шығыс: лезгин, табасаран, агул,
  • Батыс: рутул, цахур,
  • Оңтүстік: будух, крыз
• Самур емес: агван†, удин, арчин.

Қытай-Тибет тілдері шоғыры

Қытай-Тибет тілдері шоғыры — ең ірі тіл шоғырының бірі. Ол екі тармаққа бөлінеді:

• шығыс (қытай-тай) тілдер тобы. Оған қытай, тай, мяо-яо, дүнген, т.б. тілдер жатқызылады;
• Тибет-бирма тілдері тобы. Оған бирман, тибет, карен, хан, манипури (мейтхай), бодо (качари), цзинпо (качин), лису, таманг, невар, гурунг тілдері жатады.

Палеоазия тілдері шоғыры (туыстық қатынас дәлелдемеген)

• Чукот-Камчат тілдері тобы:
  • Чукот-Коряк: чукот, коряк, алютор, керек†;
  • Ителмен тілдері: батыс, шығыс†, оңтүстік†;

• Эскимос-Алеут тілдері тобы:
  • алеут тілі;
  • эскимос тілдері:
    • сиреник†;
    • Юпик тілдері:
      • Наукан
      • Алютик
      • Орта Аляска (Чаплин)
      • Орта Сібір
    • Инуит тілдері:
      • Инупиак
      • Инувиалуктун
      • Инуктитут
      • Гренланд;

• Енисей тілдері:
  • котт†, ассан† (Мүмкін бір тіл болған),
  • арин†, пумпоколь†,
  • юг†, кет тілдері;

Мүмкін тағы байкот, ярин, ястин тілдері/диалектері жатқан. Қазіргі таңда тек Кет тілі ғана тірі болып табылады.

• Юкагир-Чуан тілдер тобы: чуан†, омок†, Тундра мен Колыма юкагир тілдері;
• Нивх тіл(дер)і: Амур мен Сахалин
• Айну тіл(дер)і: Хоккайдо, Сахалин†, Курил†

Дүние жүзі тілдердің таралу картасы

Картада әрбiр Дүние жүзі тілдердің таралуы көрсетiлген.

• Ағылшын тілі
• Француз тiлi
• Испан тілі
• Орыс тiлi
• Араб тілі
• Португал тiлi
• Қытай тілі
• Немiс тiлi

Типологиялық жіктелім

Дүние жүзі тіліне құрылымдық ұқсастықтары мен өзгешеліктеріне сай типологиялық жіктелім жасалады. Дүние жүзі тілдері типологиялық жіктелімінің фонетика, морфология, синтаксис түрлері бар. Олардың ішінде ең көп тарағаны морфология жіктелім. Морфология жіктелім өз ішінде төрт сыныпқа бөлінеді:

• тұйықталған тілдер (қытай, вьетнам, тибет, тай, кхмер, т.б.). Бұл тілдер өзгеріске көп ұшырамайды, сөз өзгерімі аз, сөзжасамы әлсіз, сөздердің ретімен келу тәртібі мен интонацияның граммат. маңызы бар;
• жалғамалы тілдер (түркі тілдері, моңғол, угро-финн тілдері, т.б.). Бұл тілде сөз өзгерімінің, сөзжасамның қосымшалы жүйесі дамыған. Қосымшаларының грамматика тұрақтылығы, сөзде рет тәртібінің қатаң сақталуы, тәуелдену, жіктелу және септелу үлгілерінің бірегейлігі мен фонетика өзгерістерінің аздығы — бұл топтағы тілдердің ерекшелігі;
• инкорпоратив (жартылай синтет.) тілдер (чукот, коряк, т.б.). Бұл тілдерде сөзбен қатар инкорпоративтік кешен (етістік-баяндауыш объектісінде, кейде бастауышта) қолданылады;
• флективті тілдер (үндіеуропа тілдері шоғыры). Бұл тілдер түбірдің фонетик. өзгеріске ұшырауымен, септелу мен тәуелдену типтерінде семантикалық және фонетика өзгерістердің кездесуімен, сөз шекарасында морфемалардың тұрақты бірлігімен ерекшеленеді.

Дереккөздер

1. https://www.ethnologue.com/insights/how-many-languages/
2. https://www.ethnologue.com/insights/largest-families/
3. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
4. https://jazykirf.iling-ran.ru/list_2023.shtml Мұрағатталған 4 ақпанның 2024 жылы.
5. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3

[[zh:世界語言]