Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарақалпақ тілі (Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili) — Қарақалпақстан Республикасында тұратын қарақалпақ халқының ана тілі, түркі тілдерінің бірі. Қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай бұтағына жатады. Қарақалпақстанда тұратын қарақалпақтардың мемлекеттік тілі және Өзбекстанның Хорезм, Ферғана облысы, Түрікменстанның Ташауыз облысы, Ресейдің Астрахан облысы мен Ауғанстан аумағында мекендейтін қарақалпақтар осы тілде сөйлейді. Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының қорғауында әрі тіл туралы арнаулы заң бекітілген. Заңға сәйкес, қарақалпақ тілінің Қарақалпақстан Республикасының бүкіл аумағында мемлекеттік тіл ретінде қолданылуына құқықтық негіз белгіленген. Қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі — республика аумағында тұратын халықтардың өз ана тілін қолдануда олардың конституциялық құқықтарын шектемейді. Бұл заң, жеке адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, әскери бөлімдерде, діни және дәстүрлік ғұрып-әдеттерді белгілеуде тілдердің қолданылуын қатаң бір тәртіпке салып тастамайды.
Қарақалпақ тіліне ноғай тілі мен қазақ тілі аса жақын.
| Қарақалпақ тілі | |
 | |
| Өз атауы: | Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі |
|---|---|
| Елдер: | |
| Аймақтар: | |
| Ресми күйі: | |
| Сөйлеушілер саны: | 412 000 (1993) адам |
| Санаты: | |
| Алтай тілдері (даулы)
| |
| Жазуы: | |
| : | кал 275 |
| ISO 639-1: | — |
| : | kaa |
| : | kaa |
| Тағы қараңыз: | |
Мемлекеттік тіл ретінде орнығуы
1989 жылдың 1 желтоқсанында Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тіл туралы» Заңының 1-бабына сәйкес: «Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының Мемлекеттік тілі болып табылады. Қарақалпақстан Республикасы өзінің аумағында тілге байланысты барлық мәселелерді шешу құқығына ие», — деп көрсетілген. Бұл жағдай тіл еркіндігін, тілдердің алдағы уақытта кең таралуын қолдайды.
Топтастырылуы мен шығу тегі
Қарақалпақ тілі шығу тегі бойынша алтай тілдері жанұясының түркі тілдер тобына енеді. Қарақалпақ халқының пайда болуымен қатар оның тілі де қалыптасты. Қарақалпақ халқы немесе қарақалпақ этнонимі XIV-XVI ғғ. Ноғай ордасының таратылуы кезінде пайда болды.
Ерекшеліктері
Қарақалпақ тілінде екі диалект бар: қазақ тіліне жақын солтүстік-шығыс диалекті мен өзбек және түрікмен тілдеріне жақын оңтүстік-батыс диалекті. Қазіргі қарақалпақ әдеби тілі солтүстік-шығыс диалектінің негізінде жасалған. Қазан төңкерісіне дейін араб жазуына негізделген ортаазиялық түркі әдеби тілі қолданылған. Өзбек тілімен тығыз қарым-қатынаста болу қарақалпақ тіліне, әсіресе, оның лексикасы мен морфологиялық құрамына әсер еткен.
Солтүстік диалектісі Қарақалпақстанның Солтүстік аумақтарын, ал Оңтүстік диалектісі Төрткүл, , аудандарынының аумақтарын қамтиды. Қарақалпақ әдеби тілі осы екі өзгешеліктің есебінен, көбіне Солтүстік диалектісінің қамтылуы арқылы қалыптасты.
Қарақалпақ тілінің негізгі сөздік қорын қыпшақ тіліндегі сөздер құрайды, мысалы: белбау (белбеу), алғайман (аламын), ийт (ит), илимпаз (ғалым, білімпаз), т.б. қарақалпақ тілінде 9 дауысты, 26 дауыссыз дыбыс бар. Күшті экспираторлық екпін соңғы буынға түседі. Үндестік заңына сәйкес езулік, еріндік дауыстылардың үйлесімділігі басым, мысалы: не қылып – неғып, кесбе (кеспе). Басқа түркі тілдері сияқты қарақалпақ тілі де жалғамалы тілдер қатарына жатады, бұл тілдегі сөздер көбінесе аффиксация (қосымшалар қосу) тәсілі арқылы жасалады, мысалы: соқлық (соқтығу, қақтығысу), исле (істе), жүрөк (жүрек). Қарақалпақ тіліндегі сөз таптары үш топқа жіктеледі: 1. атауыш сөз таптары; 2. көмекші сөздер; 3. одағай. 6 септік бар. Сөз құрамына қарай түбір сөз бен қосымша болып бөлінеді. Қосымшалар лексика-грамматикалық сөз тудырушы, функционалды-грамматикалық сөз тудырушы және сөз түрлендіруші болып үшке жіктеледі. Мысалы: темирши (ұста), ег-ин (егін), жолша (соқпақ).
Жазба әдебиет тілі
Қарақалпақ жазба тілі XX ғасырдың басында-ақ Орта Азия xалықтары үшін ортақ Шағатай тілі негізінде пайда болды. Бұл жазба әдебиет тілі жергілікті xалықтың басым көпшілігінің сауатсыз болуына қарамастан және қарақалпақ xалқының xалық арасы сөйлеу тілінің барлық жергілікті өзгешеліктерін өз ішіне қамтуына байланысты тұрақты әдебиет тілі ретінде қалыптасқан. Қарақалпақ xалқының бұл ескі жазба тілі қарақалпақ әдеби тілінің ескі жазуы ретінде үйретіледі. Жазба әдебиет тілі деп — әртүрлі әдебиеттердің, көркем шығарма, әлеуметтік-саяси, ғылыми-теxникалық, публицистикалық, оқу құралдарының және т.б. жазу арқылы іске асарылатын әдебиеттердің тіліне айтылады.
Жазба әдебиет тілі, тілдің фонетикалық және грамматикалық нормаларын қатаң сақтаған, оның ең жоғарғы түрі болып есептеледі. Әдеби тілдің жазба және ауызекі сөйлеу түрлері қазіргі уақытта радио мен телебағдарламалардың, газет-журналдардың, мемлекеттік мекемелердің, мәдени орындардың барлығында негізгі қатынас құралы ретіндегі қызметін атқарады. Әсіресе, бұл жағдай Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тілі туралы» Заңының қабылданғанынан кейін жедел түрде іске асырылмақта. Сондықтан, әрбір сауатты, мәдениетті адам әдеби тілдің қадіріне жетіп, оның қағидаларын жазу мен сөйлеуде дұрыс және тілге деген құрметімен арттырады, өзінің сөйлеу мәдениетін көрсетеді.
Қарақалпақтық жазу жүйесі
Қарақалпақ әліпбиі
Алдымен 1928 жылға дейін қарақалпақ жазба тілінде араб әліпбиі қолданылса, кейін 1928-1940 жж. аралығында латын жазуы (Жаңәліп), одан әрі кирилл әліпбиі қолданылған. Алайда Өзбекстан Республикасының тәуелсіздігін алғаннан кейінгі уақытта латын графикасына қайта оралуға шешім қабылданып, қазіргі уақытта Қарақалпақстанда да бұл мәселе сатылап іске асырылуда. Төмендегі кестеде үш әліпбидің және ондағы әріптердің белгіленуі көрсетілген.
Қазіргі уақытта қарақалпақ тілінің әліпбиі латын әліпбиіне көшірілген.
| 1930 жж-ғы латын графикасы | Кирилл графикасы | Қазіргі латын графикасы | IPA | 1930 жж-ғы латын графикасы | Кирилл графикасы | Қазіргі латын графикасы | IPA | 1930 жж-ғы латын графикасы | Кирилл графикасы | Қазіргі латын графикасы | IPA | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aa | Аа | Aa | a | Ққ | q | Ff | Фф | Ff | f | ||||
| Әә | Әә | A’a' | æ | Ll | Лл | Ll | l | Xx | XX | Xx | x | ||
| Bb | Бб | Bb | b | Mm | Мм | Mm | m | Hh | Ҳҳ | Hh | h | ||
| Vv | Вв | Vv | v | Nn | Нн | Nn | n | Цц | ts | ʦ | |||
| Gg | Гг | Gg | g | N̡n̡ | Ңң | N’n' | ŋ | Çç | Чч | ch | ʧ | ||
| Ƣƣ | Ғғ | G’g' | ɣ | Oo | Оо | Oo | o | Şş | Шш | SHsh | ʃ | ||
| Dd | Дд | Dd | d | Өө | Өө | O’o' | œ | Щщ | sh | ʃ | |||
| Ee | Ее | Ee | e | Pp | Пп | Pp | p | Ъъ | |||||
| Ёё | yo | jo | Rr | Рр | Rr | r | Ьь | Ыы | Iı | ɯ | |||
| Жж | Jj | ʒ | Ss | Сс | Ss | s | Ьь | ||||||
| Zz | Зз | Zz | z | Tt | Тт | Tt | t | Ээ | Ee | e | |||
| Ii | Ии | İi | i | Uu | Уу | Uu | u | Юю | yu | ju | |||
| Jj | Йй | Yy | j | Yy | Үү | U’u' | y | Яя | ya | ja | |||
| Kk | Кк | Kk | k | Ŭŭ | Ўў | Ww | w |
Қарақалпақ тілінде әдеби, ғылыми, қоғамдық-саяси әдебиеттер жарық көреді, мерзімді басылымдар мен ақпарат құралдары жұмыс істейді. Қарақалпақ тілі мен фольклорын алғаш зерттеуші - Ә. Диваев (1855-1933). Қазан төңкерісінен кейін ғылыми тұрғыдан тереңірек зерттеген ғалымдар: Н.А. Баскаков, С.Е. Малов, Д.С. Насыров, т.б.
Дереккөздер
1. «Қазақстан» энциклопедиясы
Сілтемелер
- Қарақалпақ тілінің транслитераторы
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarakalpak tili Қarakalpak tili Qaraqalpaq tili Қarakalpakstan Respublikasynda turatyn karakalpak halkynyn ana tili tүrki tilderinin biri Қypshak tobynyn kypshak nogaj butagyna zhatady Қarakalpakstanda turatyn karakalpaktardyn memlekettik tili zhәne Өzbekstannyn Horezm Fergana oblysy Tүrikmenstannyn Tashauyz oblysy Resejdin Astrahan oblysy men Auganstan aumagynda mekendejtin karakalpaktar osy tilde sojlejdi Қarakalpak tili Қarakalpakstan Respublikasynyn korgauynda әri til turaly arnauly zan bekitilgen Zanga sәjkes karakalpak tilinin Қarakalpakstan Respublikasynyn bүkil aumagynda memlekettik til retinde koldanyluyna kukyktyk negiz belgilengen Қarakalpak tiline memlekettik til mәrtebesinin berilui respublika aumagynda turatyn halyktardyn oz ana tilin koldanuda olardyn konstituciyalyk kukyktaryn shektemejdi Bul zan zheke adamdardyn arasyndagy karym katynastardy әskeri bolimderde dini zhәne dәstүrlik guryp әdetterdi belgileude tilderdin koldanyluyn katan bir tәrtipke salyp tastamajdy Қarakalpak tiline nogaj tili men kazak tili asa zhakyn Қarakalpak tiliӨz atauy Qaraqalpaq tili Қarakalpak tiliElder Өzbekstan Қazakstan Auganstan ResejAjmaktar ҚarakalpakstanResmi kүji Өzbekstan Қarakalpakstan Sojleushiler sany 412 000 1993 adamSanaty Euraziya tilderiAltaj tilderi dauly Tүrki tilderiҚypshak tilderizhәne t t dd dd Zhazuy latinica kirillica kal 275ISO 639 1 kaa kaaTagy karanyz Memlekettik til retinde ornyguy1989 zhyldyn 1 zheltoksanynda Қarakalpakstan Respublikasy Zhogargy Kenesinin sessiyasynda karakalpak tiline memlekettik til mәrtebesi berildi Қarakalpakstan Respublikasynyn Memlekettik til turaly Zanynyn 1 babyna sәjkes Қarakalpak tili Қarakalpakstan Respublikasynyn Memlekettik tili bolyp tabylady Қarakalpakstan Respublikasy ozinin aumagynda tilge bajlanysty barlyk mәselelerdi sheshu kukygyna ie dep korsetilgen Bul zhagdaj til erkindigin tilderdin aldagy uakytta ken taraluyn koldajdy Toptastyryluy men shygu tegiҚarakalpak tili shygu tegi bojynsha altaj tilderi zhanuyasynyn tүrki tilder tobyna enedi Қarakalpak halkynyn pajda boluymen katar onyn tili de kalyptasty Қarakalpak halky nemese karakalpak etnonimi XIV XVI gg Nogaj ordasynyn taratyluy kezinde pajda boldy ErekshelikteriҚarakalpak tilinde eki dialekt bar kazak tiline zhakyn soltүstik shygys dialekti men ozbek zhәne tүrikmen tilderine zhakyn ontүstik batys dialekti Қazirgi karakalpak әdebi tili soltүstik shygys dialektinin negizinde zhasalgan Қazan tonkerisine dejin arab zhazuyna negizdelgen ortaaziyalyk tүrki әdebi tili koldanylgan Өzbek tilimen tygyz karym katynasta bolu karakalpak tiline әsirese onyn leksikasy men morfologiyalyk kuramyna әser etken Soltүstik dialektisi Қarakalpakstannyn Soltүstik aumaktaryn al Ontүstik dialektisi Tortkүl audandarynynyn aumaktaryn kamtidy Қarakalpak әdebi tili osy eki ozgesheliktin esebinen kobine Soltүstik dialektisinin kamtyluy arkyly kalyptasty Қarakalpak tilinin negizgi sozdik koryn kypshak tilindegi sozder kurajdy mysaly belbau belbeu algajman alamyn ijt it ilimpaz galym bilimpaz t b karakalpak tilinde 9 dauysty 26 dauyssyz dybys bar Kүshti ekspiratorlyk ekpin songy buynga tүsedi Үndestik zanyna sәjkes ezulik erindik dauystylardyn үjlesimdiligi basym mysaly ne kylyp negyp kesbe kespe Baska tүrki tilderi siyakty karakalpak tili de zhalgamaly tilder kataryna zhatady bul tildegi sozder kobinese affiksaciya kosymshalar kosu tәsili arkyly zhasalady mysaly soklyk soktygu kaktygysu isle iste zhүrok zhүrek Қarakalpak tilindegi soz taptary үsh topka zhikteledi 1 atauysh soz taptary 2 komekshi sozder 3 odagaj 6 septik bar Soz kuramyna karaj tүbir soz ben kosymsha bolyp bolinedi Қosymshalar leksika grammatikalyk soz tudyrushy funkcionaldy grammatikalyk soz tudyrushy zhәne soz tүrlendirushi bolyp үshke zhikteledi Mysaly temirshi usta eg in egin zholsha sokpak Zhazba әdebiet tiliҚarakalpak zhazba tili XX gasyrdyn basynda ak Orta Aziya xalyktary үshin ortak Shagataj tili negizinde pajda boldy Bul zhazba әdebiet tili zhergilikti xalyktyn basym kopshiliginin sauatsyz boluyna karamastan zhәne karakalpak xalkynyn xalyk arasy sojleu tilinin barlyk zhergilikti ozgeshelikterin oz ishine kamtuyna bajlanysty turakty әdebiet tili retinde kalyptaskan Қarakalpak xalkynyn bul eski zhazba tili karakalpak әdebi tilinin eski zhazuy retinde үjretiledi Zhazba әdebiet tili dep әrtүrli әdebietterdin korkem shygarma әleumettik sayasi gylymi texnikalyk publicistikalyk oku kuraldarynyn zhәne t b zhazu arkyly iske asarylatyn әdebietterdin tiline ajtylady Zhazba әdebiet tili tildin fonetikalyk zhәne grammatikalyk normalaryn katan saktagan onyn en zhogargy tүri bolyp esepteledi Әdebi tildin zhazba zhәne auyzeki sojleu tүrleri kazirgi uakytta radio men telebagdarlamalardyn gazet zhurnaldardyn memlekettik mekemelerdin mәdeni oryndardyn barlygynda negizgi katynas kuraly retindegi kyzmetin atkarady Әsirese bul zhagdaj Қarakalpakstan Respublikasynyn Memlekettik tili turaly Zanynyn kabyldanganynan kejin zhedel tүrde iske asyrylmakta Sondyktan әrbir sauatty mәdenietti adam әdebi tildin kadirine zhetip onyn kagidalaryn zhazu men sojleude durys zhәne tilge degen kurmetimen arttyrady ozinin sojleu mәdenietin korsetedi Қarakalpaktyk zhazu zhүjesiҚarakalpak әlipbii Aldymen 1928 zhylga dejin karakalpak zhazba tilinde arab әlipbii koldanylsa kejin 1928 1940 zhzh aralygynda latyn zhazuy Zhanәlip odan әri kirill әlipbii koldanylgan Alajda Өzbekstan Respublikasynyn tәuelsizdigin algannan kejingi uakytta latyn grafikasyna kajta oraluga sheshim kabyldanyp kazirgi uakytta Қarakalpakstanda da bul mәsele satylap iske asyryluda Tomendegi kestede үsh әlipbidin zhәne ondagy әripterdin belgilenui korsetilgen Қazirgi uakytta karakalpak tilinin әlipbii latyn әlipbiine koshirilgen 1930 zhzh gy latyn grafikasy Kirill grafikasy Қazirgi latyn grafikasy IPA 1930 zhzh gy latyn grafikasy Kirill grafikasy Қazirgi latyn grafikasy IPA 1930 zhzh gy latyn grafikasy Kirill grafikasy Қazirgi latyn grafikasy IPAAa Aa Aa a Qq Қk Qq q Ff Ff Ff fӘә Әә A a ae Ll Ll Ll l Xx XX Xx xBb Bb Bb b Mm Mm Mm m Hh Ҳҳ Hh hVv Vv Vv v Nn Nn Nn n Cc ts ʦGg Gg Gg g N n Ңn N n ŋ Cc Chch ch ʧƢƣ Ғg G g ɣ Oo Oo Oo o Ss Shsh SHsh ʃDd Dd Dd d Өo Өo O o œ Shsh sh ʃEe Ee Ee e Pp Pp Pp p Yoyo yo jo Rr Rr Rr r Yy Ii ɯZhzh Jj ʒ Ss Ss Ss s Zz Zz Zz z Tt Tt Tt t Ee Ee eIi Ii Ii i Uu Uu Uu u Yuyu yu juJj Jj Yy j Yy Үү U u y Yaya ya jaKk Kk Kk k Ŭŭ Ўy Ww w Қarakalpak tilinde әdebi gylymi kogamdyk sayasi әdebietter zharyk koredi merzimdi basylymdar men akparat kuraldary zhumys istejdi Қarakalpak tili men folkloryn algash zertteushi Ә Divaev 1855 1933 Қazan tonkerisinen kejin gylymi turgydan terenirek zerttegen galymdar N A Baskakov S E Malov D S Nasyrov t b Derekkozder1 Қazakstan enciklopediyasySiltemelerҚarakalpak tilinin transliteratoryBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet