Чех тілі

Чех тілі (сол тілдегі атауы — čeština, český jazyk) — тілі, батыс славян тобына жататын, славян тілдерінің бірі. Соның ішінде словак тілімен бірге чех-словак тілдері тармағын құрайды. Негізінен Чехияда таралған; чех тілінде сөйлеушілердің шағын топтары Словакия, Аустрия, Ресей, Хорватия, Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде, АҚШ, Канада, Аргентина, Аустралия және басқа елдерде тұрады. Чех Республикасының ресми тілі (úřední jazyk) және Еуроодақтың 24 ресми тілінің бірі болып табылады (2004 жылдан бастап). Чехтер, әдетте, жинақы орналасқан Орталық және Шығыс Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде (Австрия, Босния және Герцеговина, Хорватия және Словакия) чех тілі үшін мәртебесін алу мүмкіндігі қарастырылған.

Әлемде чех тілінде сөйлейтіндердің жалпы саны 10,62 млн адамнан асады, оның ішінде Чехияда — 10,40 млн адам (2012).

Чех тілінің басқа батыс славян тілдерінен ерекшелейтін немесе кейбіріне жақындататын ерекшеліктеріне фонетикалық ерекшеліктер жатады, мысалы, вокализм жүйеде ұзақ және қысқа дауысты фонемалардың болуы, тарихи өзгерістер a, ā, u, ū тарихи өзгерістері сияқты фонетикалық ерекшеліктерге жатады, e, i, e-дегі жұмсақ дауыссыз дыбыстардан кейін және одан кейін орналасқан.; консонантизм жүйесінде - [l̥] және [r̥] силлабикалық соноранттардың болуы, ve ([r͡š], [r͡ž] альвеолярлы дауыссыз дыбысы, жұмсақ ř-дан дамыған, палаталанған дауыссыздардың жоғалуы; морфонологияда - бір морфема шегінде ұзын дауысты дыбыстар мен ou дифтонг ([ou̯]) қысқа дауысты дыбыстардың ауысуларының (сапалық және сандық) болуы; морфология саласындағы ерекшеліктер, мысалы, зат есімдердің септеу түрлерінің көптігі, осы шақтағы етістік формаларының жіктеу түрлерінің әртүрлілігі, қарапайым өткен шақтың болмауы т.б.

Чех тілінің диалектілері төрт топқа бөлінеді: чех, ганак, ляш (силезия) және моравия-словак. Чех әдеби тілінің негізі - орта чех сөйленісі. Әдеби тіл мен диалектілермен қатар, интердиалектілер чех тілінде сөйлеушілер арасында кең таралған, олардың бірі - күнделікті ауызекі чех (шығу тегі бойынша, чех интердиалектісінің өзі) чех тілінің стандартты емес түріне айналды.

Чех әдеби тілі тарихында ежелгі чех (1500 жылға дейін), ескі чех (XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейін) және жаңа чех (XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап) кезеңдері ажыратылады.

Жазуы Еуропада диакритиканы кеңінен қолданатын латын графикасына негізделген. Алғашқы жазбаша ескерткіштер XIII ғасырдың соңына жатады.

Дереккөздер