Морфема (гр. morphe – түр, тұлға) – сөздің мағыналы ең кіші бөлшегі, грамматикалық ұғым. . Ұғымға алғаш (1881) енгізген. Морфема негізгі және қосымша болып екіге бөлінеді. Негізгі морфемаға дербес лексикалық мағынасы бар, сөздерге ұйтқы болатын түбірлер (ақ, ек, ұқ, ас, ұр, үр, ер, т.б.) жатады. Қосымша морфемаға жеке лексикалық мағынасы болмайтын, тек грамматикалық мағынаға ие қосымшалар мен қосалқы Морфемалар (-ның, -нің, -ға, -ге, -ын, -ін, -ар, -ер, т.б.) жатады. Қосымша морфема сөз түрлендіруші, сөзжасамдық тұлғаларға және жалғауларға бөлінсе, қосалқы сөздер құранды атауларда жұмсалады. Қосымша морфемалар кез келген түбір морфемаға жалғана бермейді, синтагматикалық және парадигматикалық заңдылықтарға бағынады, араларында мағыналық және тұлғалық мәндестік болады. Қосымша Морфеманың түбірге жалғануында ішкі иерархиялық заңдылық бар. Айталық, зат есім тұлғаларының жалғануы түбір морфема + + + септік жалғаулары болып келеді, мысалы: бала+лар+ымыз+дың. Бір мағына беретін морфема бірінің үстіне бірі жалғанбайды, етістік тұлғаларында да осындай заңдылық сақталады. Есімше тұлғасының үстіне көсемшенің жұрнағы жалғанбайды, жіктік жалғауы соңынан жалғанады: кел+іп+ті, бар+ған+быз. Түбір морфемаға бірнеше қосымша морфема жалғана алады:
- алдымен, сөз тудырушы морфема, сосын мағыналық, қызметтік, тұлғалық сипатына қарай өзге морфемалар жалғанады. Түбір морфеманың мағынасы нақты, дербес;
- қосымша морфеманың мағынасы жалпы, абстрактылы.
Тіл бірліктері |
Деңгейлер бойынша |
Тілімізде түбір морфема көп, қосымша морфеманың саны әлдеқайда аз.
Морфема түрлері
Морфема іштей екіге бөлінеді: негізгі морфема және қосымша морфема. Негізгі морфемалар — лексикалық мағыналы дербес қолданылатын түбір сөздер. Олар түпкі түбірлер (тір - тірі дегендегі), түбір негіздер (тірі), туынды негіздер (тірлік) болып үшке бөлінеді. Қосымша морфемалар — дербес қолданылатын сөздерге әр түрлі грамматикалық ғана мағына үстейтін тұлғалар. Олар іштей қосымшалар мен қосалқылар болып екіге бөлінеді. Қосымшалар: сөзжасам, , тұлғалар. Бұлардың сөзжасамы мен сөзтүрлемі - жұрнақтар да, сөзбайламы - жалғаулар деп танылады. Қосымшалар қатарына дәйек және аяқ қосалқылар жатады. Дәйек қосалқылар түбір сөздің алдына қосылып, сөзге грамматикалық күшейтпе мағына үстейді (күшейтпе буынды: сап-сары, қап-қара және күшейтпе сөзді өте жақсы, тым жаман). Аяқ қосалқылар негізгі сөздің соңында қолданылады да, оларға шектеме және көмекші грамматикалық мағына үстейді. Шектемелер сөзге ұқсама буын қосып айтылатын (шай-пай, нан-пан) және демеуші шылаулар арқылы жұмсалатын (осы ғана, осы-ақ) сөздер құрамында қолданылады. Көмекшілер: көмекші есімдер (үсті, асты т. б.), көмекші етістіктер ( еді, екен т. б.), септеулік шылаулар (дейін, шейін т. б.), жалғаулық шылаулар (мен, және, тағы т. б.).
Әдебиет
- Ибатов Ә., Сөздің морфологиялық құрылымы, А., 1983;
- Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі, А., 1991;
- Салқынбай А., Абақан Е., Лингвистикалық түсіндірме сөздік, А., 1998.
Дереккөздер
- "Ордабасы": Энциклопедия.- Шымкент:"Ордабасы".2008.
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Morfema gr morphe tүr tulga sozdin magynaly en kishi bolshegi grammatikalyk ugym Ұgymga algash 1881 engizgen Morfema negizgi zhәne kosymsha bolyp ekige bolinedi Negizgi morfemaga derbes leksikalyk magynasy bar sozderge ujtky bolatyn tүbirler ak ek uk as ur үr er t b zhatady Қosymsha morfemaga zheke leksikalyk magynasy bolmajtyn tek grammatikalyk magynaga ie kosymshalar men kosalky Morfemalar nyn nin ga ge yn in ar er t b zhatady Қosymsha morfema soz tүrlendirushi sozzhasamdyk tulgalarga zhәne zhalgaularga bolinse kosalky sozder kurandy ataularda zhumsalady Қosymsha morfemalar kez kelgen tүbir morfemaga zhalgana bermejdi sintagmatikalyk zhәne paradigmatikalyk zandylyktarga bagynady aralarynda magynalyk zhәne tulgalyk mәndestik bolady Қosymsha Morfemanyn tүbirge zhalganuynda ishki ierarhiyalyk zandylyk bar Ajtalyk zat esim tulgalarynyn zhalganuy tүbir morfema septik zhalgaulary bolyp keledi mysaly bala lar ymyz dyn Bir magyna beretin morfema birinin үstine biri zhalganbajdy etistik tulgalarynda da osyndaj zandylyk saktalady Esimshe tulgasynyn үstine kosemshenin zhurnagy zhalganbajdy zhiktik zhalgauy sonynan zhalganady kel ip ti bar gan byz Tүbir morfemaga birneshe kosymsha morfema zhalgana alady aldymen soz tudyrushy morfema sosyn magynalyk kyzmettik tulgalyk sipatyna karaj ozge morfemalar zhalganady Tүbir morfemanyn magynasy nakty derbes kosymsha morfemanyn magynasy zhalpy abstraktyly Til birlikteriDengejler bojynshaSintaksistikLeksikalyk Leksema Alloleksa Morfemdi Morfema Allomorfa MorfMorfonologiyalyk MorfonemaFonologiyalyk Fonema Allofon k o Tilimizde tүbir morfema kop kosymsha morfemanyn sany әldekajda az Morfema tүrleriMorfema ishtej ekige bolinedi negizgi morfema zhәne kosymsha morfema Negizgi morfemalar leksikalyk magynaly derbes koldanylatyn tүbir sozder Olar tүpki tүbirler tir tiri degendegi tүbir negizder tiri tuyndy negizder tirlik bolyp үshke bolinedi Қosymsha morfemalar derbes koldanylatyn sozderge әr tүrli grammatikalyk gana magyna үstejtin tulgalar Olar ishtej kosymshalar men kosalkylar bolyp ekige bolinedi Қosymshalar sozzhasam tulgalar Bulardyn sozzhasamy men soztүrlemi zhurnaktar da sozbajlamy zhalgaular dep tanylady Қosymshalar kataryna dәjek zhәne ayak kosalkylar zhatady Dәjek kosalkylar tүbir sozdin aldyna kosylyp sozge grammatikalyk kүshejtpe magyna үstejdi kүshejtpe buyndy sap sary kap kara zhәne kүshejtpe sozdi ote zhaksy tym zhaman Ayak kosalkylar negizgi sozdin sonynda koldanylady da olarga shekteme zhәne komekshi grammatikalyk magyna үstejdi Shektemeler sozge uksama buyn kosyp ajtylatyn shaj paj nan pan zhәne demeushi shylaular arkyly zhumsalatyn osy gana osy ak sozder kuramynda koldanylady Komekshiler komekshi esimder үsti asty t b komekshi etistikter edi eken t b septeulik shylaular dejin shejin t b zhalgaulyk shylaular men zhәne tagy t b ӘdebietIbatov Ә Sozdin morfologiyalyk kurylymy A 1983 Yskakov A Қazirgi kazak tili A 1991 Salkynbaj A Abakan E Lingvistikalyk tүsindirme sozdik A 1998 Derekkozder Ordabasy Enciklopediya Shymkent Ordabasy 2008 Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Қazak tili Enciklopediya Almaty Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty 1998 zhyl 509 bet ISBN 5 7667 2616 3Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet