Морфонема

Морфонема, морфофонема -бір морфеманың түрлі морфтарын пайда ететін өзара алмасушы дыбыстар. морфонема терминін алғаш X. Улашин (Польша) қолданған. Кейде орыс тіл білімінде бұл терминнің орнына фонемалық қатар (Р. И. Авенесов), парадигмафонема (морфонема В. Панов) терминін қолдану да кездеседі. Морфонема да түбір морфема да, қосымша морфема да кездесе береді. Мысалы, сөздер мен сөйлем, дастарханды жаз, дастарханды жай дегендегі сөз бен сөй, жаз бен жай морфтарын жасап тұрған з, й дыбыстары морфонема деп аталады. Бұндай морфонемалар қосымша морфемадан да көптен табылады. Мысалы, барсаңшы, келсеңші деген сөздерде екінші жақ көрсеткіші -ң үнемі -й-мен алмасып барсайшы, келсейші болып айтылады. Қазақ тілінде морфонемалар дауыстыларда жуан-жіңішке (асылы - әсілі, қазір - кәзір, аңырау - еңіреу, сандалу - сенделу, мұжы - мүжі т. б.), езулік-еріндік (бұлай - былай, орасан - ересен т. б.), ашық-қысаң (томпай - томорфонема пый, қалқай - қалқи, шемей - шеми, бәйге - бәйгі, түге - түгі т. б.) дыбыстардың алмасуынан жасалса, дауыссыздарда қатаң-ұяң (диірмен - тиірмен, дозақ - тозақ, доп - топ, балуан - палуан т. б.), ұяң-үнді (бұнда - мұнда, құрбан - құрман, жебір - жемір), ұяң-үяң (тәзім тәжім, жекі - зекі), үнді-үнді (баула - байла, аң - ау т. б.) дыбыс жұптары кездеседі. Морфонеманы морфонология ілімінің ең кіші бірлігі (единицасы) деп есептеушілер де бар.

Тіл бірліктері

Деңгейлер бойынша

Синтаксистік

Лексикалық Лексема • Аллолекса •

Морфемді Морфема • Алломорфа • Морф

Морфонологиялық Морфонема

Фонологиялық Фонема • Аллофон •

к •  • ө

Дереккөздер

1. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3