Морф

Морф (гр. mогрһе — тұлға) - морфеманың тектестігі нақтылы қолданылатын түрі. 1947 ж. Ч. Ф. Хоккет морф терминін терминімен қоса ұсынған. Аллофон фонеманың, морф морфеманың қолданыстағы түрі деп түсіндіреді. Морфема бір болмаса, бірнеше морфтан да тұруы мүмкін. Мысалы, үйлер, үйге, үймен, үйшік дегенде үй түбір морфемасы ешқандай өзгеріссіз бір морф қаппында қолданылып тұр. Ал септі, себеді, сеуіп дегенде бір морфема үш морфта (сеп, себ, сеу) қолданылып тұр.

Тіл бірліктері

Деңгейлер бойынша

Синтаксистік

Лексикалық Лексема • Аллолекса •

Морфемді Морфема • Алломорфа • Морф

Морфонологиялық Морфонема

Фонологиялық Фонема • Аллофон •

к •  • ө

Морфтардың жасалу жолдары

Морфтардың жасалу жолы әр түрлі:

• 1) дыбыстардың алмасуы арқылы; (зы- тыр - жытыр, құрбан - құрман, түгелде - түген- де т. б.);
• 2) морфема аралығына қыстырма дыбыс қойылу арқылы (осы сөзіне -ша, -дай жұрнақтары жалғанғанда осынша, осындай болып айтылады да осын морфы пайда болады);
• 3) морфема соңына селбеспелі дыбыстар () қойылып айтылу арқылы (бүк-бүге, шік- шіге, лық-лықа, мүлде-мүлдем т. б.);
• 4) морфема құрамы ықшамдалу арқылы солай ет - со-(ла)й(е)т - сөйт болып ықшамдалғанда - солай морфынан -сөй, ет морфынан -ет қалып жеке морф жасалып тұр);
• 5) метатеза жолымен де (со- рық сөзіндегі -ық морфемасы метатеза арқылы сорғы болып айтылғанда -ғы морфы пайда болады) жасалады.

Морфема - жаппы атау да, морф — морфеманың нақтылы өкілі, сөзге морфологиялық талдау жүргізгенде морфемаға емес, морфқа бөлеміз.

Дереккөздер

1. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3