Лексика (грек. лексикос — сөздік) — тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады. Қазақ Лексикасы шығу тегі жағынан төл сөздер мен кірме сөздерден (араб-парсы, орыс, т.б.) тұрады. Сөздер стильдік қызметіне байланысты бейтарап Лексика, сөйлеу тілінің Лексикасы, жазба тіл Лексикасы деп бөлінеді. Бейтарап Лексикаға барлық стильде қолданылатын жалпыхалықтық сөздер жатады: дала, еңбек, көл, таза, екі, жаңа, т.б. Сөйлеу тілінің Лексикасына тұрмыстық қарапайым сөздер, варваризмдер, әдеби тілде сөйлеу Лексикасы жатады. Жазба тіл Лексикасына көне дәуір кітаби Лексикасы мен қазіргі кітаби Лексика жатады. Мазмұнына қарай Л.: 1) есім және шылау сөздер; 2) абстракт сөздер; 3) синонимдер; 4) антонимдер болып бөлінеді. Сипаты мен көрінісі жағынан Лексика былайша сараланады: 1) омонимдер; 2) омографтар; 3) омофондар; 4) омоформдар. Лексиканың атауы тілдің сөз байлығы деген ұғыммен қатар қаламгер тілі, көркем шығарма тілі деген ұғымды да білдіреді. Мысалы, Абай тілінің Лексикасы, Сұлтанмахмұт тілінің Лексикасы, батырлар жырының Лексикасы, т.б. Лексика деген сөз жер жүзіндегі халықтар тілінің көпшілігінде термин болып қалыптасып кеткен. Біздің тілімізге ол орыс тілі арқылы келіп орнықты. Бұл термин – бір тілдегі барлық сөздердің жинағы деген ұғымды білдіреді. Осы лексика деген терминнің ұғымына тілдің жергілікті ерекшелігі де, сол бір тілдің диалектілері де енеді. Лексиканың құрамына енген сөздерді тексеретін ғылым– лексикология, мағыналарын тексеретін – этимология, сөздік жасау, сөздерді жүйелі түрде жинау ісін тексеретін – лексикография кіреді. Бұған фразеология да іргелесіп отырады. Қатынас құралы ретіндегі тілдің сөздік құрамына және лексикалық единица ретіндегі сөздің табиғатына қатысты жалпы лингвистикалық проблемалар бар. Олардың қатарына тілдің лексика-семантикалық жүйесі туралы мәселе, тілдік бірліктердің ішінде сөздің алатын орны, сөзге тән басты белгілер, сөз бен ұғымның ара қатынасы, сөздің лексикалық мағыналарының түрлері, сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналарының ара қатынасы мен байланысы, лексикалық минимум және т. б. мәселелер енеді. Әлемдегі кез келген тілдің сөздік құрамы, өздерінің ежелден келе жатқан төл сөздерінен және басқа халықтардың тілдерінен енген кірме сөздерден тұратындығы белгілі жәйт. Халықтардың тарихи, экономикалық және мәдени байланыстары, өмірдің түрлі саласындағы құбылыстар тілдің сөздік қорына ықпал етіп, түрлі оқиғаларға байланысты сөздерді куә етіп қалдырып отырады. Сол секілді халқымыздың басынан кешірген сан қилы тарихи фокторлардың тілімізге тигізген әсері де әр түрлі болған. Түркі тіліне араб элементтерінің енуіне түркілердің ислам дінін қабылдауы едәуір әсер етті. Ислам дінінің түркі топырағына жетуі VIII-ші ғасырда басталғанымен оның кең етек жаюы X-шы ғасырда Қараханиттер мемлекетінің тұсында болды. Бұл дәуірде Таяу және Орта Шығыс халықтарының мәдени өмірінде араб тілі халықаралық тіл қызметін атқарған болатын. Яғни, бір кездері Батыс Европа халықтарына латын тілі қандай қызмет атқарса, шығыс халықтары үшін де араб тілі сондай болды. Ал парсы сөздері түркі тайпаларының тіліне араб сөздерінен әлдеқайда ертеректе ене бастағанын тарихи деректер көрсетеді. Б.з.д. VI–IV ғасыр аралығында Қазақстан территориясын мекен еткен сақ тайпаларының солтүстік тобы түркі тілдерінде сөйлесе, оңтүстік тобы көршілес тайпалармен иран тілі арқылы қарым-қатынас жасаған. Мәдениеті мен өнері дамудың біршама жоғары сатысына жеткен сақ тайпалары Персиямен тығыз қарым-қатынаста болған. Сондай-ақ VII–VIII ғасыр аралығында Зеревшан, Қашқадария ойпатын мекендеген соғды тайпалары да түркі тайпаларымен қоян-қолтық араласып тұрған. Махмұт Қашқари да Шығыс Түркістанның оңтүстігі мен Талас, Шу ойпаттарын мекен еткен соғдылардың екі тілде сөйлейтіндігін атап көрсеткен. Сонымен қатар Тараз бен Аққаланың (Сайрам) тұрғындары секілді Баласағұн қаласының тұрғындары да соғды және түркі тілдерінде сөйлейтіндігін айтады [5, 45]. Демек бұл тарихи деректер парсы сөздерінің түркі тілдеріне ене бастауы араб сөздерінен бұрын болғандығын растайды. Түркі тілдеріндегі парсы тілінен кірген сөздердің дені діни ұғымнан гөрі егін, су шаруашылығына, сауда-саттыққа, құрылыс істеріне, тұрмыстық салт-санаға, әдебиет пен өнерге байланысты. Тіптен ғалымдар парсы тілдерінде едәуір мөлшерде араб элементтерінің бар екендігін және оларды тұла бойына әбден сіңіріп төл сөздеріне айналдырып жібергендігін, ал ол сөздердің түркі тілдеріне парсы тілі арқылы енгізгендігін де айтады.
Дереккөздер
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Leksika grek leksikos sozdik tildegi sozderdin zhiyntygy sozdik kuram Leksikaga tildegi barlyk sozder kiredi Sozder koldanyluyna karaj aktiv zhәne passiv bolyp bolinedi Aktiv sozderge kүndelikti omirde zhii koldanylatyn sozder zhatady Al passiv sozderge koldanylu orisi shekteuli konergen sozder dialektiler men kәsibi sozder terminder zhatady Қazak Leksikasy shygu tegi zhagynan tol sozder men kirme sozderden arab parsy orys t b turady Sozder stildik kyzmetine bajlanysty bejtarap Leksika sojleu tilinin Leksikasy zhazba til Leksikasy dep bolinedi Bejtarap Leksikaga barlyk stilde koldanylatyn zhalpyhalyktyk sozder zhatady dala enbek kol taza eki zhana t b Sojleu tilinin Leksikasyna turmystyk karapajym sozder varvarizmder әdebi tilde sojleu Leksikasy zhatady Zhazba til Leksikasyna kone dәuir kitabi Leksikasy men kazirgi kitabi Leksika zhatady Mazmunyna karaj L 1 esim zhәne shylau sozder 2 abstrakt sozder 3 sinonimder 4 antonimder bolyp bolinedi Sipaty men korinisi zhagynan Leksika bylajsha saralanady 1 omonimder 2 omograftar 3 omofondar 4 omoformdar Leksikanyn atauy tildin soz bajlygy degen ugymmen katar kalamger tili korkem shygarma tili degen ugymdy da bildiredi Mysaly Abaj tilinin Leksikasy Sultanmahmut tilinin Leksikasy batyrlar zhyrynyn Leksikasy t b Leksika degen soz zher zhүzindegi halyktar tilinin kopshiliginde termin bolyp kalyptasyp ketken Bizdin tilimizge ol orys tili arkyly kelip ornykty Bul termin bir tildegi barlyk sozderdin zhinagy degen ugymdy bildiredi Osy leksika degen terminnin ugymyna tildin zhergilikti ereksheligi de sol bir tildin dialektileri de enedi Leksikanyn kuramyna engen sozderdi tekseretin gylym leksikologiya magynalaryn tekseretin etimologiya sozdik zhasau sozderdi zhүjeli tүrde zhinau isin tekseretin leksikografiya kiredi Bugan frazeologiya da irgelesip otyrady Қatynas kuraly retindegi tildin sozdik kuramyna zhәne leksikalyk edinica retindegi sozdin tabigatyna katysty zhalpy lingvistikalyk problemalar bar Olardyn kataryna tildin leksika semantikalyk zhүjesi turaly mәsele tildik birlikterdin ishinde sozdin alatyn orny sozge tәn basty belgiler soz ben ugymnyn ara katynasy sozdin leksikalyk magynalarynyn tүrleri sozdin leksikalyk zhәne grammatikalyk magynalarynyn ara katynasy men bajlanysy leksikalyk minimum zhәne t b mәseleler enedi Әlemdegi kez kelgen tildin sozdik kuramy ozderinin ezhelden kele zhatkan tol sozderinen zhәne baska halyktardyn tilderinen engen kirme sozderden turatyndygy belgili zhәjt Halyktardyn tarihi ekonomikalyk zhәne mәdeni bajlanystary omirdin tүrli salasyndagy kubylystar tildin sozdik koryna ykpal etip tүrli okigalarga bajlanysty sozderdi kuә etip kaldyryp otyrady Sol sekildi halkymyzdyn basynan keshirgen san kily tarihi foktorlardyn tilimizge tigizgen әseri de әr tүrli bolgan Tүrki tiline arab elementterinin enuine tүrkilerdin islam dinin kabyldauy edәuir әser etti Islam dininin tүrki topyragyna zhetui VIII shi gasyrda bastalganymen onyn ken etek zhayuy X shy gasyrda Қarahanitter memleketinin tusynda boldy Bul dәuirde Tayau zhәne Orta Shygys halyktarynyn mәdeni omirinde arab tili halykaralyk til kyzmetin atkargan bolatyn Yagni bir kezderi Batys Evropa halyktaryna latyn tili kandaj kyzmet atkarsa shygys halyktary үshin de arab tili sondaj boldy Al parsy sozderi tүrki tajpalarynyn tiline arab sozderinen әldekajda erterekte ene bastaganyn tarihi derekter korsetedi B z d VI IV gasyr aralygynda Қazakstan territoriyasyn meken etken sak tajpalarynyn soltүstik toby tүrki tilderinde sojlese ontүstik toby korshiles tajpalarmen iran tili arkyly karym katynas zhasagan Mәdenieti men oneri damudyn birshama zhogary satysyna zhetken sak tajpalary Persiyamen tygyz karym katynasta bolgan Sondaj ak VII VIII gasyr aralygynda Zerevshan Қashkadariya ojpatyn mekendegen sogdy tajpalary da tүrki tajpalarymen koyan koltyk aralasyp turgan Mahmut Қashkari da Shygys Tүrkistannyn ontүstigi men Talas Shu ojpattaryn meken etken sogdylardyn eki tilde sojlejtindigin atap korsetken Sonymen katar Taraz ben Akkalanyn Sajram turgyndary sekildi Balasagun kalasynyn turgyndary da sogdy zhәne tүrki tilderinde sojlejtindigin ajtady 5 45 Demek bul tarihi derekter parsy sozderinin tүrki tilderine ene bastauy arab sozderinen buryn bolgandygyn rastajdy Tүrki tilderindegi parsy tilinen kirgen sozderdin deni dini ugymnan gori egin su sharuashylygyna sauda sattykka kurylys isterine turmystyk salt sanaga әdebiet pen onerge bajlanysty Tipten galymdar parsy tilderinde edәuir molsherde arab elementterinin bar ekendigin zhәne olardy tula bojyna әbden sinirip tol sozderine ajnaldyryp zhibergendigin al ol sozderdin tүrki tilderine parsy tili arkyly engizgendigin de ajtady DerekkozderBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet